ΔΕΣΠΟΙΝΑ ή ΔΕΣΠΟΙΝΗ

Από την ένωση του Ποσειδώνα με τη Δήμητρα, γεννήθηκε μια κόρη που ήταν απαγορευμένο να την αποκαλούν με το όνομά της. Οι αμύητοι την αποκαλούσαν Δέσποινα. Λατρευόταν στην Λυκόσουρα και το ιερό της ζώο ήταν το ελάφι. Γράφει ο Παυσανίας:

[1] Σ' απόσταση τεσσάρων σταδίων από το Ακακήσιο είναι το ιερό της Δέσποινας. Αυτού υπάρχει πρώτα ναός της Αρτέμιδος ηγεμόνος με χάλκινο λατρευτικό άγαλμά της που την παριστάνει να κρατεί δάδες· υπολογίζω σε έξι περίπου πόδια το ύψος του. Απ' αυτού μπορεί κανείς να μπει στον περίβολο του ιερού της Δέσποινας. Πηγαίνοντας κανείς προς το ναό έχει δεξιά μια στοά με μαρμάρινα ανάγλυφα στον τοίχο της, από τα οποία ένα παριστάνει τις Μοίρες και το Δία, το λεγόμενο μοιραγέτη, άλλο τον Ηρακλή να προσπαθεί να πάρει τον τρίποδα από τον Απόλλωνα […].

[2] Στη στοά του ιερού της Δέσποινας, ανάμεσα στα ανάγλυφα που ανάφερα είναι προσαρμοσμένη πινακίδα με διάγραμμα των τύπων της μυστηριακής τελετής. Τρίτο ανάγλυφο παριστάνει, νύμφες και πάνες και τέταρτο τον Πολύβιο, το γιο του Λυκόρτα· στο τελευταίο υπάρχει επίγραμμα πως η Ελλάδα δεν θ' ατυχούσε από την αρχή, αν σ' όλα άκουγε τον Πολύβιο· αλλά και μετά την ατυχία της μόνο εκείνος τη βοήθησε. Μπροστά στο ναό υπάρχει βωμός της Δήμητρας, ένας άλλος της Δέσποινας και κατόπιν της μεγάλης Μητέρας.

[3] Των θεών τα αγάλματα, δηλαδή η Δέσποινα και η Δήμητρα, ο θρόνος όπου κάθονται και το στήριγμα κάτω από τα πόδια τους έγιναν από ένα κομμάτι μαρμάρου· ούτε κανένα από τα δουλεμένα μέρη της ενδυμασίας ή τα σκαλισμένα μέρη περί το θρόνο είναι από χωριστό κομμάτι μαρμάρου γομφωμένο με σίδερο ή κολλημένο, αλλά ανήκουν όλα στον ίδιο λίθο, τον οποίο δεν έφεραν απ' αλλού, αλλά λένε πως έσκαψαν και τον βρήκαν μέσα στον περίβολο του ιερού, οδηγημένοι από όνειρο. Καθένα από τα αγάλματα έχει περίπου το μέγεθος του αθηναϊκού αγάλματος της Μητέρας των θεών και είναι έργα του Δαμοφώντα.

[4] Η Δήμητρα κρατεί δάδα στο δεξί χέρι, ενώ ακουμπάει το άλλο χέρι στη Δέσποινα. Η Δέσποινα κρατεί σκήπτρο και έχει στα γόνατα τη λεγόμενη κίστη, την οποία κρατεί με το δεξί χέρι. Εκατέρωθεν του θρόνου: κοντά στη Δήμητρα είναι όρθια η Άρτεμη, […] κοντά στην Άρτεμη κάθεται σκύλα κυνηγετική.

[5] Κοντά στο άγαλμα της Δέσποινας στέκεται όρθιος ο Άνυτος οπλισμένος. Οι περί το ιερό λένε πώς η Δέσποινα ανατράφηκε από τον Άνυτο, ένα από τους λεγόμενους τιτάνες. […]

[7] Οι Αρκάδες προσφέρουν στο ιερό όλων των ήμερων δέντρων καρπούς, εκτός από ρόδια. Καθώς κανείς βγαίνει από το ναό, έχει στα δεξιά του, προσαρμοσμένο στον τοίχο ένα καθρέφτη· κοιτάζοντας κανείς σ' αυτόν βλέπει τον εαυτό του πολύ αμυδρά ή δεν τον βλέπει καθόλου στην αρχή· όμως τα αγάλματα των θεών, καθώς και το θρόνο τα βλέπει καθαρά.

[8] Κοντά στο ναό της Δέσποινας, αφού κανείς ανέβει λίγο ψηλότερα, στα δεξιά, έχει το λεγόμενο μέγαρο, όπου τελούνται τα μυστήρια και όπου πολλών ειδών ζώα θυσιάζουν για τη Δέσποινα οι Αρκάδες και άφθονα: καθένας θυσιάζει ό,τι έχει· δεν αποκόπτουν όμως το λαιμό του θύματος, όπως στις άλλες θυσίες· κόβει καθένας ένα μέλος του θύματος, όποιο τύχει.

[9] Οι Αρκάδες λατρεύουν τη Δέσποινα αυτή περισσότερο από τους άλλους θεούς και λένε πως είναι κόρη του Ποσειδώνα και της Δήμητρας. Το όνομα Δέσποινα είναι ένα προσωνύμιο χρησιμοποιούμενο από τους πολλούς, όπως και την άλλη κόρη - που είχε η Δήμητρα από το Δία- την ονομάζουν Κόρη, ενώ το κύριο όνομά της είναι Περσεφόνη, όπως ο Όμηρος έγραψε στο ποίημά τον και πριν απ' αυτόν ο Πάμφως· της Δέσποινας το κύριο όνομα φοβούμαι να το γράψω για αμύητους.

[10] Πιο πέρα από το λεγόμενο μέγαρο υπάρχει άλσος αφιερωμένο στη Δέσποινα, περιβαλλόμενο με λίθινο τοίχο· μέσα υπάρχουν, μεταξύ των άλλων δέντρων, μια ελιά και μια βαλανιδιά, φυτρωμένες από κοινή ρίζα, χωρίς αυτό να είναι αποτέλεσμα επέμβασης κάποιου καλλιεργητή. Πέρα από το άλσος έχει βωμό ο ίππιος Ποσειδώνας, ως πατέρας της Δέσποινας, και άλλοι θεοί· στον τελευταίο βωμό υπάρχει επιγραφή πως είναι κοινός όλων των θεών. (Παυσ. 8.37.1-10)