1. Εργοβιογραφικά στοιχεία

Ο Τάκης Παπατσώνης γεννήθηκε το 1895 στην Αθήνα. Σπούδασε Νομικά και Πολιτικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Δημόσια Οικονομία στη Γενεύη. Υπηρέτησε για σαράντα χρόνια στο Υπουργείο Οικονομικών και ταξίδεψε πολύ στο εξωτερικό. Πέθανε στην Αθήνα το 1976.

Τα ποιήματά του περικλείονται σε δύο τόμους με τίτλους: Εκλογή Α', στην οποία συμπεριλήφθηκε και η συλλογή Ursa minor που είχε αρχικά εκδοθεί το 1944, και Εκλογή Β' (1962). Η ποίηση του είναι ιδιότυπη, τόσο από την άποψη της γλώσσας, στην οποία συνυπάρχουν τύποι της δημοτικής και της καθαρεύουσας, όσο και από την άποψη της βαθιάς θρησκευτικότητας που τη διαπνέει. Πολλά μορφικά στοιχεία της ποίησής του —η λεκτική του αταξία, η ηθελημένη πεζολογία, η έλλειψη φανερού λογικού ειρμού — την καθιστούν πρωτοποριακή για την εποχή της.

 

2. Η κριτική για το έργο του

Η θρησκευτικότητα του Παπατσώνη

«Στον ποιητικό του προσανατολισμό ο Παπατσώνης ανήκει στη μικρή χορεία των θρησκευομένων. Δεν είναι εν τούτοις υμνωδικός, δεν επαινεί. Η ποίησή του δεν εκπορεύεται, όπως [...] στον Παπαδιαμάντη, από την εστία της πίστεως, μπορεί να εκκινήσει κι από τη λογική πρόθεση της ποιητικής δημιουργίας· και συνέχεται από μιαν αντίληψη φιλοσοφική, διαπερνάται από έναν άνεμο θρησκευτικού ιδεαλισμού.

Ψυχή ασκητική, τοποθετεί την ανησυχία της σ' ένα μεταφυσικό πλαίσιο. Μια αλληγορία, μια εντύπωση από θρησκευτικά περιβάλλοντα, μια αλυσίδα λεπτών συλλογισμών ή μια κορνίζα ελληνικού υπαίθριου τοπίου, φτάνουν να ξετυλίξει την έκστασή του στους ιδιότυπους εκείνους στίχους, όπου συναντώνται η χριστιανική διάθεση με την λεπτή ειρωνεία, η μυστική έξαρση αλλά και το εγκόσμιο κάλεσμα.

Κάποτε ο στίχος του παίρνει την πυκνότητα ενός αποφθέγματος. Κάτω απ' όσα διαβάζεις, μαντεύεις περισσότερα [...]. Ο στίχος του είναι ελεύθερος και τελετουργικός και περιφρονεί την καθιερωμένη τεχνική. Ενώ η εκλογή του λεκτικού υλικού του, δημοτικά στοιχεία και λέξεις βυζαντινής ποιότητας, θυμίζει, με την κεκραμένη τους πρόσμιξη, θρησκευτική γλώσσα παλιάς έκδοσης».

 

(Μιχ. Περάνθης, χ.χ., Ανθολογία της Ποιήσεως, τόμος Β',
Αθήνα, σελ. 712-713)

 

Ο Παπατσώνης και ο καθολικισμός

«Ο Παπατσώνης είναι, κυρίως, θρησκευόμενος ποιητής, με τάση προς τον μυστικισμό και τον Νατουραλισμό, αλλά με ευδιάστατο το ερωτικό στοιχείο. Είναι ο μόνος αξιόλογος ποιητής που, ακολουθώντας την οικογενειακή του παράδοση, επηρεάστηκε περισσότερο από το τελετουργικό της Καθολικής εκκλησίας παρά της Ορθόδοξης. Η ποίησή του είναι διάστικτη από αναφορές στο καθολικό δόγμα και τη λειτουργική του, με μια ελεύθερη χρήση της λατινικής εκκλησιαστικής ορολογίας (mea culpa, de profundis, in plateis oppidi) μερικές από τις εκφράσεις αυτές τις ομοιοκαταληκτούσε στα νεανικά του ποιήματα, με ελληνικές καταλήξεις [...]. Ωστόσο, ο Θεός του δεν είναι η θεότητα του δόγματος, αλλά ένα μεταφυσικό νόημα, που το ονομάζει Αόρατη Σοφία, Στοιχείο Ισχυρό, Υπέρτατον Ήλιο, Τρίτον Ουρανόν, Παρουσία, Ισορροπία των Αριθμών, Πλήρης Τάξη, Φως, Γαλήνη, Ησυχία».

 

(Κίμων Φράιερ, 1982, Σύγχρονη Ελληνική Ποίηση. Από τον Καβάφη στο Βρεττάκο, μτφρ. Θ. Χατζημιχαηλίδης,
Αθήνα, Κέδρος, σελ. 81)

 

Ύφος και θεματική

«Ο Παπατσώνης είναι τόσο υπαινικτικός όσο ο Θ.Σ. Έλιοτ (τον οποίο πρώτος μετέφρασε στα ελληνικά), και το στεγνό και σκοτεινό ύφος του δυσκολεύει αφάνταστα τον αναγνώστη. Το κεντρικό θέμα του είναι το ιδανικό της αγάπης και η εύρεση ή επανεύρεσή της μέσω της παράδοσης. Από την άποψη αυτή το έργο του Παπατσώνη αποτελεί τη σιωπηρή συνέχεια των πιο εντυπωσιακών οραμάτων του Σικελιανού και προοιωνίζεται το κατοπινό έργο του Σεφέρη».

 

(R. Beaton, 1996, Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία,
Αθήνα, Νεφέλη, σελ. 208-209)

 

Οι ρίζες της γραφής του

«Ο Τάκης Παπατσώνης δεν είναι ο πρώτος Έλληνας ποιητής που σπάει την παράδοση του μετρικού στίχου, αλλά είναι ο πρώτος που τη σπάει συνειδητά, από το 1920, και γράφει σε ελεύθερο και ανομοιοκατάληκτο στίχο χωρίς να επιστρέψει στον κλασικό. Μπορούν να υποστηριχθούν πολλοί ως λόγοι που τον ώθησαν στο να αγνοήσει και να παραβεί τους παραδοσιακούς ποιητικούς κανόνες. Αλλά είναι λάθος να θεωρηθεί ότι οφείλεται σε επίδραση από το πνεύμα των νταντά ή των υπερρεαλιστών. Αν στο εκτενές ποίημά του Ursa Minor, που γράφει 25 χρόνια αργότερα, αναγνωρίζονται υπερρεαλιστικά ίχνη, παρόμοια στοιχεία ανιχνεύονται σε όλη την ποίησή του, οφείλονται όμως σε καταβολές από ανατροφές με μυστικιστές συγγραφείς. Από την ίδια αιτία κατάγεται και το λανθάνον ερωτικό στοιχείο της ποίησής του και όχι από επίδραση των φροϋδικών θεωριών, τουλάχιστον πρωτογενώς, μια που δεν φαίνεται να αγνοεί ο Παπατσώνης κανένα σχεδόν από τα πνευματικά και καλλιτεχνικά ρεύματα που κυκλοφορούν. Νομίζω, επίσης, ότι για το φτάσιμό του σε μια νέα εκφραστική, πρέπει να αποκλειστεί οποιαδήποτε μονομερής επίδραση από έναν ξένο ποιητή [...]. Περισσότερο ίσως πρέπει να αναζητηθούν οι ρίζες της αιρετικής γραφής του, στα υμνωδιακά πρότυπα της καθολικής εκκλησίας, και έχω, πιστεύω, εύλογες επιφυλάξεις για τα αντίστοιχα βυζαντινά, στα οποία προσέρχεται και πολύ αργότερα (όταν είναι οριστικά διαμορφωμένος) και με βεβαρημένη συνείδηση, ή έστω με προϊδεάσεις από άλλες ερμηνείες».

 

(Αλεξ. Αργυρίου, 1979, Η Ελληνική Ποίηση. Οι νεωτερικοί ποιητές του μεσοπολέμου. (Ανθολογία-Γραμματολογία),
Αθήνα, Σοκόλης, σελ. 110)

 

3. Τα κείμενα

α. Περιηγητές στη λειτουργία

Διδακτικές επισημάνσεις

• Στην πρώτη προσέγγιση του ποιήματος οι μαθητές θα μπορούσαν να αναζητήσουν τις ιδιοτυπίες της γραφής του Παπατσώνη και να αναγνωρίσουν τα νεωτεριστικά στοιχεία και την πρωτοτυπία του ποιητή. Στο πλαίσιο αυτό θα σχολιάσουν τις λέξεις των οποίων το αρχικό γράμμα έχει γραφεί με κεφαλαίο, καθώς και τη γλώσσα και την πεζολογική μορφή του ποιήματος.

• Ακολούθως, η διδασκαλία θα μπορούσε να επικεντρωθεί στο περιεχόμενο του ποιήματος: να οριστεί ο χώρος (η Εκκλησία), ο χρόνος (καλοκαίρι, η ημέρα της Αναλήψεως του Χριστού) και τα πρόσωπα της ποιητικής αφήγησης (η ομάδα Γερμανών περιηγητών, μελών ενός θρησκευτικού σωματείου).

• Στη συνέχεια, να προβληθεί η αντίθεση μεταξύ πρώτης και δεύτερης ενότητας: κίνηση, δράση, πλήθος, αταξία, αναστάτωση vs ακινησία, στατικότητα, μοναχικότητα, αταραξία, τάξη.

• Να συζητηθεί ο στόχος της αντίθεσης: η ανάδυση του αδιατάραχτου από τα ανθρώπινα πνευματικού και μεταφυσικού σύμπαντος της Εκκλησίας.

 

β. Συνάντημα

• Η διδασκαλία μπορεί να αρχίσει με μια σύγκριση του ποιήματος «Συνάντημα» με το «Περιηγητές στη λειτουργία» (αν έχει προηγηθεί η διδασκαλία του) ως προς τη γλώσσα (εδώ έχουμε μια καβαφικού τύπου γλώσσα), τον αφηγηματικό ρυθμό, τις λέξεις με κεφαλαίο το αρχικό γράμμα κ.ά. Έτσι, οι μαθητές θα μπορούσαν να εμπεδώσουν τα βασικά γνωρίσματα της ποίησης του Παπατσώνη και, επιπλέον, να επισημάνουν τις ιδιαιτερότητες της γραφής του από ποίημα σε ποίημα.

• Στη συνέχεια, οι μαθητές θα μπορούσαν να αναζητήσουν και να εντοπίσουν τον βασικό θεματικό πυρήνα: μέσα από την περιγραφή μιας ολόκληρης ημέρας από την καθημερινότητα ενός ανθρώπου, να επισημάνουν την επενέργεια της Θείας Χάριτος στην ψυχική του διάθεση και τη μεταμόρφωση που συντελείται σ' αυτόν με την επικοινωνία με τον Θεό.

• Για να αναδειχθεί το βασικό θέμα, οι μαθητές θα πρέπει να αναζητήσουν τους συμβολισμούς και τις μεταφορικές εκφράσεις του ποιήματος. Μια καταγραφή των λέξεων που αρχίζουν με κεφαλαίο γράμμα («Κήπος», «Χαρά», «Διαβάτης», «Δουλειά», «Ημέρα», «Δρόσο Ψυχής», «Ευεργεσία», «Ώρες», «Πρωία», «Εσπέρα», «της Ησυχίας σινδόνι») θα βοηθήσει τους μαθητές να αισθανθούν ευφορία και γαλήνη, καθώς και τη γενικότερη ψυχική ανάταση που επιφέρει στη ζωή του ανθρώπου το «συνάντημά» του με τη Φύση, που υποδηλώνει την ευεργετική παρουσία του Θεού («Πώς όλες οι Ώρες / οι ακολουθούσες την Πρωίαν ευλογούνται. / Πώς άυλον αποτύπωμα τους μένει»), καθώς και την εσωτερική πληρότητα που προσφέρει στον άνθρωπο η πίστη.

• Θα μπορούσε να συζητηθεί, ως θέμα που αναδεικνύεται από το ποίημα, η επίδραση της φύσης στον άνθρωπο, γενικότερα, αλλά και σε σχέση με τη διάθεσή του για εργασία.

• Τέλος, από την άποψη της μορφής, θα μπορούσε να σχολιαστεί ο αφηγηματικός ρυθμός, ο ελευθερωμένος στίχος, η μεικτή γλώσσα, οι εικόνες και άλλα εκφραστικά μέσα.

 

Συμπληρωματική ερώτηση - δραστηριότητα

•Πώς επιβεβαιώνεται, κατά τη γνώμη σας, από τα ανθολογημένα ποιήματα η άποψη που εκφράζει ο Μιχάλης Περάνθης στο κριτικό απόσπασμα που παρατίθεται παραπάνω: «Στον ποιητικό του προσανατολισμό ο Παπατσώνης ανήκει στη μικρή χορεία των θρησκευομένων [...] θρησκευτικού ιδεαλισμού»;

 

Παράλληλο κείμενο

Όλγα Βότση, [άτιτλο]

 

Προχωρούμε και Σ' ανασαίνουμε.

Η παρουσία Σου μας τυλίγει σαν τον αγέρα της νύχτας μας

αγγίζει τα ερημικά μαλλιά, τα μακριά μας ρούχα.

Είμαστε χαμένοι μες στα σκοτάδια και τα βουνά,

χωρισμένοι απ' όλους τους ανθρώπους.

Είμαστε τα προχωρημένα φυλάκια.

Πιο πέρ' από μας, κανείς για μας δε μιλεί.

Ποτέ δε μίλησαν για μας.

Κάπου-κάπου μονάχα, ένας σύντροφος της ερημιάς

περνά από δίπλα μας σα σκιά,

μας κοιτά σιωπηλός και τραβά το δρόμο του.

Σ' αγκαλιάζουμε,

ανοίγουμε τα χέρια μας εκστατικοί,

και φουχτώνουμε το σκοτεινό αγέρι, που μας τριγυρνά,

κι είμαστε ευτυχισμένοι.

 

(Ενδόμυχα, 1953)

 

• Πώς επιδρά η θεία παρουσία στην ψυχή του ποιητικού υποκειμένου στο παραπάνω ποίημα; Ποιες ομοιότητες διακρίνετε με το ποίημα του Παπατσώνη;

 

4. Ενδεικτική βιβλιογραφία

Αργυρίου Αλ., 1979, Η Ελληνική Ποίηση. Οι νεωτερικοί ποιητές του μεσοπολέμου. Ανθολογία-Γραμματολογία, Αθήνα, Σοκόλης.

Beaton R., Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία, Νεφέλη, Αθήνα 1996.

Δάλλας Γ., 2000, Ευρυγωνία, Αθήνα, Νεφέλη, σελ. 211.

Παπαθανασόπουλος Θ. (1997), Για τον ποιητή Τ. Κ Παπατσώνη, Ε.Λ.Ι.Α: Αθήνα.

Περάνθης Μ., χ.χ., Ανθολογία της Ποιήσεως, τόμος Β', Αθήνα

Περ. Ευθύνη, 1999, Τιμή στον Τ. Κ. Παπατσώνη Για τα ογδοντάχρονά του (Δοκίμια), επιμ. Κ. Τσιρόπουλος: Αθήνα.

Φράιερ Κ., 1982, Σύγχρονη Ελληνική Ποίηση. Από τον Καβάφη στο Βρεττάκο μτφρ. Θ. Χατζημιχαηλίδης, Αθήνα, Κέδρος.

 

 

 

Τ. Κ. Παπατσώνης (1895-1976)
ΠΟ.Θ.Ε.Γ.
ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ
ΣΝΕΛ, (18 Παραθέματα)

Βιογραφικό ,

---