Home

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

1. ΔΗΜΑΡΑΣ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Θ. [1977] 1998. Νεοελληνικός Διαφωτισμός, 7^η έκδ. Αθήνα: Ερμής.

Παναγιώτης Παντζαρέλας

Ένας ορισμός

Εν αρχή ην? ο ορισμός: «Διαφωτισμός αποκλήθηκε, στην ιστορία των ευρωπαϊκών πνευματικών κινημάτων, το μεγάλο ανατρεπτικό ρεύμα, το οποίο, με ισχυρές αγγλικές καταβολές και με επίκεντρο τη Γαλλία του 18^ου αιώνα, εξακτινώθηκε σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο και άφησε βαθιά τα ίχνη του και στις περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Είχε, ως κύρια χαρακτηριστικά, την εκκοσμίκευση της γνώσης, την πίστη στον ορθό λόγο και στην ιδέα της προόδου, την υπονόμευση της χριστιανικής θρησκείας, τη λατρεία της επιστήμης, του πειράματος και της παρατήρησης. Ταυτόχρονα, εξέφρασε μια γενικευμένη αμφισβήτηση των εξουσιών του παλαιού καθεστώτος, με αντίστοιχη προβολή της αξίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη» (Ηλιού 2003, 9).

Καθ' ημάς

Η συναγωγή μελετών που απαρτίζει το σώμα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού του Δημαρά αποτελεί, θα λέγαμε σήμερα, και παρά την άνθιση που έχει γνωρίσει η μελέτη του τις τελευταίες δεκαετίες στη χώρα μας, τη ραχοκοκαλιά του «μεγάλου ανατρεπτικού ρεύματος» για κάθε νεότερο μελετητή ή για όποιον θα επιδίωκε να εντρυφήσει σε αυτό.

Ο Δημαράς υπήρξε ο πρώτος που ενέταξε τον νεοελληνικό Διαφωτισμό στα πλαίσια του ευρωπαϊκού και αυτός που έβαλε μπροστά από το ουσιαστικό Διαφωτισμός τον επιθετικό προσδιορισμό ελληνικός.

Στην Ελλάδα το ρεύμα αυτό έφτασε, ως συνήθως, με καθυστέρηση. Ενώ δηλαδή στην Ευρώπη^[1], σε ένα μέρος της για να είμαστε πιο ακριβείς, μπορούμε να ισχυριστούμε πως ήδη από τον 17^ο αιώνα αναγνωρίζουμε τα χαρακτηριστικά του παραπάνω ορισμού του Ηλιού, στην Ελλάδα, ή μάλλον καλύτερα στην Οθωμανική αυτοκρατορία, τις διάσπαρτες ανά την Ευρώπη ελληνικές παροικίες και τις παραδουνάβιες ηγεμονίες, η χρονολόγηση του φαινομένου ξεκινά σχεδόν πάντα μετά το δεύτερο μισό του 18^ου αιώνα και καταλήγει με σιγουριά στην έναρξη της επανάστασης. Για τον Δημαρά, τα συνήθως συμβατικά σε παρόμοιες περιπτώσεις όρια, είναι: 1774 (συνθήκη Κιουτσούκ-Καϊναρτζή)-1821.

Το σχήμα

Ο νεοελληνικός Διαφωτισμός διακρίνεται, σύμφωνα με τον μελετητή, σε τρεις περιόδους που αντιστοιχούν σε αντίστοιχες της γαλλικής παιδείας: α) Βολταίρος β) Γαλλική Εγκυκλοπαίδεια γ) Ιδεολόγοι. Την πρώιμη περίοδο του ελληνικού Διαφωτισμού είναι έντονη η παρουσία του γάλλου φιλοσόφου στην Οθωμανική αυτοκρατορία και τις παροικίες. «Το όνομα του Βολταίρου φαίνεται ότι έγινε γνωστό στην Ελλάδα τουλάχιστον από το 1765» (Δημαράς [1977] 1998, 146) ενώ στη διάρκεια του ρωσοτουρκικού πολέμου (1768-1774) «η Ελλάδα κατακλύζεται από φυλλάδιά του» ([1977] 1998, 173). Ο Ευγένιος Βούλγαρης και ο Ιώσηπος Μοισιόδακας θα λέγαμε πως είναι οι κατεξοχήν εκφραστές της πρώιμης αυτής περιόδου των φώτων.

Το μεγάλο, σε όγκο αλλά και σημασία, εγχείρημα της εγκυκλοπαίδειας δεν έμεινε άγνωστο στον ελληνικό χώρο. Ο Δημήτριος Καταρτζής και ο κύκλος του, Ρήγας, Φιλιππίδης, Κωνσταντάς κ.ά. είναι οι κυριότεροι εκπρόσωποι της περιόδου.

Τέλος το κίνημα των ιδεολόγων, «οι οποίοι, σταθερά προσηλωμένοι στις αρχές της ελευθερίας και της ισότητας που λαμπρύνουν την θεωρία της Γαλλικής Επανάστασης, αποδοκιμάζουν τη βιαιότητα της εφαρμογής των αρχών αυτών και κρατήθηκαν για τούτο μακριά από την πολιτική δράση στα χρόνια της Επανάστασης και του Ναπολέοντα» ([1977] 1998, 11), συνδέεται στενά με την τελευταία περίοδο του ελληνικού Διαφωτισμού και με τον επιφανέστερο εκφραστή της, Αδαμάντιο Κοραή.

Οι φορείς?

Ποιες ήταν όμως οι ομάδες εκείνες που συνετέλεσαν στη, γνωστή πλέον σε όλους και πολυχρησιμοποιημένη λέξη του Κοραή, «μετακένωση»; Αρχικά οι έμποροι, οι οποίοι αφού ικανοποίησαν τον άμεσο στόχο τους, τον πλουτισμό δηλαδή, αρχίζουν υποσυνείδητα να αναρωτιούνται, ύστερα από την επαφή τους με τη Δύση: «γιατί όχι κι εγώ; Γιατί να μην έχω δικαίωμα να και εγώ να λάβω μέρος σε αυτόν τον πολιτισμό; Γιατί να μην μπορώ και εγώ να διεκδικήσω ανάλογο τρόπο ζωής, μια και έχω πλέον ανάλογες υλικές προϋποθέσεις;» (Αγγέλου 1999, 77-78).

Μαζί τους και οι λόγιοι, μερικοί από τους οποίους προσπαθούν να αποτραβηχτούν από τη μεγάλη αγκαλιά της Εκκλησίας και να δημιουργήσουν, όσο είναι αυτό δυνατό, μια αυτόνομη κοινωνική ομάδα. Αλλά και μέσα από τα ασφυκτικά όρια, που πολλές φορές έθετε το Πατριαρχείο, υπήρξαν αρκετοί λόγιοι που συνασπίστηκαν στον αγώνα για την πνευματική αναγέννηση.

Τέλος, και εξίσου σημαντική, είναι η συμβολή των Φαναριωτών, μιας προνομιακής "κάστας" που εκμεταλλεύτηκε, όποτε το επιδίωξε, τη συμμετοχή της στη διοίκηση της αυτοκρατορίας και στα πλαίσια μιας σχετικής ελευθερίας στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, με τους δρόμους προς την κεντρική Ευρώπη ανοιχτούς και ηγεμόνες ενίοτε φωτισμένους, εξυπηρέτησε, στα μέτρα του δυνατού, την ανακαινιστική αυτή προσπάθεια