Ηθικά Νικομάχεια, Αριστοτέλη

Ενότητα 4η:

·                     η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της ηθικής αρετής, επομένως η ηθική αρετή νοείται μόνο ως κοινωνική αρετή

• ο ρόλος τής «ἕξεως» στην καλλιέργεια της ηθικής αρετής

• η παιδεία, κατά τον Αριστοτέλη, προσανατολίζεται και στη δημιουργία ἕξεων που οδηγούν στην ηθική καλλιέργεια.

Ερωτήσεις

1.                  α ) Πώς εισάγει ο Αριστοτέλης το νέο µέρος του συλλογισµού του  και ποια σημεία της επιχειρηματολογίας του διασαφηνίζει; ¹

       β ) Ποια συλλογιστική µέθοδο ακολουθεί  και σε ποιο συµπέρασµα καταλήγει; ²

2.                  Να επισηµάνετε τα αντιθετικά ζεύγη που σχηµατίζουν µέσα στο κείμενο οι ηθικές αρετές µε τις αντώνυµές τους έννοιες (κακίες ).

3.                  Ο Αριστοτέλης χρησιµοποιεί στην ενότητα πολλές φορές τα ρήµατα ἐθίζομαι , πράττω και γίνοµαι σε διάφορους τύπους . Να εξηγήσετε ποια σηµασία έχει η επαναλαµβανόµενη χρήση των συγκεκριµένων ρηµάτων και η χρονική τους βαθµίδα στη δόµηση της επιχειρηµατολογίας του φιλοσόφου για την απόκτηση της ηθικής αρετής; ³

4.                  Και ἑνί δή λόγῳ ἐκ τῶν ὁµοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται : Να εντοπίσετε τη νέα αριστοτελική έννοια που περιέχεται στο χωρίο και να δώσετε τον ορισµό της µε τη βοήθεια του κειµένου της ενότητας.

5.                  Πώς συνδέονται, στην ενότητα αυτή, αι ἕξεις με τας ἐνεργείας; (ενέργεια: πραγμάτωση των δυνατοτήτων που έχει μέσα του ο άνθρωπος δυνάμει).

6.                  Ποιο ρόλο παίζει η ηθική πράξη και η συµπεριφορά του ανθρώπου, γενικότερα σε όλες τις περιστάσεις της (καθημερινής ) ζωής , στην απόκτηση της ηθικής αρετής ; Να στηρίξετε την απάντησή σας σε χωρία του κειµένου.

[1] Ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει το συλλογισμό του με το τροπικό επίρρημα οὕτω που είναι ομοιωματικό προς τα προηγούμενα και υποδηλώνει αναλογική θεώρηση του θέματος, και με το συμπερασματικό σύνδεσμο δή που ανακεφαλαιώνει και εισάγει νόημα,  δηλ. συμπέρασμα άλλου προηγουμένου. .

[2] Ακολουθεί αναλογική µέθοδο .

[3] Τα ρήµατα αναφέρονται στην πράξη (π .χ . πράττοντες ) και την επανάληψή της που οδηγεί στον εθισµό (π .χ .ἐ.θιζόµενοι ) και στη βαθµιαία απόκτηση της αρετής (π .χ . γινό μ ενοι ). Η χρονική τους βαθµίδα (ενεστώτας ) δηλώνει την επανάληψη . Η σηµασία τους έγκειται στη στήριξη της βασικής θέσης του φιλοσόφου για τον τρόπο απόκτησης της αρετής.

Λεξιλογικές – σημασιολογικές ερωτήσεις

1. συναλλάγμασι: α) Ποια είναι η σημασία της λέξης στο κείμενο; β) Με βάση την ετυμολογία της να δικαιολογήσετε τη σημερινή σημασία της λέξης.

2. ἀκόλαστος: α) Ποια είναι η αρχική σημασία της λέξης; β) Ποιες σημασίες έχει στη νέα ελληνική;

3. ἕξεις: α) Να δικαιολογήσετε τη σημασία της λέξης στο κείμενο με βάση την ετυμολογία της. β) Τι σημαίνουν οι φράσεις : «ψεύδεται καθ’ έξιν» και «έξις, δευτέρα φύσις»;

4. Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια οι λέξεις: στρεβλός, ευεξία, παμπληθής, ποιότητα;

Ενότητα 5η:  

• η βασική αριστοτελική έννοια της ἡδονῆς  και η έννοια της λύπης.

• η σχέση της ηθικής αρετής µε την ἡδονή  (και τη λύπη ),

• η ηθική αρετή συνδέεται µε τη ζωή στην πολιτική κοινωνία µέσω της παιδείας .

Η σχέση της ηθικής αρετής με την ηδονή ή τη λύπη μπορεί να γίνει κατανοητή αν θυμηθούμε τη συλλογιστική πορεία που ακολούθησε ο φιλόσοφος. Αρχικά (ενότητα 1η και 2η) έδειξε ότι η αρετή είναι ἕξις, δημιουργείται δηλαδή με την επανάληψη μιας πράξης. Στη συνέχεια (ενότητα 3η και 4η) έδειξε ότι η ποιότητα της πράξης καθορίζει και την ποιότητα της ἕξεως. Εδώ προσθέτει την (ψυχολογικού περιεχομένου) παρατήρηση ότι η πράξη συμπαρακολουθείται από συναίσθημα ευχάριστο ή δυσάρεστο, ανάλογα με την ποιότητά της. Αυτό το θεωρεί ως κριτήριο για τη διαμόρφωση ἕξεως αντίστοιχης με την ποιότητα της πράξης.

Ερωτήσεις:

1. Με ποιο κριτήριο µπορεί να αποφανθεί κανείς , σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη, για την οριστική

διαμόρφωση των ἕξεων ;

2. Ποια παραδείγµατα χρησιµοποιεί ο Αριστοτέλης για να εξηγήσει το κριτήριο της διαμόρφωσης ἕξεων; Συµφωνείτε ;

3. Ποια είναι η σχέση μεταξύ ηθικής αρετής και λύπης ή ηδονής και πώς την εξηγεί ο Αριστοτέλης;

4. Ποια είδη ηδονής φαίνεται να διακρίνει ο Αριστοτέλης σύμφωνα με τα σχόλια του βιβλίου σας;

5. Ποια θεωρεί ο Αριστοτέλης «ορθή» παιδεία; Συμφωνείτε με τα κριτήριά του;

6. σώφρων, ἀκόλαστος, ἀνδρεῖος, δειλός: Να δώσετε τον ορισμό καθενός όρου με βάση το κείμενο.

7. Διὸ δεῖ … οἷς δεῖ: Ποιος νομίζετε ότι αποφασίζει με τι «πρέπει» να χαίρονται ή να λυπούνται οι νέοι, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη; Η άποψή του θα ήταν χρήσιμη στη σύγχρονη πραγματικότητα;

8. Πώς αντιλαμβάνεσθε την άποψη ότι η πραγμάτωση της ηθικής αρετής συνεπάγεται ευχαρίστηση για τον άνθρωπο; Μήπως κάποτε συμβαίνει και το αντίθετο, δηλαδή εκείνο που «πρέπει» να κάνουμε - το ηθικώς πράττειν - να μας είναι πιο δυσάρεστο; Ο Αριστοτέλης γράφει σχετικά (ΗΝ, 1117b 17-18) ότι: οὐ δὴ ἐν ἁπάσαις ταῖς ἀρεταῖς τὸ ἡδέως ἐνεργεῖν ὑπάρχει, πλὴν ἐφ' ὅσον τοῦ τέλους ἐφάπτεται (= δεν είναι λοιπόν δυνατόν να βρει κανείς σε όλες ανεξαιρέτως τις αρετές μια ενέργεια που συνεπάγεται ηδονή, παρά μόνο εφόσον αυτή επιτυγχάνει το σκοπό της). Ποια είναι η δική σας άποψη;

10. Να εντοπίσετε και να αναλύσετε το σημείο του κειμένου στο οποίο φαίνεται ότι η ηθική αρετή συνδέεται με την οργανωμένη πολιτική- κοινωνική ζωή.

11. Ποια είναι η αξία του συναισθήματος στον Αριστοτέλη όπως φαίνεται από την ενότητα;

12. Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί την έκφραση ὀρθὴ παιδεία και ο Πρωταγόρας αναφερόμενος στην αγωγή των νέων (από την πόλη με τους νόμους) την έκφραση εὐθύνουσι (= ισιώνουν). Ποιο είναι το κοινό σημείο αυτών των μεταφορικών εκφράσεων και πώς εξηγείται η σχέση τους με την αγωγή των νέων;

Λεξιλογικές- Σημασιολογικές ερωτήσεις

1. Να εντοπίσετε στο κείμενο τις λέξεις που παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια με τις παρακάτω: ασήμαντος, επίγονος, αναμονή, επιδείνωση, εποχή, ανεύθυνος.

2. ἦχθαι: Να γράψετε δέκα παράγωγα της λέξης (απλά ή σύνθετα).

Ενότητα 6η

(Β 6, 1 – 4)

Η αρετή καθιστά τον άνθρωπο ικανό να εκτελέσει το προορισμένο γι' αυτόν έργο

Προτεινόμενοι στόχοι

                        • να επισημάνουν οι μαθητές ότι η αριστοτελική ἀρετή έχει ευρύ περιεχόμενο και μπορεί να αποδίδεται ακόμα και σε ζώα ή πράγματα,

                        • να συνειδητοποιήσουν ότι ο ορισμός της έννοιας της αρετής απαιτεί να προσδιοριστεί η ειδοποιός διαφορά της, η ποιότητά της,

                        • να κατανοήσουν ότι κριτήριο ποιότητας της αρετής κάθε πράγματος είναι η αποτελεσματικότητά της στην ολοκλήρωση του ἔργου του, δηλ. του φυσικού του προορισμού.

Επισημάνσεις

Να επισημανθεί ότι ο Αριστοτέλης στην πορεία εξέτασης της αρετής, θέτει σε προηγούμενο χωρίο το ερώτημα: τί δ’ ἐστὶν ἡ ἀρετὴ ἑξῆς σκεπτέον (1105 b 21). Για να απαντήσει συσχετίζει την ἀρετή ως ἐν τῇ ψυχῇ γινομένῃ με αυτά που έχει δεχθεί ως ἐν τῇ ψυχῇ γινόμενα, δηλαδή τὰ πάθη, τὰς δυνάμεις καὶ τὰς ἕξεις (1102 a 6- 20, 1105 b 21- 23) και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η ἀρετή είναι ἕξις κατά το γένος.¹ Έχοντας, λοιπόν, ο φιλόσοφος ορίσει την ἀρετή κατά το γένος προχωρεί στον προσδιορισμό της ποιότητάς της, της ειδοποιού διαφοράς της από άλλες πράξεις - ενέργειες.

Ερμηνευτικές ερωτήσεις

1. Σε ποιο συμπέρασμα έχει καταλήξει ο Αριστοτέλης, όπως φαίνεται στην αρχή της ενότητας, και ποιο νέο ερώτημα θέτει σχετικά με τη φύση της αρετής;

2. Η αριστοτελική ἕξις είναι έννοια ουδέτερης ποιότητας : μπορεί να έχει θετικό περιεχόμενο ή να είναι ανάξια λόγου. α) Από τι εξαρτάται η ποιότητα των ἕξεων; β) Ποιο είδος ἕξεων νομίζετε ότι καλλιεργεί την αρετή και σε τι οδηγούν οι ἕξεις αντίθετης ποιότητας;²

3. Ποιες είναι οι συνέπειες της αρετής στο υποκείμενό της και το έργο του; Να διασαφηνίσετε την απάντησή σας δίνοντας δικά σας παραδείγματα με ζώα ή πράγματα.

4. Να δικαιολογήσετε τη λειτουργικότητα της επανάληψης του επιρρήματος εὖ και του αντίστοιχου επιθέτου του στην ενότητα.³

5. εἰ δὴ … ἡ ἕξις: Ο δογματισμός και το αξιωματικό ύφος δεν έχουν καμία σχέση με τον επιστημονικό λόγο, γιατί αυτός επιδέχεται διάψευση. Με αφετηρία την αρχή αυτή να εξηγήσετε τη χρήση των εκφραστικών τρόπων του Αριστοτέλη στο σημείο αυτό· ειδικότερα τη σημασία που έχει το είδος της δευτερεύουσας πρότασης και η έγκλιση της ανεξάρτητης πρότασης. Με βάση τις παρατηρήσεις σας να χαρακτηρίσετε το ύφος του φιλοσόφου.

6. Ο Αριστοτέλης στη 2η ενότητα του βιβλίου σας υποστηρίζοντας τη βασική του θέση ότι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται έκανε διάκριση μεταξύ των χαρακτηριστικών που έχουμε φύσει και όσων αποκτούμε ἐξ ἔθους, λέγοντας ότι η επανάληψη - άσκηση δεν παίζει κανένα ρόλο σε ό,τι έχουμε φύσει, όπως η όραση: οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν …. Όταν λοιπόν αναφέρεται στην αρετή του οφθαλμού (ἡ τοῦ ὀφθαλμοῦ … ἔργον αὐτοῦ), νομίζετε ότι αντιφάσκει;⁴ Να δικαιολογήσετε την άποψή σας.

 7. Σε άλλο σημείο των 'Ηθικῶν Νικομαχείων ο Αριστοτέλης θα μιλήσει για το ἔργον κάθε «τεχνίτη» σε σχέση με το ἔργον του ανθρώπου που επιδιώκει την ευδαιμονία : ὥσπερ γὰρ αὐλητῇ καὶ ἀγαλματοποιῷ καὶ

[1] Βλ. Βιβλίο του Καθηγητή, σ. 27.

[2] Η απάντηση και στα δύο μέρη θα στηριχθεί στο κείμενο στο οποίο διακρίνονται τα δύο κύρια στοιχεία -κριτήρια- που καθιστούν κάποιαν ἕξιν αρετή, δηλ. οι θετικές συνέπειές της στο υποκείμενό της και στο έργο του (πᾶσα ἀρετὴ ... ἀποδίδωσιν), και στα ερμηνευτικά σχόλια της ενότητας. Τα σημεία αυτά πρέπει να κατανοηθούν καλά για να απαντηθούν και οι ερωτήσεις 3 και 4.

[3] Η επανάληψη του επιρρήματος εὖ και του επιθέτου ἀγαθός λειτουργεί εμφαντικά στην υπόμνηση των δυο κύριων στοιχείων της αρετής: των συνεπειών της στο υποκείμενό της και στο έργο του.

[4] Δεν υπάρχει αντίφαση, αφού εδώ αναφέρεται στην οξύτητα της όρασης και όχι απλώς στην απόκτηση της αίσθησης, όπως στη 2η ενότητα.

  επιμέλεια: Χριστίνα Παπαγγελή

Ημερομηνία τελευταίας επεξεργασίας: Σάββατο, 14. Μαρτίου 2009