ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ Β´ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΕΩΣ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 20ού ΑΙΩΝΑ

ΕΝΟΤΗΤΑ 53. Η κατάρρευση των λαϊκών δημοκρατιών και η μεταψυχροπολεμική Ευρώπη


ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11. Ενότητα 52. Το τέλος της αποικιοκρατίας και η ανάδυση του Τρίτου Κόσμου

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11. Ενότητα 53. Η κατάρρευση των λαϊκών δημοκρατιών και η μεταψυχροπολεμική Ευρώπη

Συνοπτική παρουσίαση των ενοτήτων, ώστε οι μαθητές και οι μαθήτριες να αντιληφθούν:

α) το φαινόμενο της αποαποικιοποίησης

β) τα κύρια προβλήματα του Τρίτου Κόσμου

γ) τις μεταρρυθμίσεις στη Σοβιετική Ένωση και τις συνέπειές τους (νέοι πολιτικοί σχηματισμοί, μεταναστευτικό ρεύμα προς τις αναπτυγμένες χώρες της Ευρώπης, αναζωπύρωση ξενοφοβίας και ρατσισμού).

Υποστηρικτικό υλικό:

- Χάρτης, σ. 145 του βιβλίου

-Χάρτης, σ. 229, «Η Ευρώπη μετά τον Ψυχρό Πόλεμο», Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία. Από τα μέσα του 18ου αιώνα ως τις αρχές του 21ου αι. Γ΄ Γυμνασίου: εδώ

-Αποσπάσματα από βίντεο, «Η πτώση του τείχους του Βερολίνου», DW-Transtel (με ελληνικούς υπότιτλους): εδώ

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Συζήτηση για την ευθύνη των αποικιοκρατών για την υπανάπτυξη που μαστίζει σήμερα πολλές πρώην αποικίες.

-Άσκηση/δραστηριότητα 2, σ. 149 του σχ. βιβλίου.

 1 ώρα 

up




1. Σοβιετικοί πύραυλοι. Οι στρατιωτικές δαπάνες της Σοβιετικής Ένωσης ήταν μια αληθινή οικονομική αιμορραγία, καθώς το 1985 ξεπερνούσαν το 15% του ακαθάριστου εθνικού προϊόντός της.
6
7

Όξυνση των προβλημάτων των λαϊκών δημοκρατιών

1 Η 72η επέτειος της Οκτωβριανής Επανάστασης στη Μόσχα, το 1989 (Ένας Οκτώβρης 72 χρόνων, Επεισόδια 3, Αρχείο ΕΡΤ)

ερ Τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι λαϊκές δημοκρατίες της Α. Ευρώπης οξύνθηκαν στη δεκαετία του ’80. Η οικονομία δεν ανταποκρινόταν στις σύγχρονες ανάγκες, πράγμα που φαινόταν ιδιαίτερα στην ανεπάρκεια καταναλωτικών αγαθών. Η Σοβιετική Ένωση ξόδευε σε εξοπλισμούς, για να μην υστερήσει από τις ΗΠΑ, ποσά πολύ μεγαλύτερα από αυτά που άντεχε η οικονομία της. Παράλληλα, το σύστημα λήψης αποφάσεων είχε γίνει τόσο συγκεντρωτικό, που οι πολίτες ένιωθαν ολότελα ξένοι προς αυτό.

ερ Οι μεταρρυθμίσεις Γκορμπατσόφ

Βικιπαίδεια Μιχαήλ Σεργκέγιεβιτς Γκορμπατσόφ

Η ανάδειξη, το 1985, του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στη θέση του ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης υπήρξε καταλυτική. Ο Γκορμπατσόφ επικέντρωσε τις προσπάθειές του στην αναδιάρθρωση της οικονομικής και πολιτικής δομής της χώρας (περεστρόικα: ανασυγκρότηση, κατάργηση του αυστηρού κρατικού ελέγχου της οικονομίας και εκδημοκρατισμός των πολιτικών διαδικασιών) και στην επίτευξη της διαφάνειας, της ελεύθερης πληροφόρησης και διατύπωσης γνώμης (γκλάσνοστ). Παράλληλα, ενθάρρυνε την κριτική, παραχώρησε κάποιες πολιτικές ελευθερίες και χαλάρωσε τους δεσμούς της Μόσχας με τις άλλες σοβιετικές δημοκρατίες αλλά και με τις λαϊκές δημοκρατίες της Α. Ευρώπης.

Η σύγχυση, ωστόσο, που προκλήθηκε από την απόπειρα εφαρμογής των μεταρρυθμίσεων οδήγησε σε δραματική οικονομική κρίση. Ταυτόχρονα, άρχισαν να εκδηλώνονται αποσχιστικές τάσεις σε διάφορες περιοχές της Σοβιετικής Ένωσης. Επιπλέον, ο Γκορμπατσόφ βρέθηκε αντιμέτωπος με στελέχη του ίδιου του καθεστώτος που δεν επιθυμούσαν τις μεταρρυθμίσεις.

Η κατάρρευση των λαϊκών δημοκρατιών της Α. Ευρώπης

Η επιλογή του Γκορμπατσόφ να πάψει η Σοβιετική Ένωση να ασκεί έλεγχο στις χώρες της Α. Ευρώπης και η πίεση που άσκησε σ’ αυτές για μεταρρυθμίσεις οδήγησαν στην κατάρρευση των λαϊκών δημοκρατιών. Στο πλαίσιο αυτό, γεγονότα με τεράστια πολιτική αλλά και συμβολική σημασία υπήρξαν η κατεδάφιση του τείχους του Βερολίνου (Νοέμβριος 1989) και η ένωση της Γερμανίας (3 Οκτωβρίου 1990).

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ αναφέρεται στη σημασία της περεστρόικα

Η περεστρόικα είναι επιτακτική αναγκαιότητα που πηγάζει από τις διαδικασίες ανάπτυξης στη σοσιαλιστική κοινωνία μας. Αυτή η κοινωνία είναι πλέον ώριμη για αλλαγή. Την αποζητούσε από πολύ καιρό. Κάθε καθυστέρηση στην έναρξη της περεστρόικα θα μπορούσε να οδηγήσει, στο κοντινό μέλλον, σε μια οξυμένη εσωτερική κατάσταση, η οποία, για να το θέσω ωμά, θα εγκυμονούσε σοβαρές κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές κρίσεις.
Μ. Γκορμπατσόφ, Περεστρόικα, μτφρ. Α. Βερυκοκάκη, Νέα Σύνορα-Λιβάνης, Αθήνα 1987, σ. 22.

Μιχαήλ Σεργκέγιεβιτς Γκορμπατσόφ2. Μιχαήλ Γκορμπατσόφ: Ο τελευταίος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης δεν κατάφερε να ελέγξει τις μεταρρυθμίσεις που προσπάθησε να εφαρμόσει, με αποτέλεσμα την ανατροπή τόσο του ίδιου όσο και του σοβιετικού καθεστώτος.

147



3. Τα κράτη που προέκυψαν από τη διάλυση της ΕΣΣΔ, το 1991.
Χάρτης


η προηγούμενη σημαία της Σοβιετικής Ένωσης με το σφυροδρέπανο

σημαία ΕΣΔΔμε

η νέα τρίχρωμη ρωσική σημαία

σημαία Ρωσίαςμε

Σ’ αυτές τις συνθήκες, αξιωματούχοι του σοβιετικού καθεστώτος οργάνωσαν πραξικόπημα εναντίον του Γκορμπατσόφ (Αύγουστος 1991), το οποίο απέτυχε, επιταχύνοντας την πορεία προς την κατάρρευση. Παράλληλα, πολλές από τις Δημοκρατίες της Σοβιετικής Ένωσης διακήρυξαν την ανεξαρτησία τους. Yπό το βάρος αυτών των εξελίξεων επήλθε η επίσημη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης (Δεκέμβριος 1991). Στις 31 Δεκεμβρίου 1991 έγινε η υποστολή της κόκκινης σημαίας με το σφυροδρέπανο και η έπαρση της τρίχρωμης ρωσικής σημαίας.

Η νέα ευρωπαϊκή πραγματικότητα

Η κατάρρευση των λαϊκών δημοκρατιών της Α. Ευρώπης έφερε πλήθος αλλαγών σε ολόκληρο τον κόσμο.

ερΗ διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης συνοδεύτηκε από συγκρούσεις που οφείλονταν είτε στην προσπάθεια ελέγχου διαφιλονικούμενων περιοχών από διάφορες εθνότητες είτε στην επιθυμία κάποιων εθνοτήτων για ανεξαρτησία. Ορισμένες από αυτές τις συγκρούσεις συνεχίστηκαν για χρόνια.

Η Γιουγκοσλαβία διαλύθηκε ύστερα από ένα σκληρό πόλεμο (1991-1999) στον οποίο αναμείχθηκαν, με διάφορους τρόπους, τόσο οι ΗΠΑ όσο και η Ευρωπαϊκή Ένωση.

4. Η πτώση του τείχους του Βερολίνου σήμανε, και σε επίπεδο συμβόλων, το τέλος του ψυχρού Πολέμου.
Η πτώση του τείχους του Βερολίνου

Η πτώση του τείχους του Βερολίνου Η κατεδάφιση του τείχους του Βερολίνου Η πτώση του τείχους του Βερολίνου Η πτώση του τείχους του Βερολίνου

ταινία Η πτώση του τείχους (2' 43'')
1 Βερολίνο: η πτώση του Τείχους, άρθρο στο tvxs.gr
1 Η πτώση του τείχους του Βερολίνου (Ρεπορτάζ χωρίς σύνορα, Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένα τείχος, Αρχείο ΕΡΤ)
Η Μόσχα τις παραμονές μεγάλων αλλαγών Η Μόσχα τις παραμονές μεγάλων αλλαγών (Μόσχα Νοέμβριος 1990, Επεισόδια 5, Αρχείο ΕΡΤ)

Η Τσεχοσλοβακία διαλύθηκε ειρηνικά σε δύο νέα ανεξάρτητα κράτη, την Τσεχία και τη Σλοβακία, ενώ ειρηνικά, επίσης, ενώθηκε η Ανατολική Γερμανία με τη Δυτική Γερμανία.

ερ Η κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων έκανε εκατομμύρια ανθρώπους να αναζητήσουν καλύτερη τύχη στη Δύση. Η μεγάλη διαφορά πλούτου δυτικής - ανατολικής Ευρώπης και Ευρώπης - Τρίτου Κόσμου προκάλεσε ένα τεράστιο μεταναστευτικό ρεύμα προς τις αναπτυγμένες χώρες της Ευρώπης.

Η μεταψυχροπολεμική Ευρώπη έπρεπε να αντιμετωπίσει τόσο τα προβλήματα της Δ. Ευρώπης, που υπήρχαν πριν από την κατάρρευση των λαϊκών δημοκρατιών, όσο και τη νέα πρόκληση της οικονομικής αφομοίωσης των χωρών της Α. Ευρώπης. Η οικονομική κρίση, έντονη και πριν από την κατάρρευση, επιδεινώθηκε τη δεκαετία του ’90.

ερ Στο πλαίσιο αυτό, ένας αριθμός Ευρωπαίων είδε το εισόδημά του να συρρικνώνεται ή έχασε την εργασία του. Τα προβλήματα αυτά, σε συνδυασμό με την αίσθηση ότι απειλούνταν η ασφάλεια και η πολιτισμική συνοχή των ευρωπαϊκών κοινωνιών από τη μαζική παρουσία μεταναστών, αναζωπύρωσαν την ξενοφοβία και τον ρατσισμό. Το φαινόμενο απέκτησε, σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες, και πολιτική έκφραση που θυμίζει άλλες εποχές (φασιστικά κόμματα).

148



5. Αλβανοί μετανάστες προσπαθούν να φτάσουν στην Ιταλία. Συχνά,
η «Γη της Επαγγελίας» αποδεικνύεται εξαιρετικά αφιλόξενη.

11

11 12 14 13

1 Άρθρο για την ταινία "Το γλυκό καράβι" που αναφέρεται στην ιστορία του ταξιδιού 20.000 Αλβανών λαθρομεταναστών με το πλοίο Vlora το ’91 προς το Μπάρι
ταινία Το διαφημιστικό της ταινίας Το Γλυκό Καράβι (1' 28'')

Παράλληλα, οι Ευρωπαίοι ήρθαν πιο κοντά. Αφού πέρασαν αιώνες σκληρών αναμετρήσεων, οι λαοί της Ευρώπης ανακαλύπτουν σήμερα, ίσως περισσότερο από κάθε άλλη εποχή, ότι, πέρα από τις διαφορές των γλωσσών και των εθίμων, είναι φορείς, παρά τις επιμέρους διαφορές, ενός κοινού πολιτισμού. Παράλληλα, η σύγκλιση που σημειώνεται στον τρόπο ζωής και στις κοινωνικές και πολιτιστικές πρακτικές των ευρωπαϊκών λαών αποτελεί θεμελιακό στοιχείο που θα μπορούσε, παρά τις δυσκολίες, να οδηγήσει στη δημιουργία μιας ισχυρής ευρωπαϊκής ταυτότητας. Όλα δείχνουν ότι η Ευρώπη βρίσκεται σε μια νέα ιστορική εποχή, μια εποχή που τα τελευταία χαρακτηριστικά της βρίσκονται ακόμη υπό διαμόρφωση.

Σε μια εποχή που οι ΗΠΑ μοιάζουν παντοδύναμες και νέες δυνάμεις αναδύθηκαν και αναδύονται στην Ανατολή (Ιαπωνία, Κίνα, Ινδία), η Ευρώπη, ο αστερισμός που άρχισε να συγκροτείται πριν από πενήντα περίπου χρόνια, μπορεί να γίνει ισχυρός παράγοντας παγκόσμιας ισορροπίας και ειρήνης. Το αν πράγματι θα συμβεί κάτι τέτοιο στον 21ο αιώνα θα εξαρτηθεί από τη διεθνή συγκυρία και από τις επιλογές των ίδιων των Ευρωπαίων.

149


ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ...


...διαβάστε
Στέλιος Κούλογλου, Μια φορά κι έναν καιρό ήταν μία Σοβιετική Ένωση... (1992),
Στέλιος Κούλογλου, Μην πας ποτέ μόνος στο ταχυδρομείο (2002).
Δύο βιβλία που αναφέρονται στην κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.

...δείτε κινηματογραφικές ταινίες
Λ. Μποντρόβα, Σ’ εκείνη τη χώρα (1997). Οι αλλαγές στη Σοβιετική Ένωση μέσα από τη ζωή ενός μικρού ρωσικού χωριού.
Λικ και Ζαν Πιερ Νταρντέν, Η υπόσχεση (1996). Η εκμετάλλευση των μεταναστών στην Ευρώπη.



ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ


1. Να εντοπίσετε και να καταγράψετε τις μεταβολές που επέφερε στον ευρωπαϊκό πολιτικό χάρτη της Ευρώπης η κατάρρευση των λαϊκών δημοκρατιών της Α. Ευρώπης.

2. Να παρουσιάσετε σε σύντομο κείμενο ένα από τα σημαντικά θέματα που καλείται να αντιμετωπίσει η σημερινή Ευρώπη.

Ολοκληρώνοντας το κεφάλαιο θυμόμαστε ότι…

οι επιστήμες προόδευσαν ιδιαίτερα και συνδέθηκαν ακόμη περισσότερο με την οικονομία
μετά το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου πολέμου η Ευρώπη χωρίστηκε σε ανατολική, υπό σοβιετική επιρροή, και δυτική, υπό αμερικανική
στην Α. Ευρώπη εγκαθιδρύθηκαν λαϊκές δημοκρατίες
στη Δ. Ευρώπη η ανοικοδόμηση στηρίχτηκε στην αμερικανική βοήθεια
η ανάδειξη των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ σε υπερδυνάμεις οδήγησε στον ψυχρό Πόλεμο
μεταπολεμικά πολλές από τις αποικίες κέρδισαν την ανεξαρτησία τους
οι λαϊκές δημοκρατίες της Α. Ευρώπης κατέρρευσαν στα τέλη της δεκαετίας του ’80
η σημερινή Ευρώπη βρίσκεται σε αναζήτηση εσωτερικής ισορροπίας, αλλά και μιας θέσης στη νέα διεθνή πραγματικότητα.



1. Ένας σύγχρονος ιστορικός ερμηνεύει την κατάρρευση του κομμουνισμού

Ένα συγκεντρωτικό κόμμα κι ένας επίσης συγκεντρωτικός κρατικός μηχανισμός προωθούσαν την οικονομική ανάπτυξη μέσα από την επέκταση της βαριάς βιομηχανίας και τον αυστηρό έλεγχο του εμπορίου, της γεωργίας και των καταναλωτικών αγαθών. [...] Μια αναπτυξιακή στρατηγική που σημείωσε σημαντική επιτυχία στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, ξεπέρασε την όποια χρησιμότητα μπορεί να είχε κάποτε και προκάλεσε τελικά την κατάρρευση του κομμουνισμού στο σύνολό του.

M. Mazower, Σκοτεινή ήπειρος. Ο ευρωπαϊκός εικοστός αιώνας,
μτφρ. Κ. Κουρεμένος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2001, σ. 346.

2. Σοβιετική Ένωση: μια ιστορική αποτίμηση

Συνοπτικά, δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την ιστορία του Σύντομου Εικοστού Αιώνα χωρίς τη Ρωσική Επανάσταση και τα άμεσα και έμμεσα αποτελέσματά της. Τουλάχιστον διότι αποδείχτηκε ο σωτήρας του φιλελεύθερου καπιταλισμού. Κατέστησε δε τη Δύση ικανή να κερδίσει τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο ενάντια στη Γερμανία του Χίτλερ και προμήθευσε το κίνητρο στον καπιταλισμό να αναμορφωθεί ο ίδιος. Κατά έναν παράδοξο τρόπο -διαμέσου της προφανούς ανοσίας της Σοβιετικής Ένωσης απέναντι στη Μεγάλη Ύφεση-, προμήθευσε επίσης στον καπιταλισμό το κίνητρο για να εγκαταλείψει την πίστη του στην ορθοδοξία της ελεύθερης αγοράς.

E.J. Hobsbawm, Η εποχή των άκρων. Ο σύντομος εικοστός αιώνας, 1914-1991,
μτφρ. Β. Καπετανγιάννης, Θεμέλιο, Αθήνα 1995, σ. 115.

3. Μετά το 1989: η Ευρώπη μπροστά σε νέες προκλήσεις

Ο πραγματικός νικητής του 1989 δεν ήταν η δημοκρατία αλλά ο καπιταλισμός, και η Ευρώπη στο σύνολο της έχει σήμερα μπροστά της το έργο με το οποίο η δυτική Ευρώπη καταπιάστηκε από τη δεκαετία του 1930, να διαμορφώσει δηλαδή μια βιώσιμη σχέση μεταξύ των δύο. Η ύφε­ση του Μεσοπολέμου αποκάλυψε ότι η δημοκρατία μπορεί να μην επιζήσει από μια μεγάλη κρίση του καπιταλισμού [...]. Το τέλος της πλήρους απασχόλησης και η επιβολή περικοπών στις υπη­ρεσίες πρόνοιας κάνουν δυσκολότερη από κάθε άλλη φορά τη διατήρηση αυτού του επιτεύγμα­τος, ιδίως σε κοινωνίες με γερασμένο πληθυσμό. [...] Η παγκοσμιοποίηση της εργασίας επίσης θέτει σε αμφισβήτηση τις κρατούσες αντιλήψεις περί εθνικής ιθαγένειας, κουλτούρας και παράδοσης. Απομένει να φανεί αν η Ευρώπη θα μπορέσει ν' ανοίξει ένα δρόμο ανάμεσα στον ατομικισμό του αμερικανικού καπιταλισμού και στον αυταρχισμό της ανατολικής Ασίας, διατηρώντας το δικό της μείγμα κοινωνικής αλληλεγγύης και πολιτικής ελευθερίας.

M. Mazower, Σκοτεινή ήπειρος. Ο ευρωπαϊκός εικοστός αιώνας,
μτφρ. Κ. Κουρεμένος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2001, σ. 379-380.

up



Η πτώση του τείχους (2' 43'')  ταινία