Ευθύς λόγος
Ευθύ λόγο έχουμε όταν ένας άνθρωπος δίνει μια πληροφορία ή κάνει μια ερώτηση ή ζητάει κάτι ή όταν δύο άνθρωποι συνομιλούν μεταξύ τους, π.χ.
- Σήμερα θα βρέξει.
- Τι ώρα είναι;
- Δώσε μου την μπάλα.
- Γιώργο, πώς είσαι;
- Πονάει το κεφάλι μου, δάσκαλε.
Πλάγιος λόγος
Πλάγιο λόγο έχουμε όταν εμείς ή κάποιος άλλος μεταφέρει τον ευθύ λόγο σε κάποιο άλλο πρόσωπο.
Τα προηγούμενα παραδείγματα θα μπορούσαν να γίνουν κάπως έτσι:
Είπε ότι σήμερα θα βρέξει.
Με ρώτησε τι ώρα είναι.
Μου είπε να του δώσω την μπάλα.
Ο δάσκαλος ρώτησε τον Γιώργο πώς είναι κι εκείνος του απάντησε ότι πονάει το κεφάλι του.
Όπως διαπιστώνουμε στον πλάγιο λόγο ξεκινάμε με μια κύρια πρόταση που έχει ένα ρήμα με τη σημασία των: λέω, ρωτάω, διατάζω, αισθάνομαι, γνωρίζω, απαντώ, επισημαίνω, ισχυρίζομαι κ.ά. και ακολουθεί ο ευθύς λόγος ως δευτερεύουσα πρόταση με κάποιες αλλαγές (για τις οποίες θα μιλήσουμε πιο αναλυτικά παρακάτω).
| Ευθύς λόγος | Πλάγιος λόγος |
|
|
Με ποιους τρόπους γίνεται η μεταφορά από τον ευθύ στον πλάγιο λόγο;
Από τα παραπάνω παραδείγματα συμπεραίνουμε ότι η μεταφορά από τον ευθύ στον πλάγιο λόγο μιας αποφαντικής πρότασης ή μιας ερωτηματικής ή μιας πρότασης επιθυμίας μπορεί να γίνει σχετικά απλά.
Η μεταφορά όμως μιας συνομιλίας από τον ευθύ στον πλάγιο λόγο μπορεί να γίνει με διάφορους τρόπους:
- Γιώργο, πώς είσαι;
- Πονάει το κεφάλι μου, δάσκαλε.
1η περίπτωση, ο ένας από τους δύο συνομιλητές μεταφέρει τη συζήτηση σε κάποιον άλλο
α' μεταφέρει τη συνομιλία ο Γιώργος:
Ο δάσκαλος με ρώτησε πώς είμαι κι εγώ του απάντησα ότι πονάει το κεφάλι μου... ή
β' μεταφέρει τη συνομιλία ο δάσκαλος
Ρώτησα τον Γιώργο πώς ήταν κι εκείνος μου απάντησε ότι πονάει το κεφάλι του...
2η περίπτωση, κάποιος άλλος μεταφέρει τη συζήτηση:
Ο δάσκαλος ρώτησε τον Γιώργο πώς είναι κι εκείνος του απάντησε ότι πονούσε το κεφάλι του... ή
Όπως διαπιστώνουμε από το παραπάνω παράδειγμα η μεταφορά του λόγου από τον ευθύ στον πλάγιο μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους και εξαρτάται από το ποιος μεταφέρει τον λόγο, αν δηλαδή είναι κάποιος από τους συνομιλητές ή κάποιος τρίτος.
Ποιες αλλαγές διαπιστώνουμε στο είδος των προτάσεων, στο πρόσωπο του ρήματος, στο πρόσωπο και στο είδος της αντωνυμίας;
Ας δούμε κάποια παραδείγματα περισσότερο σύνθετα:
1.
Ευθύς λόγος
- Γιώργο, πού πήγες εχτές;
- Πήγα στον κινηματογράφο.
- Την επόμενη φορά ειδοποίησέ με να έρθω κι εγώ.
- Εντάξει, Γιάννη, θα σε ειδοποήσω, όταν θα ξαναπάω.
Πλάγιος λόγος
1. Ο Γιάννης ρώτησε τον Γιώργο πού πήγε εχτές κι εκείνος απάντησε ότι πήγε στον κινηματογράφο. Τότε ο Γιάννης του είπε την επόμενη φορά να τον ειδοποιήσει να πάει κι εκείνος κι ο Γιώργος συμφώνησε ότι θα τον ειδοποιήσει, όταν θα ξαναπάει.
2.
Ευθύς λόγος
Γιάννης: Θα πάμε εγώ κι εσύ κι αυτός.
Πέτρος: Εντάξει, Γιάννη.
Πλάγιος λόγος
Σύμφωνα με τον Γιάννη που τα λέει στην Ελένη: Είπα ότι θα πάμε εγώ ο Πέτρος κι ένας άλλος (ή κάποιος ακόμα).
Σύμφωνα με τον Πέτρο που τα λέει στην Ελένη: Είπε ο Γιάννης ότι θα πάμε αυτός, εγώ κι ένας άλλος (ή κάποιος ακόμα).
Σύμφωνα με κάποιον τρίτο που τα λέει στην Ελένη: Είπε ο Γιάννης ότι θα πάνε ο ίδιος και κάποιοι άλλοι.
α. όσον αφορά το είδος των προτάσεωνν
Η ευθεία ερωτηματική πρόταση «πού πήγες εχτές;» στον πλάγιο λόγο έγινε πλάγια ερωτηματική «πού πήγε εχτές»
Η κύρια αποφαντική πρόταση «Πήγα στον κινηματογράφο», «θα σε ειδοποήσω» στον πλάγιο λόγο έγινε ειδική «ότι πήγε στον κινηματογράφο», «ότι θα τον ειδοποιήσει».
Η κύρια πρόταση επιθυμίας «Την επόμενη φορά ειδοποίησέ με» στον πλάγιο λόγο έγινε δευτερεύουσα βουλητική «να τον ειδοποιήσει»
Η δευτερεύουσα χρονική «όταν θα ξαναπάω» στον πλάγιο λόγο παρέμεινε δευτερεύουσα χρονική «όταν θα ξαναπάει»
β. όσον αφορά τα πρόσωπα των ρημάτων
το α' πρόσωπο «Πήγα στον κινηματογράφο» στον πλάγιο λόγο έγινε γ' πρόσωπο «πήγε στον κινηματογράφο»
το β' πρόσωπο «πού πήγες εχτές;» στον πλάγιο λόγο έγινε γ' πρόσωπο «πού πήγε εχτές»
γ. όσον αφορά τα πρόσωπα των αντωνυμιών
το α' πρόσωπο στον πλάγιο λόγο μπορεί να γίνει γ' πρόσωπο «ειδοποίησέ με» / «να τον ειδοποιήσει», ή να παραμείνει το ίδιο: «Θα πάμε εγώ κι εσύ κι αυτός» / «ότι θα πάμε εγώ ο Πέτρος κι ένας άλλος (ή κάποιος ακόμα)»
το β' πρόσωπο στον πλάγιο λόγο μπορεί να γίνει γ' πρόσωπο «θα σε ειδοποήσω» / «θα τον ειδοποιήσει», ή α' πρόσωπο «Θα πάμε εγώ κι εσύ» / «ότι θα πάμε αυτός κι εγώ
δ. όσον αφορά το είδος των αντωνυμιών
Η προσωπική αντωνυμία μπορεί να παραμείνει ή να γίνει οριστική: «Θα πάμε εγώ κι εσύ κι αυτός» / «ότι θα πάνε ο ίδιος και κάποιος ακόμα».
Η δεικτική αντωνυμία μπορεί να γίνει αόριστη: «Θα πάμε εγώ κι εσύ κι αυτός» / «ότι θα πάνε ο ίδιος και κάποιος ακόμα».
| ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΕ ΤΙΣ ΑΛΛΑΓΕΣ | |
| ΣΤΟ ΕΙΔΟΣ ΤΩΝ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ | |
| Οι προτάσεις του ευθύ λόγου | γίνονται στον πλάγιο λόγο |
| 1. Οι αποφαντικές προτάσεις Δε θα βρέξει σήμερα |
1. Δευτερεύουσες ειδικές Είπε ότι δε θα βρέξει σήμερα |
| 2. Οι προτάσεις επιθυμίας Σήκω αμέσως όρθιος | 2. Δευτερεύουσες βουλητικές Τον διέταξε να σηκωθεί αμέσως όρθιος |
| 3. Οι ερωτηματικές προτάσεις Πού γύριζες όλη μέρα; | 3. Δευτερεύουσες πλάγιες ερωτηματικές Τον ρώτησε πού γύριζε όλη μέρα. |
| 4. Οι δευτερεύουσες προτάσεις Βάλε μου να φάω (βουλητική) Το ξέρω ότι έπαιζες (ειδική) Θα έρθω, όταν μπορέσω (χρονική) Φεύγω, επειδή βαρέθηκα (αιτιολογική) Μαρία, αν θέλεις, έλα (υποθετική) | 4. Παραμένουν δευτερεύουσες Ζήτησε να του βάλουν να φάει (βουλητική) Του είπε πως ήξερε ότι έπαιζε (ειδική) Του φανέρωσε ότι θα έρθει όταν μπορέσει (χρονική) Ανακοίνωσε ότι φεύγει επειδή βαρέθηκε (αιτιολογική) Είπε στη Μαρία ότι αν θέλει μπορεί να πάει (υποθετική) |
| ΣΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΟΥ ΡΗΜΑΤΟΣ | |
| Το α' και το β' πρόσωπο Πήγα στον κινηματογράφο πού πήγες εχτές | γίνονται γ' πρόσωπο Πήγε στον κινηματογράφο πού πήγε εχτές |
| ΣΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΗΣ ΑΝΤΩΝΥΜΙΑΣ | |
| Το α' πρόσωπο ειδοποίησέ με θα σε ειδοποήσω «Θα πάμε εγώ κι εσύ κι αυτός» | γίνεται γ' πρόσωπο να τον ειδοποιήσει θα τον ειδοποιήσει ή παραμένει το ίδιο «ότι θα πάμε εγώ ο Πέτρος κι ένας άλλος |
| Το β' πρόσωπο «θα σε ειδοποήσω» «Θα πάμε εγώ κι εσύ» | γίνεται γ' πρόσωπο «θα τον ειδοποιήσει» ή γίνεται α' πρόσωπο «ότι θα πάμε αυτός, εγώ |
| ΣΤΟ ΕΙΔΟΣ ΤΗΣ ΑΝΤΩΝΥΜΙΑΣ | |
| Η προσωπική αντωνυμία Θα πάμε εγώ κι εσύ κι αυτός Θα πάμε εγώ κι εσύ κι αυτός | μπορεί να παραμείνει ότι θα πάμε αυτός, εγώ κι ένας άλλος ή να γίνει οριστική ότι θα πάνε ο ίδιος και κάποιοι άλλοι |
| Η δεικτική αντωνυμία Θα πάμε εγώ κι εσύ κι αυτός | μπορεί να γίνει αόριστη ότι θα πάνε ο ίδιος και κάποιος ακόμα |
Ποιες αλλαγές διαπιστώνουμε στον χρόνο του ρήματος;
Αλλαγές έχουμε επίσης και στους χρόνους των ρημάτων. Ας δούμε τα παραδείγματα
- Αγοράζω μια τυρόπιτα.
Λέει / έλεγε / έχει πει / είπε / είχε πει ότι αγοράζει / αγόραζε / έχει αγοράσει / αγόρασε / είχε αγοράσει μια τυρόπιτα
- Αγόρασα μια τυρόπιτα.
Λέει / έλεγε / έχει πει / είπε / είχε πει ότι αγόρασε / έχει αγοράσει / είχε αγοράσει μια τυρόπιτα
- Θα αγοράσω μια τυρόπιτα.
Λέει / έλεγε / έχει πει / είπε / είχε πει ότι θα αγοράσει / θα αγόραζε / θα είχε αγοράσει μια τυρόπιτα
Από τα παραπάνω παραδείγματα προκύπτει ότι κατά τη μεταφορά από τον ευθύ λόγο στον πλάγιο, όταν δεν υπάρχει κάποιος χρονικός προσδιορισμός μέσα στην πρόταση, τότε υπάρχει πληθώρα επιλογών στη χρήση των χρόνων. Πιο συγκεκριμένα:
α. Όταν το ρήμα του ευθύ λόγου βρίσκεται στον ενεστώτα (πρδγ. α'), ο ομιλητής μπορεί στον πλάγιο λόγο να χρησιμοποιήσει όποιο χρόνο θέλει και για το ρήμα εξάρτησης αλλά και για το ρήμα του πλάγιου λόγου.
β. Όταν το ρήμα του ευθύ λόγου βρίσκεται στον αόριστο (πρδγ. β') ο ομιλητής μπορεί στον πλάγιο λόγο να χρησιμοποιήσει όποιο χρόνο θέλει για το ρήμα εξάρτησης και για το ρήμα του πλάγιου λόγου μπορεί να χρησιμοποιήσει αόριστο, παρακείμενο ή υπερσυντέλικο.
γ. Όταν το ρήμα του ευθύ λόγου βρίσκεται σε συνοπτικό μέλλοντα (πρδγ. γ') ο ομιλητής μπορεί στον πλάγιο χρόνο να διαλέξει όποιο χρόνο θέλει για το ρήμα εξάρτησης και για το ρήμα του πλάγιου λόγου μπορεί να χρησιμοποιήσει συνοπτικό μέλλοντα ή θα+παρατατικό ή θα+υπερσυντέλικο.
Με λίγα λόγια τα πάντα εξαρτώνται από τη χρονική στιγμή που θα επιλέξει να τοποθετηθεί ο χρήστης του πλάγιου λόγου σε σχέση με το γεγονός που θα μεταφέρει.
Όταν, όμως, στην πρόταση του ευθύ λόγου που αναφέρεται στο μέλλον υπάρχει κάποιος χρονικός προσδιορισμός, τότε οι δυνατότητες στην επιλογή του χρόνου λιγοστεύουν. Παράδειγμα:
- Αύριο θα αγοράσω μια τυρόπιτα.
Λέει / έλεγε / έχει πει / είπε / είχε πει ότι αύριο θα αγοράσει / θα αγόραζε μια τυρόπιτα
Ας δούμε ένα παράδειγμα πιο αναλυτικά:
Ευθύς λόγος
Γιώργος: Τι ώρα φεύγεις;
Γιάννης: Στις 12.
Πλάγιος λόγος
Ελένη: Τι λέει ο Γιώργος;
Γιάννης: Ρωτάει τι ώρα φεύγω. (ρήμα εξάρτησης: ενεστώτας, ρήμα πλ. λ. ενεστώτας) ή
Γιάννης: Ρωτάει τι ώρα θα φύγω. (ρήμα εξάρτησης: ενεστώτας, ρήμα πλ. λ. μέλλοντας συνοπτικός)
Ελένη: Τι ρωτούσε ο Γιώργος;
Γιάννης: Ρωτούσε τι ώρα φεύγω. (ρήμα εξάρτησης: παρατατικός, ρήμα πλ. λ. ενεστώτας) ή
Γιάννης: Ρωτούσε τι ώρα θα φύγω. (ρήμα εξάρτησης: παρατατικός, ρήμα πλ. λ. μέλλοντας συνοπτικός)
Ελένη: Τι ρώτησε ο Γιώργος;
Γιάννης: Ρώτησε τι ώρα φεύγω. (ρήμα εξάρτησης: αόριστος, ρήμα πλ. λ. ενεστώτας) ή
Γιάννης: Ρώτησε τι ώρα θα φύγω. (ρήμα εξάρτησης: αόριστος, ρήμα πλ. λ. μέλλοντας συνοπτικός)
Ελένη: Τι έχει ρωτήσει ο Γιώργος;
Γιάννης: Έχει ρωτήσει τι ώρα φεύγω. (ρήμα εξάρτησης: παρακείμενος, ρήμα πλ. λ. ενεστώτας) ή
Γιάννης: Έχει ρωτήσει τι ώρα θα φύγω. (ρήμα εξάρτησης: παρακείμενος, ρήμα πλ. λ. μέλλοντας συνοπτικός)
Ελένη: Τι είχε ρωτήσει ο Γιώργος;
Γιάννης: Είχε ρωτήσει τι ώρα φεύγω. (ρήμα εξάρτησης: υπερσυντέλικος, ρήμα πλ. λ. ενεστώτας) ή
Γιάννης: Είχε ρωτήσει τι ώρα θα έφευγα. (ρήμα εξάρτησης: παρατατικός, ρήμα πλ. λ. δυνητική οριστική: θα+παρατατικός)
Ποιες αλλαγές διαπιστώνουμε στους επιρρηματικούς προσδιορισμούς;
1. Οι χρονικοί επιρρηματικοί προσδιορισμοί
Παραδείγματα:
1.
Ευθύς λόγος: Εχτές έβρεξε στην κεντρική Ελλάδα.
Πλάγιος λόγος: Είπε ότι εχτές έβρεξε στην κεντρική Ελλάδα.
2.
Ευθύς λόγος: Αύριο θα βρέξει στην κεντρική Ελλάδα.
Πλάγιος λόγος: Είπε ότι αύριο θα βρέξει στην κεντρική Ελλάδα.
3.
Ευθύς λόγος: Σήμερα /τώρα βρέχει στην κεντρική Ελλάδα.
Πλάγιος λόγος:
α. Λέει ότι σήμερα / τώρα βρέχει στην κεντρική Ελλάδα ή
β. Είπε ότι σήμερα / τώρα βρέχει στην κεντρική Ελλάδα ή
γ. Είπε ότι εκείνη τη μέρα / τότε έβρεχε / έβρεξε στην κεντρική Ελλάδα ή
γ. Είχε πει πριν από καιρό ότι εκείνη τη μέρα / τότε θα έβρεχε στην κεντρική Ελλάδα.
Όπως φαίνεται από τα παραδείγματα οι χρονικοί επιρρηματικοί προσδιορισμοί τις περισσότερες φορές δεν αλλάζουν. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις (πρδγ. 3γ) στις οποίες ο χρονικός προσδιορισμός μπορεί να αντικατασταθεί από μια παρόμοια έκφραση (σήμερα, τώρα / εκείνη τη μέρα, τότε), ώστε να διατηρηθεί η χρονική ακολουθία.
Οι τοπικοί επιρρηματικοί προσδιορισμοί
Παραδείγματα:
4.
Ευθύς λόγος: Θανάση, έλα εδώ.
Πλάγιος λόγος: Μου είπε να πάω εκεί.
5. Ευθύς λόγος: Θανάση, έλα πάνω.
Πλάγιος λόγος: Μου είπε να πάω πάνω.
6.
Ευθύς λόγος: Σήμερα θα κοιμηθούμε στο σπίτι μου ή στο σπίτι του Πέτρου.
Πλάγιος λόγος: Είπε ότι θα κοιμηθούμε στο σπίτι του ή στο σπίτι του Πέτρου.
Από το παράδειγμα 4 καταλαβαίνουμε ότι από τις εκφράσεις που δηλώνουν τόπο γενικά και αόριστα (π.χ. εδώ, εκεί) μπορούν να αντικασταθούν στον πλάγιο λόγο από μια αντίθετη έκφραση μόνο τα επιρρήματα εδώ, εκεί. Από τα παραδείγματα 5 και 6 συμπεραίνουμε ότι οι υπόλοιποι επιρρηματικοί προσδιορισμοί του τόπου παραμένουν αμετάβλητοι.
Ειδική περίπτωση
Ο ευθύς λόγος μπορεί να μεταφερθεί αυτολεξεί, δηλαδή όπως ακριβώς ειπώθηκε, βάζοντάς τον μέσα σε εισαγωγικά «», π.χ.
Ευθύς λόγος: Θανάση, έλα εδώ πάνω αμέσως.
Πλάγιος λόγος: ... και τότε μου είπε: «Θανάση, έλα εδώ πάνω αμέσως».
Η περίπτωση αυτή ονομάζεται στις σύγχρονες γραμματικές ευθύς λόγος 1, ενώ στις παλαιότερες ατελής πλάγιος λόγος 2.
Υποσημειώσεις
1. Γραμματική ε' και στ' Δημοτικού
2. Αχιλλέας Τζάρτζανος, Νεοελληνική Σύνταξις (της κοινής δημοτικής) τ. Β, σελ. 122, § 278
