1. Εργοβιογραφικά στοιχεία

Ο Άγγελος Τερζάκης γεννήθηκε στο Ναύπλιο το 1907. Ο πατέρας του, Δημήτριος Τερζάκης, υπήρξε δήμαρχος της πόλης και είχε εκλεγεί βουλευτής. Το 1915 η οικογένεια εγκαταστάθηκε στην Αθήνα όπου ο Τερζάκης τελείωσε το γυμνάσιο και σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο. Αν και πήρε άδεια δικηγορίας, δεν εξάσκησε ποτέ το επάγγελμα του δικηγόρου, αλλά αφοσιώθηκε στα γράμματα, γράφοντας διηγήματα, μυθιστορήματα, θεατρικά έργα και δοκίμια.

Η πρώτη εμφάνισή του έγινε το 1925 με τη συλλογή διηγημάτων Ο ξεχασμένος και άλλα διηγήματα. Ακολούθησαν και άλλες συλλογές: Φθινοπωρινή συμφωνία (1929), Του έρωτα και του θανάτου (1943), Η στοργή (1944), Απρίλης (1946). Το πρώτο του μυθιστόρημα, Δεσμώτες, κυκλοφορεί το 1932. Ακολουθούν: Η παρακμή των σκληρών (1933), Η μενεξεδένια πολιτεία (1937), Η πριγκηπέσα Ιζαμπώ (1945), Ταξίδι με τον Έσπερο (1946), Δίχως θεό (1951), Μυστική ζωή (1957).

Το πρώτο του θεατρικό έργο, Αυτοκράτωρ Μιχαήλ, παρουσιάστηκε στο Εθνικό Θέατρο το 1936. Άλλα θεατρικά του έργα είναι: Γαμήλιο εμβατήριο (1937), Είλωτες (1934), Αγνή (1946), Θεοφανώ (1953), Θωμάς ο δίψυχος (1962).

Ο Άγγελος Τερζάκης εξέδωσε και διηύθυνε τα βραχύβια περιοδικά Πνοή και Λόγος, στα οποία, όπως και σε άλλα περιοδικά και εφημερίδες της εποχής, δημοσίευσε πλήθος άρθρων και δοκιμίων. Υπήρξε επίσης επιφυλλιδογράφος και κριτικός της εφημερίδας Το Βήμα και διευθυντής του περιοδικού Εποχές.

Το 1937 αναλαμβάνει τη γραμματεία του Εθνικού Θεάτρου, του οποίου αργότερα γίνεται καλλιτεχνικός διευθυντής, γενικός διευθυντής και διευθυντής δραματολογίου. Το 1940, με την έκρηξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου, στρατεύεται και φεύγει για το μέτωπο, όπου θα παραμείνει μέχρι το τέλος. Τις εμπειρίες του από αυτή την περίοδο θα τις καταγράψει αργότερα στα αυτοβιογραφικά διηγήματα της συλλογής Απρίλης.

Ως πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας δοκιμιογράφος και κριτικός, ο Τερζάκης άφησε πλουσιότατο έργο το οποίο έτυχε μεγάλης αναγνώρισης στην εποχή του. Το 1964 τιμήθηκε με το Α' βραβείο δοκιμίου της ομάδας των Δώδεκα. Το 1969 η Ακαδημία Αθηνών του απένειμε το Αριστείο Γραμμάτων και το 1974 τον εξέλεξε τακτικό μέλος της. Πέθανε στην Αθήνα στις 3 Αυγούστου του 1979.

 

2. Η κριτική για το έργο

Το πολυσχιδές έργο του Άγγ. Τερζάκη

«Όλα τα έργα του Τερζάκη, μυθιστορήματα και θεατρικά, είναι διαποτισμένα από τις πνευματικές ανησυχίες μιας αγωνιώσας συνείδησης. Η συνείδηση αυτή είναι του ίδιου του συγγραφέα που υπήρξε ο κατεξοχήν πνευματικός άνθρωπος της γενιάς του και πολυγραφότατος δοκιμιογράφος. Τα στοχαστικά του κείμενα καταχρηστικά μόνο μπορούν να θεωρηθούν δοκίμια. Είναι άρθρα και επιφυλλίδες που δημοσιεύτηκαν σε εφημερίδες και απαρτίζουν σήμερα πολλούς τόμους.

Απαισιόδοξος για τη φύση του ανθρώπου και την πορεία του κόσμου, ο Τερζάκης είχε οξύτατη την αίσθηση του "παραλόγου" αλλά θεωρούσε ότι η ενδεδειγμένη στάση απέναντι σ' έναν κόσμο που μοιάζει να μην έχει νόημα είναι η αξιοπρέπεια. Δύσπιστος στις εξουσίες, πολιτικές και ιδεολογικές, ανένταχτος αστός, επικριτικός των αντιφάσεων και στρεβλώσεων του αστισμού, ερεύνησε με οξυδέρκεια τα προβλήματα της εποχής του και προσπάθησε με γενναιότητα να δώσει την προσωπική του απάντηση. Αν η μυθιστορηματική του παραγωγή δεν τον τοποθετεί στην κορυφή, το ήθος του πλούσιου έργου του τον καθιστά εξέχουσα μορφή της γενιάς του».

 

(Α. Μπερλής, 1993, «Άγγελος Τερζάκης: Παρουσίαση-Ανθολόγηση», Η Μεσοπολεμική Πεζογραφία, Τόμος Η,
Αθήνα, Σοκόλης, σελ. 204)

 

Ο εξωστρεφής προσανατολισμός των έργων του Άγγ. Τερζάκη

«Ο Τερζάκης, παρά το γεγονός ότι αναγνωρίζει το αστείρευτο της εσωτερικής ζωής, δεν στράφηκε προς τον εσωτερικό μονόλογο, έστω κι αν κάπου κάπου τον χρησιμοποιεί. Ο κοινωνικός προβληματισμός δεν ανέχεται την ολοκληρωτική μετάθεση από τον έξω, τον κοινωνικό, περίγυρο στο μέσα κόσμο. Εξάλλου και αργότερα βλέπουμε ότι η δική του έννοια μυθιστορηματικής ζωής προβάλλεται προς τη δράση, προς τα έξω περισσότερο παρά προς τα μέσα. Η δική του έννοια της περιπέτειας (που πρέπει να την εντάξουμε στη σφαίρα των αντιδράσεων στην υλιστική προεξόφληση του μέλλοντος), στηρίζεται στην πεποίθηση ότι ο νέος άνθρωπος μονάχα στην περιπέτεια μπορεί να στηριχθεί».

 

(Μ. Vitti, 1989, Η γενιά του τριάντα. Ιδεολογία και μορφή,
Αθήνα, Ερμής, σελ. 238)

 

Το αυτοβιογραφικό στοιχείο στο Ταξίδι με τον Έσπερο

«Το επόμενο μυθιστόρημα του 'Αγγελου Τερζάκη είναι το Ταξίδι με τον Έσπερο (1946), ένα Bildungsroman ή Erziehungsroman — το είδος εκείνο μυθιστορήματος που αφηγείται την πνευματική, ηθική και ψυχολογική δια-μόρφωση ή ενηλικίωση του κεντρικού ήρωά του, κατά κανόνα εφήβου. Το πρότυπο θα πρέπει να το αναζητήσουμε στο κλασικό μυθιστόρημα Ο μεγάλος Μωλν του Αλαίν Φουρνιέ — έργο που επηρέασε πολλούς Έλληνες πεζογράφους του μεσοπολέμου. Το έντονο αυτοβιογραφικό στοιχείο που χαρακτηρίζει το μυθιστόρημα του Τερζάκη δεν θα ήταν αδυναμία του βιβλίου, αν δεν διαποτιζόταν από έναν άλλοτε βαρύ και άλλοτε αναιμικό νοσταλγικό λυρισμό. Ο συγγραφέας ατενίζει το δικό του εφηβικό παρελθόν μάλλον, παρά την οδυνηρή ενηλικίωση του ανήσυχου ήρωά του».

 

(Α. Μπερλής, ό.π., σελ. 200)

 

Ταξίδι με τον Έσπερο: κριτική προσέγγιση

«Και το Ταξίδι με τον Έσπερο κινείται στην περιοχή της εφηβικής ηλικίας και περιγράφει την πρώτη ερωτική περιπέτεια του δεκαεξάχρονου ήρωά του Γλαύκου Πετροχωρίτη. Ο έρωτας γεμίζει κι εδώ ολόκληρο το βιβλίο, που η σημασία του συνοψίζεται ακριβώς και εξαντλείται σ' αυτό το εφηβικό αίσθημα. Αλλά ο έρωτα στο Ταξίδι με τον Έσπερο δεν είναι η ελεύθερη χαρά της άφεσης και η ανυποψίαστη μέθη των αισθήσεων του εφήβου από την πρώτη επαφή του με γυναίκα. Είναι ένα σκοτεινό δράμα, μια υπόθεση τραγική που γεμίζει κατάθλιψη όσους δοκίμασαν την επώδυνη γεύση του. [...] Ο μύθος εδώ είναι ασήμαντος, όπως άλλωστε και στα περισσότερα μυθιστορήματα της εφηβικής ηλικίας, και τα περιστατικά που θα ανατάραζαν την ασημότητά του λείπουν σχεδόν ολότελα από το Ταξίδι με τον Έσπερο, που περιορίζεται θεληματικά στην παρακολούθηση της καθημερινής ζωής των προσώπων του. Το μυθιστόρημα είναι ορθόδοξα γραμμένο, ισορροπημένο αρμονικά, χωρίς χάσματα, μεταπτώσεις και διακυμάνσεις, όπως ακριβώς θα έπρεπε να ήταν ένα ρεαλιστικό μυθιστόρημα που θα παρακολουθούσε θέματα της συνηθισμένης και κοινής γύρω μας πραγματικότητας. Ωστόσο, η άρτια σύνθεση και η άψογη τεχνική καταντούν καμιά φορά μειονέκτημα, όταν πρόκειται για μυθιστορήματα που ξεφεύγουν από το καθημερινό και ζητούν να καθηλώσουν κάποιες εξαιρετικές ψυχικές στιγμές από τη συναισθηματική ιστορία των προσώπων τους. Γενικά, το Ταξίδι με τον Έσπερο είναι πολύ ορθολογισμένο για το θέμα που πραγματεύεται».

 

(Απ. Σαχίνης, 41983, Η σύγχρονη πεζογραφία μας,
Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της

«Εστίας», σελ. 55-56)

 

3. Τα κείμενα

α. Απρίλης,

Διδακτικές επισημάνσεις

Τα αφηγήματα της συλλογής Απρίλης είναι αυτοβιογραφικά λυρικά κείμενα. Όπως σημειώνει ο Κώστας Στεργιόπουλος στην κριτική του για τη συλλογή (περιοδ. Ξεκίνημα, τεύχος 6-9, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1946, σελ. 170), «Όλο το βιβλίο είναι ένα παράπονο: πόλεμος, στρατός καταστροφή, κίνημα, πολιτικές διαμάχες. Τα βρεφικά και παιδικά χρόνια κάτω απ' το Παλαμήδι, με τον πολεμικό ίσκιο και τις διηγήσεις από το Εικοσιένα. Στο λιμάνι υποδοχή του στρατού που γυρίζει νικητής. Σήκωμα στις μύτες των ποδιών για τον ασπασμό της ματωμένης σημαίας. Σταμάτημα του μαθήματος και στο παράθυρο με το δάσκαλο όταν περνάει ο στρατός. Παρόμοια και τα νεανικά χρόνια: Νοεμβριανά, πολιτικές ταραχές. Και, τέλος, η ανδρική ηλικία: αλβανικό μέτωπο και σκλαβιά. Έτσι, μαζί με τον κύριο Τερζάκη, ζει και ανασαίνει όλη η γενιά του».

Στο ανθολογημένο απόσπασμα ο συγγραφέας δίνει μια εικόνα από τον ελληνοϊταλικό πόλεμο, που σε πρώτη προσέγγιση φαίνεται να είναι μια ειρηνική ανάπαυλα, αλλά στο βάθος αποτελεί μια σπαραχτική αντιπολεμική κραυγή. Το περιεχόμενο του αποσπάσματος απλό: Μια σύντομη, τυχαία συνάντηση δυο στρατιωτών σε ένα λουκουματζίδικο. Ο ένας είναι ένας τραυματισμένος στρατιώτης της εμπόλεμης ζώνης του αλβανικού μετώπου και ο άλλος ένας, στρατιώτης επίσης, στα μετόπισθεν όμως, μακριά από τη γραμμή του πυρός. Ένα τεράστιο χάσμα ανοίγεται ανάμεσά τους: Ο ένας έζησε τον πόλεμο και τον απομυθοποιεί απολύτως, ο άλλος τον φαντάζεται και τον ηρωοποιεί. Μέσα από αυτή την καταλυτική διαφορά και με οξύ και κριτικό λόγο, ο αφηγητής-συγγραφέας καταγγέλλει τον πόλεμο και την καπηλεία του. Το περιεχόμενο του αποσπάσματος αναπτύσσεται με άξονα την αντίθεση των δυο χαρακτήρων και γι' αυτό προσφέρεται ώστε:

• Να παρατηρήσουν οι μαθητές την «άνετη» συμπεριφορά του Μελετίου σε αντιδιαστολή με την εσωστρεφή και συγκρατημένη στάση του τραυματία φαντάρου και να την ερμηνεύσουν.

• Να συνθέσουν το πορτραίτο του «βολεμένου» Μελετίου παίρνοντας στοιχεία από το κείμενο.

• Να παρατηρήσουν ότι ο Μελετίου δεν ρωτά το όνομα του τραυματία, αντιμετωπίζοντάς τον μόνο ως αξιοπρόσεκτο «φαινόμενο».

• Να εντοπίσουν και να σχολιάσουν τα σημεία όπου ο λόγος του αφηγητή γίνεται ειρωνικός.

• Να αναπτύξουν διάλογο με αφορμή την τελευταία φράση: «Λοιπόν, είδατε, βρε παιδιά, τι απλοί που είναι οι ήρωες; Ούτε που τον πιάνει το μάτι σου αυτόν εδώ». Κι όμως!

 

Συμπληρωματικές ερωτήσεις - δραστηριότητες

• Το απόσπασμα αναφέρεται σε πόλεμο και σε ήρωες. Ωστόσο, το κλίμα της αφήγησης είναι αντιπολεμικό και αντιηρωικό. Να τεκμηριώσετε την παρατήρηση με αναφορές σε συγκεκριμένα σημεία του κειμένου

• Ποιος αφηγηματικός τρόπος κυριαρχεί στο διήγημα και πώς λειτουργεί αισθητικά;

• «...είδατε, βρε παιδιά, τι απλοί που είναι οι ήρωες; Ούτε που τον πιάνει το μάτι σου αυτόν εδώ». Συμφωνείτε με τη άποψη αυτή; Αναπτύξτε τις απόψεις σας.

 

Παράλληλο κείμενο

Τίτος Πατρίκιος, Ένας ήρωας

Ήτανε ήρωας πραγματικός

Κράτησε αλύγιστος στις πιο σκληρές δοκιμασίες.

Κι απόμεινε σαν την πέτρα, γερός και αδιαπέραστος

στα πιο κοινά, τα πιο ανθρώπινα αισθήματα

 

• Να διαβάσετε το ποίημα και να σχολιάσετε με ποια κριτήρια ορίζει ο ποιητής τον «πραγματικό» ήρωα και με ποια ο Μελετίου στο απόσπασμα του Τερζάκη.

 

4. Ενδεικτική βιβλιογραφία

Beaton Rod., 1996, Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία, Αθήνα, Νεφέλη.

Γιατρομανωλάκης Γ., «Ένα μάθημα για τη διδασκαλία πεζογραφίας στην Α' Τάξη του Λυκείου (Θεωρητικό μοντέλο και εφαρμογή). Ά. Τερζάκη, "Ταξίδι με τον Έσπερο" (απόσπασμα)», περ. Φιλολογική, 1991, τεύχος 37

Καραντώνης Α., 1996, Πεζογράφοι και πεζογραφήματα της γενιάς του '30, Αθήνα, Παπαδήμας.

Καστρινάκη Αγγ., 1995, Οι περιπέτειες της Νεότητας, Αθήνα, Καστανιώτης.

Μπερλής Ά., 1993, «Άγγελος Τερζάκης: Παρουσίαση-Ανθολόγηση», Η Μεσοπολεμική Πεζογραφία, Τόμος Η', Αθήνα, Σοκόλης.

Παναγιωτόπουλος Ι. Μ., 1980, Τα πρόσωπα και τα Κείμενα, Β', Ανήσυχα χρόνια, Αθήνα, «Οι εκδόσεις των φίλων».

Σαχίνης Απόστ., 1983, Η σύγχρονη πεζογραφία μας, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας».

Vitti M., 1989, Η Γενιά του Τριάντα. Ιδεολογία και Μορφή, Αθήνα, Ερμής.

 

Αφιερώματα

Περ. Τετράδια Ευθύνης, 1977, «Προσφορά στον Άγγελο Τερζάκη», τεύχος 4.

Περ. Νέα Εστία, 1980, «Αφιέρωμα στον Άγγελο Τερζάκη», τόμος 108, τεύχος 1283.

Περ. Νέα Εστία, 1999, «Αφιέρωμα στον Άγγελο Τερζάκη», τόμος 1718.

 

 

 

Άγγελος Τερζάκης
στο βιβλιοnet
στον Πολιτιστικό Θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσας
στο Βιβλιοnet
στη Βικιπαίδεια
Εποχές και Συγγραφείς. Άγγελος Τερζάκης [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ]

 

Βιογραφικό ,

---