Ηθικά Νικομάχεια, Αριστοτέλη

(επιλεγμένες ερωτήσεις από το βιβλίο του Κέντρου Εκπαιδευτικής Έρευνας για την αξιολόγηση των μαθητών)

Ενότητα 6η:

• η αριστοτελική ἀρετή έχει ευρύ περιεχόμενο και μπορεί να αποδίδεται ακόμα και σε ζώα ή πράγματα

• ο ορισμός της έννοιας της αρετής απαιτεί να προσδιοριστεί η ειδοποιός διαφορά της, η ποιότητά της

• κριτήριο ποιότητας της αρετής κάθε πράγματος είναι η αποτελεσματικότητά της στην ολοκλήρωση του ἔργου του, δηλ. του φυσικού του προορισμού.

1.      Σε ποιο συμπέρασμα έχει καταλήξει ο Αριστοτέλης, όπως φαίνεται στην αρχή της ενότητας, και ποιο νέο ερώτημα θέτει σχετικά με τη φύση της αρετής;

2.      Η αριστοτελική ἕξις είναι έννοια ουδέτερης ποιότητας : μπορεί να έχει θετικό περιεχόμενο ή να είναι ανάξια λόγου. α) Από τι εξαρτάται η ποιότητα των ἕξεων; β) Ποιο είδος ἕξεων νομίζετε ότι καλλιεργεί την αρετή και σε τι οδηγούν οι ἕξεις αντίθετης ποιότητας.

3.      Να δικαιολογήσετε τη λειτουργικότητα της επανάληψης του επιρρήματος εὖ και του αντίστοιχου επιθέτου του στην ενότητα.

4.      εἰ δὴ … ἡ ἕξις: Ο δογματισμός και το αξιωματικό ύφος δεν έχουν καμία σχέση με τον επιστημονικό λόγο, γιατί αυτός επιδέχεται διάψευση. Με αφετηρία την αρχή αυτή να εξηγήσετε τη χρήση των εκφραστικών τρόπων του Αριστοτέλη στο σημείο αυτό· ειδικότερα τη σημασία που έχει το είδος της δευτερεύουσας πρότασης και η έγκλιση της ανεξάρτητης πρότασης. Με βάση τις παρατηρήσεις σας να χαρακτηρίσετε το ύφος του φιλοσόφου.

5.      Ο Αριστοτέλης στη 2η ενότητα του βιβλίου σας υποστηρίζοντας τη βασική του θέση ότι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται έκανε διάκριση μεταξύ των χαρακτηριστικών που έχουμε φύσει και όσων αποκτούμε ἐξ ἔθους, λέγοντας ότι η επανάληψη - άσκηση δεν παίζει κανένα ρόλο σε ό,τι έχουμε φύσει, όπως η όραση: οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν …. Όταν λοιπόν αναφέρεται στην αρετή του οφθαλμού (ἡ τοῦ ὀφθαλμοῦ … ἔργον αὐτοῦ), νομίζετε ότι αντιφάσκει; Να δικαιολογήσετε την άποψή σας. (Δεν υπάρχει αντίφαση, αφού εδώ αναφέρεται στην οξύτητα της όρασης και όχι απλώς στην απόκτηση της αίσθησης, όπως στη 2η ενότητα).

Ενότητα 7η:

• σχέση της ηθικής αρετής με τις νέες έννοιες  «μεσότητα», «ακρότητα», «έλλειψη», «υπερβολή», τὸ κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα, τὸ πρὸς ἡμᾶς,

Όσα λέγονται στην ενότητα αυτή αποτελούν άμεση απάντηση στο ερώτημα ποία τίς ἐστιν ἡ φύσις αὐτῆς (=τῆς ἀρετῆς), που τέθηκε από τον φιλόσοφο στο τέλος της προηγούμενης ενότητας.

1. Ο Αριστοτέλης, στην προσπάθειά του να προσδιορίσει την έννοια της ηθικής αρετής θέτει επιμέρους ερωτήματα και δίνει απαντήσεις, προχωρώντας βαθμιαία μέχρι τον τελικό στόχο, τον ορισμό της έννοιας. Σε ποιο ερώτημα δίνει απάντηση ο φιλόσοφος με όσα αναφέρει σ’ αυτήν την ενότητα;

2. Να επισημάνετε τα γνωρίσματα που θεωρεί ο Αριστοτέλης απαραίτητα για ένα πράγμα, ώστε να είναι δυνατόν να του αποδοθούν οι έννοιες τὸ πλεῖον, τὸ ἔλαττον και τὸ ἴσον.

3. Ο φιλόσοφος δομεί εδώ τη σκέψη του γύρω από τις έννοιες της «μεσότητας» και των δύο «ακροτήτων». Αφού εντοπίσετε τις λέξεις ή φράσεις (ονοματικά και ρηματικά σύνολα) που αναφέρονται σε κάθε έννοια χωριστά, να διατυπώσετε με δικά σας λόγια τους ορισμούς που δίνει ο Αριστοτέλης.

4. Ποια κριτήρια χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης για να προσδιορίσει τα είδη της «μεσότητας» και ποιο είδος έχει άμεση σχέση με την ηθική αρετή; Να στηρίξετε την απάντησή σας στο κείμενο.

5. Τα πρώτα σπέρματα της θεωρίας της «μεσότητας», η οποία εδώ εκτίθεται αναλυτικά, εντοπίζονται σε προηγούμενη ενότητα (4η), όταν ο Αριστοτέλης αναπτύσσει τη σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της ηθικής αρετής. Αφού λάβετε υπόψη σας τον αναλυτικό προσδιορισμό της έννοιας, να γυρίσετε στην 4η ενότητα και να σχολιάσετε σ’ ένα μικρό κείμενο τις μεσότητες και τις ακρότητες που αναφέρονται ή υπονοούνται εκεί.

10. Οὕτω δὴ πᾶς ἐπιστήμων … ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς υποστηρίζει ο Αριστοτέλης. Να δείξετε ότι απαραίτητη προϋπόθεση αυτού είναι η σωκρατική προτροπή γνῶθι σαυτόν και γι’ αυτό η κατάκτηση της ηθικής αρετής γίνεται δύσκολο και επίπονο έργο.

Ενότητα 8η:

• η έννοια της «μεσότητας»   κατέχει  κεντρική θέση στην αριστοτελική φιλοσοφία,

• στενή σχέση ηθικής αρετής και «μεσότητας».

Οι όροι επιστήμη και τέχνη έχουν σχεδόν το ίδιο σημασιολογικό περιεχόμενο στην ενότητα. Επίσης,  δεν έχουν καμία σχέση με τους ίδιους όρους, όταν χρησιμοποιούνται από τον Αριστοτέλη ως «διανοητικές αρετές» (ΗΝ, 1139b 20). Για να διασαφηνιστεί η σχέση της ηθικής αρετής, με τη φύση και την τέχνη, χρήσιμο είναι να αναφερθεί ότι : Η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη, γιατί κάθε φυσική ύπαρξη τείνει προς την τελειότερη μορφή της, την ολοκλήρωσή της, η φύση δίνει μορφή σ΄ όλα τα όντα ενώ κάθε έργο βάναυσης ή καλής τέχνης μένει αμετάβλητο και δεν τείνει πουθενά. Επόισης, η εαρετή τελειοποιεί τα ανθρώπινα όντα, άρα είναι ανώτερη από την τέχνη που μορφοποιεί τα άψυχα. Εξάλλου ἡ τέχνη μιμεῖται τὴν φύσιν (Φυσικά ΙΙ, 194 a 21). Ο Ασπάσιος, σχολιαστής του Αριστοτέλη, αναφέρει σχετικά με το χωρίο αυτό: καὶ γὰρ ἡ φύσις ἀμείνων τῆς τέχνης, μιμεῖται γὰρ ἡ τέχνη τὴν φύσιν, ἡ δὲ ἀρετὴ ἔτι ἀμείνων  (της τέχνης), ἔστι γὰρ ἡ ἀρετὴ τελειότης φύσεως καὶ κατωρθωμένη φύσις.

1.      Ο όρος επιστήμη στον Αριστοτέλη άλλοτε ισοδυναμεί με τον όρο τέχνη, ενώ άλλοτε χρησιμοποιείται με τη συνηθισμένη και σήμερα σημασία του (συστηματοποιημένη γνώση), οπότε και εντάσσεται από τον φιλόσοφο στις διανοητικές αρετές. Με ποιο περιεχόμενο χρησιμοποιείται ο όρος στην ενότητα; Ποιο είδος «μεσότητας» αντιστοιχεί σε κάθε σημασία του όρου

2.      Να δώσετε με δικά σας λόγια τη σχέση της ηθικής αρετής με την τέχνη και τη φύση. Ποιο κριτήριο χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης ως βάση σ' αυτόν τον συσχετισμό; Να αιτιολογήσετε την υπεροχή της φύσης και της ηθικής αρετής απέναντι στην τέχνη.

3.      Στην αριστοτελική (τυπική) Λογική έχουμε υποθετικούς συλλογισμούς των οποίων το συμπέρασμα εξάγεται από προκείμενες προτάσεις από τις οποίες η μία τουλάχιστον είναι υποθετική. α) Να επισημάνετε έναν τέτοιο συλλογισμό στο κείμενό σας και να τον καταγράψετε προτάσσοντας τις προκείμενες προτάσεις και καταλήγοντας στο συμπέρασμα. β) Νομίζετε ότι ένα τέτοιο είδος συλλογισμού ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος (Η υπόθεση αποκλείει το δογματισμό, που δεν προσιδιάζει στον επιστημονικό λόγο. Η επιστήμη άλλωστε έχει συχνά ως αφετηρία υποθέσεις που επαληθεύονται ή διαψεύδονται) .

4.      Η «μεσότητα» αποτελεί κεντρική έννοια της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Να αντιπαραβάλετε τις θέσεις που διατυπώνει ο Σταγειρίτης στην ενότητα με όσα εκθέτει για το ίδιο θέμα στα Πολιτικά και να δείξετε πώς καταλήγει ότι η «μεσότητα» είναι αναγκαία για την πολιτεία.

  επιμέλεια: Χριστίνα Παπαγγελή

Ημερομηνία τελευταίας επεξεργασίας: Σάββατο, 14. Μαρτίου 2009