ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΑΓΝΩΣΤΟΥ
«ΔΙΗΓΗΣΙΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΛΩΣΕΩΣ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΟΣ»
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ - ΚΕΙΜΕΝΟ - ΣΧΟΛΙΑ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
(σε πολυτονικό σύστημα με γραμματοσειρές «palatino linotype»)
 

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

   ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

   ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

   ΚΕΙΜΕΝΟ: ΔΙΗΓΗΣΙΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΛΩΣΕΩΣ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΟΣ

   ΣΧΟΛΙΑ: ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΓΡΑΦΕΣ ΣΤΟΝ ΚΩΔΙΚΑ

    ΣΧΟΛΙΑ: ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΛΕΞΕΙΣ ΣΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

   ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

EΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

      Α.  ΑΠΟΛΕΣΘΕΝΤΑ ΑΝΤΙΓΡΑΦΑ

     Ο Αθ. Παπαδόπουλος–Κεραμεύς το 1897 δημοσίευσε¹ ποίημα που βρισκόταν στις σελίδες 17-25² του Κτητορικού Κώδικα της Μονής Βαζελώνος³ με τίτλο «ΔΙΗΓΗΣΙΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΛΩΣΕΩΣ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΟΣ». Ο Κώδικας ήταν χαρτώος, σχήμα 4^ον, κατάλογος δωρητών της Μονής⁴ με 367 αριθμημένες σελίδες. «Aκατάστατη και πολλές φορές δυσανάγνωστη γραφή». Δυστυχώς από το 1922 η τύχη του κώδικα αγνοείται⁵ όπως και η τύχη πλήθους άλλωνΤραπεζουντιανών χειρογράφων.
      Μέχρι το τέλος του 19^ου αιώνος το ποίημα «ΔΙΗΓΗΣΙΣ..» ήταν γνωστό σε όλη την Τραπεζούντα και κυκλοφορούσαν αντίγραφα σε πολλές βιβλιοθήκες. Άλλωστε στον Κτητορικό Κώδικα της Μονής Βαζελώνος  το ποίημα ἠταν «καινούργιο αντίγραφο» από παλιό πρωτότυπο⁶ Ο Κεραμεύς υπαινίσσεται ύπαρξη δεύτερου αντιγράφου απ’ όπου ο Σάββας Ιωαννίδης αντέγραψε 14 στίχους⁷.Υπήρχε και τρίτο αντίγραφο του ποιήματος, ανεξάρτητο από τα άλλα που τυχαία ανακαλύφθηκε μαζί με έγγραφη διαμαρτυρία στην Υψηλή Πύλη «ἐπί τῇ παρανόμῳ καί παρασπόνδῳ αφαιρέσει τοῦ Ναοῦ Αγ Φιλίππου εἰς Οθωμανικόν τέμενος μεταποιηθέντος»⁸.  

         Β.  ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

        Ο άγνωστος ποιητής ονομάζει το έργο του «διήγηση»⁹. Πρόκειται για 430 δεκαπεντασύλλαβους «πολιτικούς στίχοου»¹⁰ σε Ιαμβικό Μέτρο, ομοιοκαταληξία ζευγαρωτή¹¹. (Σε «πολιτικό στίχο» τονίζονταν ποιήματα που δεν ήταν εκκλησιαστικοί ύμνοι). Η «ΔΙΗΓΗΣΙΣ» έχει όλα τα χαρακτηριστικά «έμμετρου Χρονικού» αν και κανείς μέχρι σήμερα δεν της έδωσε αυτό τον τίτλο. Για χάρη της ομοιοκαταληξίας πολλές φορές παρατονίζεται η τελευταία λέξη κάποιων στίχων¹² όπως άλλωστε συνηθιζόταν και σε άλλα «έμμετρα χρονικά»¹³.    
     Η «ΔΙΗΓΗΣΙΣ» δεν μιμείται τους «θρήνους» που χρησιμοποιούν ποντιακή διάλεκτο¹⁴ αλλά χειρίζεται ένα κράμμα λόγιας, καθαρεύουσας και λαϊκής διαλέκτου της εποχής. Το κείμενο είναι γεμάτο με τουρκικές λέξεις και εκφράσεις που ανήκουν στο σύνολό τους στο νομικό και διοικητικό λεξιλόγιο. Επίσης παρά τα 200 χρόνια που τον χωρίζουυν από την Άλωση Τραπεζούντος, τον άγνωστο ποιητή γνωρίζει και χειρίζεται με πολλή άνεση αρκετές βυζαντινές λέξεις¹⁵                  
         Οι Τούρκοι¹⁶ για τον ποιητή είναι «οἱ ὠργισμένοι»(στ.17)και «τα θερία»(στ.24). Προσφιλείς εκφράσεις είναι «πτωχοι Ρωμαιοι» και «Ρωμνοί»¹⁷. Ο ποιητής με αυτόν τον τρόπο  ήθελε να δηλώσει με συμβολισμό την πολιτιστική διαφορά μεταξύ των Ρωμιών – απογόνων της «Ρωμανίας» – από τους απολίτιστους Ανατολίτες («Τούρκους») που έμοιαζαν με θηρία. Από το λεξιλογιο του ποιήματος απουσιάζουν τελείως οι λέξεις «Χριστιανοι»και«Ελληνες». Είναι αλήθεια ότι λόγιοι ήδη από τον 15^ο αιώνα (όπως και ο Βησσαρίων)σε ρητορικούς λόγους απέφευγαν να χρησιμοποιήσουν τον όρο Χριστιανοί¹⁸
      Η ΔΙΗΓΗΣΙΣ επηρεάστηκε και από μεσαιωνικά «Χρονικά» και άλλα ποιήματα της εποχής.

α. Στίχοι που συναντάμε στο «Χρονικό του Μωρέως»¹⁹:       

- [στ     1 ]  [βούλομαι ἐλθεῖν σωματικώς να τους ειπώ να βλέπω]           Χρ. Μορ. 24
- [στ.  61 ]  [Ὁ βασιλεύς ὑπέταξε καί κάστρη εἰς τούς τόπους]                  Χρ. Μορ. 233
- [στ. 200]  [πολλά τον τιμωρούσαν ]                                                              Χρ. Μορ. 17
- [στ. 213] [κ᾿ ὑπόσχεσιν τοῦ ἐποῖκαν,]                                                           Χρ. Μορ.

β.            Στίχοι που συναντάμε στο «Χρονικό των Τόκκων»²⁰:         

- [στ.    61 ]            [Αφού γαρ εδυνάμωσεν τα κάστρη και τον τόπον]        Χρ. Τόκ. 134
- [στ.  138  ]           [εχαίρονταν, αγάλλονταν μικροί τε και μεγάλοι  ]       Χρ. Τόκ. 2177
- [στ.  190 ]           [Με δώρα, με χαρίσματα, με θησαυρούς μεγάλους ]       Χρ. Τόκ. 23
- [στ. 118, 152]     [εχαίρονταν, αγάλλονταν μικροί τε και μεγάλοι ]         Χρ. Τόκ. 2177
- [στ.  220 ]           [Ως σύντροφον τον είχασιν μικροί τε και μεγάλοι ]        Χρ. Τόκ. 145
- [στ. 269  ]           [Ήτον γάρ…                                                                           Χρ. Τόκ. 146 
- [στ. 387  … ]      [[ἧτον και θέλημα Θεού … ]                                                Χρ. Τόκ. 946

γ.            Στίχοι που συναντάμε στο έργο ΕλευθερίουΤραπεζουντίου²¹:      
- [στ. 388 ] [πολύτιμα κατά πολλά, άξια καί τιμημένα ]     Ελευθέριος Τραπεζούντιος

     H προσευχή στο τέλος του κειμένου (431-434) θα περίμενε κανείς να απευθύνεται σε κάποιον πολιούχο της Τραπεζουντος (Παναγία Χρυσοκέφαλος ή Άγο Ευγένιο) και
όχι στον Παντοκράτορα. Άλλωστε και ο Ελευθέριος ο Τραπεζούντιος ποιητής του 18^ου αιώνος, στην Παναγία απευθύνεται ζητώντας της να «ελευθερώσει» τον λαό της από «αὐτά ὅλα» που «παθαίνουμε νύκτα καί πᾶσα μέρα»²² Πάντως,ο τύπος παρακλήσεως συνηθιζόταν από λόγιους μοναχούς στο τέλος ομιλίας ή διηγήσεως.   

        Γ.  Ο «ΑΝΩΝΥΜΟΣ» ΣΤΙΧΟΥΡΓΟΣ            

     Η «ΔΙΗΓΗΣΙΣ» παραδίδεται ανώνυμη²³, ωστόσο από τους πρώτους στίχους ο άγνωστος συγγραφέας αποκαλύπτει κάποια χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του. Αποκαλεί τον εαυτό του «αμαθή» (στ. 1), αγράμματο («σε δάσκαλο δέν ἔπραξα» στ. 4). Γνωρίζει ότι οι αναγνώστες του μπορεί να είναι λόγιοι και ζητά επιείκειά («μή μ’ άναγελᾶτε» στ. 4)²⁴.Οι παραλλαγές του κειμένου που παραδίδονται δεν σώζουν σοβαρά ραστικά λάθη που θα έδειχναν αγράμματο στιχουργό^. Αντίθετα τηρούνται κανόνες ορθογραφίας που ένας αγράμματος ίσως δεν θα πρόσεχε (στ. 151, 202).         
     Ο στιχουργός δεν εξηγεί πώς έμαθε τόσες πολλές λεπτομέρειες διοικητικού –νομικού χαρακτήρα (στ. 124 - 135) στις οποίες συνήθως έχουν πρόσβαση μόνο οι ασχολούμενοι με τα κοινά και οι μορφωμένοι. Ίσως ήταν μοναχός ή ιερεύς και μπόρεσε να μπει στην αίθουσα συνεδριάσεων. (Λόγιοι μοναχοί ακόμη και ονομαστοί ηγούμενοι από μετριοπάθεια συνήθιζαν να υπογράφουν «ταπεινός», «αμαθής»κ.ά.)²⁵. Πάντως ο στιχουργός γνώριζε όσα ένας «αμαθής» θα ήταν αδύνατο να εννοήσει.     
      Περιγράφει ευσυνείδητα «όσα είδαν τα μάτια του» (στ 2).  Παρακολούθησε από κοντά την προετοιμασία και την συνεδρία του τρίτου Διβανίου (στίχ. 208 – 251) από την οποία έλειπε ο Μητροπολίτης (λεπτομέρεια που γνώριζε ο ποιητής). Ήταν κοντά στους διωκόμενους Έλληνες την στιγμή που ο μητροπολίτης έλειπε.Γνώριζε τα ονόματα των «αρχόντων» που αναπλήρωναν τον απόντα μητροπολίτη, ακόμη γνώριζε τους «τρεις ιερείς και τρεις άρχοντες» που ανέλαβαν να μεταφέρουν την διαμαρτυρία των «Ρωμαίων» στην Υψηλή Πύλη.   
     Αμφιβολίες για το αν ο ποιητής ήταν αυτόπτης  δεν αιτιολογούνται ικανοποιητικά²⁶. Ούτε η ταυτισή του με τον Ελευθέριο, λαϊκό ποιητή του 18^ου αιώνος έχει κάποια βάση²⁷: Το έργο του Ελευθερίου είναι «άτεχνο» «ελαττωμένης αξίας». Εξ άλλου είναι αδύνατον μετά από έναν αιώνα να περιγράφηκαν με τόσες λεπτομέρειες γεγονότα άγνωστα στους πολλούς που μόνο αυτόπτης μάρτυς μπορούσε να περιγράψει. Και ο στ. 394 γράφτηκε την εποχή που ο Αχμέτ Κιοπρουλής ξεκίνησε πόλεμο με την Ρωσία. Μετά από μερικά χρόνια ο στίχος ασφαλώς θα γραφόταν διαφορετικά.      

        Δ΄            ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ          ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

1.        Πρόλογος   (1-20)           
          – Ο αγράμματος ποιητής εξιστορεί όσα «είδαν τα μάτια του»(1–6).              
          – Ο Άγ Φίλιππος βρίσκεται σε εύφορη θέση που διεκδικούν και οι Τούρκοι (7 – 20) .              
2.       Απαλλοτριώσεις ναών και μοναστηριών   (21-61)        
          – Φοροαπαλλαγές στην εκκλησία (21–28) – Μετατροπή ναών σε τεμένη (33–52)     
          – Η μητρόπολη παρέμεινε στους «Ρωμαίους» πληρώνοντας φόρο (53 – 61).             
3.       Αμφισβητούμενο Νομικό Καθεστώς Ναού Αγίου Φιλίππου   (54-123)              
         – Αγορά Αγ Φιλίππου-μεταβίβαση στην Μητρόπολη χωρίς  εισφορά στο ımaret (54 – 75)
            – Το Imaret διεκδικεί φόρο Δεκάτης με βάση παλαιό «περάτι» (76 – 85).          
         – «Ορισμός Σελίμ Α΄» και δικόγραφα (86 – 93).     
         – Κινήσεις μουφτή και μουτεβελή-καταπάτηση του νόμου περί κληρονομίας (94 – 103).
         –  Οι «Ρωμαίοι» δωροδοκούν τον πασά. (104 – 123) .             
4.       Σύσκεψη στη Μητρόπολη και στο σεράι του μπέη   (105-197)               
         – Δικόγραφα επιβάλλουν κατάσχεση της μητρόπολης λόγω χρεών (105 –134)       
         – Ο μουφτής απορίπτει απόφαση του «διβανίου» (135 – 149) .         
         –  Σύσκεψη χωρίς τον μητροπολίτη. Παράνομη κίνηση Μουφτή-Μουτεβελλή (150 – 197).
5.     Τρίτη Σύσκεψη στην Μητρόπολη   (198-271)  
        – Νέος διοικητής και δικαστικός επιθεωρητής. Συνάντηση με μουφτή (198–219).   
        – Σύσκεψη υπό τον μητροπολίτη. Αναφορά Μουφτή στον Κισλάρ Αγά (219 – 271).
6.     Γράμμα του Κισλάρ Αγά – Δίωξη Χριστιανών   (272-375)         
        – Ο Κισλάρ Αγάς δίνει εξουσία στον Μουφτή (272–289). – Αντίδραση πασά (290–331).
        – Συμπλοκή, ύβρεις, απειλές.
          – Ο Μουφτής έφιππος επικεφαλῆς άγριου τούρκικου όχλου εφαρμόζει βία.
          – «Φυγιάτι» των «Ρωμαίων» στον πασά. Υποσχέσεις του πασά (332–375). 
7.     Βανδαλισμοί στην Μητρόπολη   (378-430)              
        – Καταστρέφουν την βιβλιοθήκη. Η διεφθαρμένη οθωμανική αρχή σιωπά (376–400).
           – Αυθαιρεσίες, τρομοκρατία (401–408). – Προσφυγή στον σουλτάνο. (409–430).        
8.        Επίλογος   (431-4)             
           – Προσευχή στον «Παντοκράτορα» που η θέλησή του είναι σεβαστή σε όλους (431– 434).
 

          Ε.  ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ      

Ερευνητές του 19^ου αιώνος στο σύνολό τους²⁸ και ο Χρύσανθος στην Ιστορία του²⁹ χρησιμοποιούν ελάχιστες από τις ειδήσεις που παρέχει η «ΔΙΗΓΗΣΙΣ» (αντιγράφουν στίχους του ποιήματος που περιγράφουν βανδαλισμούς των Τούρκων εναντίον της Μητρόπολης Τραπεζούντος). Δεν ασχολήθηκε κανείς με τις ειδήσεις που παρέχονται πλούσιες για την οικονομική, διοικητική και κοινωνική κατάσταση της Τραπεζούντος του 17^ου αιώνος. Ας δούμε εν συντομία τις σημαντικότερες:               

1.             «Βασιλικά κτίσματα» (ναοί - ιδρύματα) στην Τραπεζούντα  
      Οι ναοί της Τραπεζούντος φημίζονταν για την λαμπρότητα και ομορφιά τους³⁰. Ήταν «βασιλικά κτίσματα»³¹, «καύχημα Λαζίας»³². Ο Μεχμέτ Β΄³³ «χάρισε» στο κοινό των «Ρωμαίων»  όλες τις εκκλησίες»³⁴. Ίδια στάση κράτησε ο Σελήμ Α΄που ως διάδοχος – διοικητής Πόντου³⁵ – σεβάστηκε την Τραπεζούντα. Τα ευαγή ιδρύματα και το ımaret (πτωχοκομείο)³⁶ οφελήθηκαν από τον Σουλτάνο.          
      Ο Ἀγιος Ευγένιος (πολιούχος - δέσποζε στο Μίθριον Όρος) ήταν «βασιλικό κτίσμα» με τρούλο και καμπαναριό³⁷(Αξίζει να ερευνηθεί ο λόγος για τον οποίο ο Μεχμέτ Β΄ επέλεξε τον Άγ Ευγένιο για την πρώτη του προσευχή).Η Χρυσοκέφαλος³⁸ μετατράπηκε σε Ισλαμικό Τέμενος³⁹ μετά τον Άγιο Ευγένιο⁴⁰. Το ίδιο αξιόλογη ήταν η Αγία Σοφία στα δυτικά «ἔξω τοῦ κάστρου»⁴¹. Τέλος ο Άγιος Φίλιππος⁴², κτίστηκε από την Άννα θυγατέρα Αλεξίου Γ΄ Μεγάλου Κομνηνού⁴³. Έγινε καθεδρικός ναός όταν η Χρυσοκέφαλος μετατράπηκε σε ισλαμικό τέμενος⁴⁴.

     2.              Πληροφορίες για την Διοίκηση            
      Μετά τον Σουλεϊμάν Β΄⁴⁵ η κεντρική εξουσία ανίκανη να επιβληθεί στα βιλαέτια της Μαύρης Θάλασσας, παραχωρεί την διοίκηση σε πασά των Περσικών Συνόρων⁴⁶  ή και στον τοπικό αγά⁴⁷. Γενίτσαροι και Σπαχίδες αποτελούν την Φρουρά του κάστρου⁴⁸. Τον θεσμό του Τζαούση⁴⁹ με καθήκοντα δικαστικού κλητήρα δεν τον κατήργησαν οι Οθωμανοί αλλά του δίνουν περισσότερα αστυνομικά καθήκοντα. Σοβαρές υποθέσεις αντιμετωπίζονταν με έκτακτο συμβούλιο («ντιβάνι») που συγκαλούσε ο πασάς⁵⁰. Οι Αυθαιρεσίες του πασά πολλές φορές μπορούσαν να του στοιχίσουν την ζωή⁵¹.           
      Ο άγνωστος ποιητής γνωρίζει το ενδιαφέρον του Μεγάλου Βεζίρη για την Τραπεζούντα (στ. 385) και απευθύνεται σε αναγνώστες που το γνωρίζουν και αυτοί⁵². Επόμενο είναι  για σημαντικά θέματα όπως την διένεξη για την μητρόπολη, ο Μουφτής να  ζητά την υποστήριξη και βοήθειά του. Ο Κισλάρ Αγάς είχε μεγάλη δύναμη σε θέματα διοίκησης Ιδρυμάτων (επέβλεπε την οικονομική διαχείρηση των βακουφίων).. Αντίθετα ο ίδιος ο Σουλτάνος⁵³ δεν είχε καμία ανάμιξη με τα κοινά. Κανείς δεν επικαλείται την βοήθειά του. Στους στ. 411-414 φαίνεται καθαρά πως οι «ταπεινοί Ρωμαίοι» γνωρίζουν εκ των προτέρων ότι τίποτε δεν θα καταφέρουν με την προσφυγή στον «βασιλέα».           
    Ο Καδής δεν είχε μεγάλη δύναμη. Υην απόφασή του μπορούσε να την αμφισβητήσει ο Μουφτής, να μιλήσει προσβλητικά και να τον καθυβρίσει χωρίς συνέπειες⁵⁴. Για την διένεξη με την μητρόπολη έπρεπε να έλθει ο ναζήρης⁵⁵που έβγαλε απόφαση αρεστή στον όχλο⁵⁶ παραβλέποντας την απόφαση του Καδή.            
      Ο στρατός είχε λόγο στις αποφάσεις της δικαιοσύνης: Σπαχίδες και Γενίτσαροι συμμετείχαν στις συνεδριάσεις του δικαστηίου. Η τελικη έγκριση μάλιστα ζητήθηκε όχι από τον Ναζίρη ή τον Καδή αλλά από τον Καζασκέρη⁵⁷.         
      Όσο ο Μητροπολίτης βρισκόταν στην θέση του κανείς Τούρκος δεν τολμούσε να τον αμφισβητήσει⁵⁸. Για θέματα που αφορούσαν τους χριστιανούς, συγκαλούσε διβάνι όπου μετείχαν εκπρόσωποι μονών και λόγιοι ιερείς⁵⁹ υπό την προεδρία του. Οι Τούρκοι ακόμη και ο Πασάς μπορούσαν να παρακολουθούν. Ποτέ ο Πασάς δεν αρνήθηκε επικύρωση των αποφάσεων του μητροπολίτη.   
       Ιδια δύναμη είχε ο Μουφτής όμως αυτή πήγαζε από επιρροή του στον εξαθλιωμένο φανατικό όχλο. Για να ελέγχει αυτόν τον όχλο υποσχόταν λάφυρα⁶⁰. Αντίθετα το κύρος των Ουλεμά και Σοφτά οφείλεται στην μορφωσή τους(δάσκαλοι του κορανίου). Δεν λογομαχούσαν με κανέναν, επειδή η ιεροπρέπεια δεν τους το επέτρεπε.             
Στην θρησκευτική διοίκηση υπάγονταν το τζαμί, το ιεροσπουδαστήριο και τα ευαγή ιδρύματα. Τα διαχειριζόταν το «Ιερόν Βακούφιον» (πρόεδρος ο Μουφτής, διαχειριστής  ο Μουτεβελής)⁶¹. Αντίθετα τα χριστιανικά ιδρύματα χαρακτηρίζονταν «mülk» (κτήμα που ανηκει σε ιδιώτη) ή τα παραχωρούσε ο Σουλτάνος με berat (ορισμό) και ανάλογα δικόγραφα όπως emr i serif («έμρια» στ.
  91).     
      Η παροικία Εβραίων και Λεβαντίνων δεν εμπλέκονται στην διοίκηση ούτε μετείχαν σε συσκέψεις αρχόντων γι’ αυτό δεν αναφέρονται στην διένεξη για την μητρόπολη. Πρέπει να ερευνηθεί η σχέση της ουδέτερης στάσης των Λεβαντίνων με τις φιλικές σχέσεις του μητροπολίτη Ιγνατίου με τους Ιησουίτες⁶² μετά το 1614.

γ.            Έκτακτοι Φόροι  – Δοσοληψίες – Διαφθορά   
      Τα ιδρύματα που υπάγονταν στο Ιερόν Βακούφιον (το imaret κ.ά) εισέπρατταν φόρους για την συντήρησή τους ενώ αντίθετα τα χριστιανικά ιδρύματα και μονες πληρωναν για να διατηρούν ανεξαρτησία⁶³. Είσπραξη φόρου γινόταν σε χρυσό νόμισμα. Σε εμπορικές συναλλαγές επίσης προτιμούσαν σταθερο νόμισμα (οι Έλληνες άρχοντες το εκρυβαν για ώρα ανάγκης). Ειναι τα «στάμενα»⁶⁴ που μάλλον πρόκειται για νόμισμα με προδιαγραφές βενετικού χρυσού⁶⁵ (οι Έλληνες το ονόμαζαν φλωρίον⁶⁶ και οι Τούρκοι sikke-i-filuri). Η προτιμηση αυτή στο χρυσό νόμισμα γενικεύτηκε μετά την μεγαλη υποτίμηση του 1642.      
       Πολυ πριν την υποτίμηση ο Σελίμ Α΄ (1512;) μπορούσε να κάνει αγοραπωλησίες προς όφελος του κράτους ή φιλικών του προσώπων εισπραττοντας χρυσό νόμισμα (πώλησε στον Άρχοντα Μάρκο το κτήμα Αγ Φιλίππου εισπράττοντας 200 φλωρία)⁶⁷. Αργότερα όμως (όταν πια η κεντρική εξουσία αμφισβητηθηκε), αρχισαν να αναθεωρούνται και οι πράξεις ατέλειας που παραχωρησε ο Σελίμ Α΄. Στα μέσα 17^ου αιωνος για να διατηρηθει κάποιο προνόμιο επρεπε να εκδοθει νέα απόφαση. Ο Πασάς, οι δημόσιοι λειτουργοί, ο Καδής, ο βεζίρης, οι Καζασκέριδες, περίμεναν «δώρο» για να εγκρίνουν μια ανανέωση προνομιου  ή να απονείμουν δικαιοσύνη⁶⁸.             
       Για καθημερινές συναλλαγές. (αγορά καταναλωτικών αγαθών) κυκλοφορούσαν χάλκινα νομίσματα χωρίς μεγάλη αξία με το όνομα «φόλλες». Με μεγάλη ευκολία μπορούσαν να νοθευτούν γι’ αυτό και το ειρωνικό σχόλιο «μια φόλα τρυπημένη»⁶⁹ αντιστοιχούσε με την φράση «κάλπικη πεντάρα». Η ονομασία «φολλα» προέρχεται από το βυζαντινό νόμισμα «Φόλλις» ή «φολλερόν» που εμφανίζεται στις βυζαντινες πηγες την επόχή του Αναστασίου Α΄⁷⁰.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Ήταν Κτητορικός Κώδιξ, «Βιβλίον Παρρησιῶν… με αρχική καταχώρηση εγγράφου χρονολογημένου προ του 1650» Κυριακίδης 1,  ό.π.

Σήμερα ο Κτητορικός Κώδικας  Βαζελώνος που περιείχε την «ΔΙΗΓΗΣΗ- ΑΛΩΣΗ  ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΟΣ» θεωρείται χαμένος. Παρ’ όλ’ αυτά δεν φαίνεται απίθανο να ανακαλυθθεί σε κάποια συλλογή μεταξύ των χειρογράφων που έσωσαν ξένοι συλλέκτες ή Έλληνες λόγιοι (μέλη του ΦΣΚ) σκόρπια σε διάφορες βιβλιοθήκες ακόμη και στο Παρίσι και στην Ρουμανία. (Βλ. Adolf Deissman, Hands chriften aus Anatolien in Ankara und Izmir: Zeitschrift furdie neu testamentliche Wissensdraft und die Kanndeder e Lefzen Kirche Τόμ.ΛΔ, τεύχ. 3 - 4 262-284 Nikos Bees in Athen meinem alten Mita beitez vom Neutestamentlich en Seminar der Universität. BERLIN  ev. Zeitschrift...ενθ ανωτέρω,  Druck von Walter de Groyter U.Co.Berlin 1936,  265.πρβλ. A. Deissmann  Furchungen und Funde in Sergi , Berlin   1939, σελ.25,30,127κε. Επίσης Paul Moraux Manusc. de Summela...ANALECTA BOLLANDIANA 95,261-268.19. 269-273 και ΒΥΖΑΝΤΙΟΝ   24,  607-609).  

Στον Κτητορικό Κώδικα Βαζελώνος χαρακτηρίζεται «ιστορία» FONTES, Προλεγόμενα (Ρωσσικά) σελ.ΧΙΙΙ πρβλ. ΕΦΣΚ σελ.7 $ 4δ΄ Κυριακίδης 2, σελ. 55.              
«Έμμετρες Διηγήσεις» και «Έμμετρα Χρονικά» ήταν συνηθισμένα ήδη από τον 8^ο αιώνα («Άσμα του Αρμούρη» που περιγράφει πολέμους με Άραβες,). Τα «Χρονικά» έμμετρα ή πεζά (όπως του Κυπριακού Κύκλου), πληθαίνουν από τον 12^ο αιώνα – όταν Σταυροφόροι και Τούρκοι κυριεύουν ελληνικά εδάφη. Τον 14^ο αιώνα, έμμετρα χρονικά περιγράφουν περιπέτειες Σταυροφόρων («Χρονικόν τοῦ Μορέως»,  «Χρονικό των Τόκκων», « Ἐξήγησις τῆς γλυκείας χώρας Kύπρου ὑπό Λεοντίου Μαχαιρᾶ» κ.ά.).

Το αντίγραφο που έχει υπ’ όψιν ο Ιωαννίδης παραδίδει «περί τούς 400 στίχους» FONTES Προλεγόμενα (στα Ρωσσικά) σελ. ΧΙV. Ιωαννίδης (1870) σ. 177.

 Ο Τριανταφυλλίδης 1866 (σελ. 56) μιλά για «στίχους πολιτικούς ανομοιοκαταλήκτους». Όμως δεν παραθέτει κανέναν από αυτούς τους στίχους. Αντίθετα, οι στίχοι που παραδίδουν οι άλλες πηγές φέρουν ομοιοκαταληξία ζευγαρωτή με ελάχιστες εξαιρέσεις: τα ζεύγη 5-6, 29-30, 45-46, 51-52, 58-59, 82-83, 86-87, 106-107, 126-127, 130-131, 140-141, 164-165, 168-169, 198-199, 216-217, 224-225, 244-245, 276-277, 348-349, 360-361, 381-382, 397-398, 413-414, 417-418,    Οι στίχοι 53-55, 338-340 ομοιοκαταληκτούν μεταξύ τους. Μόνο οι στίχοι 130, 320, 341, 378, είναι ανεξάρτητοι.  

Όπως στους στίχους  56-57. Αλλά και σε πολλούς στίχους το μέτρο παρουσιάζει αδυναμίες. Οι στ. 147 168 169 180 360 361 έχουν 14 συλλαβές. Ο στ. 219 έχει 19 συλλαβές Οι στ. 349 411 έχουν 16 συλλαβές

ἔτζι (60), πάραυτας(158), πολλά μᾶς φοβερίζει (183),νά μήν τό στέργῃς (299), ἔτζ[ι](94), ἀμή(96). ἀδιάντροπος (335), τζουκόυρια (στ. 381), τζάκιζε (382,383) στασίδια (στ. 383), ἐπάρτε  τα(427) κ.ά. Η αιτιατική Πληθυμντκού: ταῖς ἐκκλησίας (26, 31), ταῖς ἐχάρισαν (28), ταῖς πανουργίαις (264), ταῖς μαγείαις(265), ταῖς πόρταις (379), ταραχαῖς μεγάλαις(75), ταῖς ἁμαρτίαις (402, 407), ταῖς ἀνομιαῖς(409)

Η λέξη Τοῦρκοι εμφανίζεται πάντα σε Πληθυντικό (Ονομ. Πληθ. στίχ. 17, 21, 24, 61, 72, 93, 95, 125, 151, 162). (Γεν. Πληθ. στίχ. 8, 28, 48). (Αιτ. Πληθ. στίχ.  280, 350, 377, 141, 280, 350, 377).

 Πάντα σε πληθυντικό «Ρωμαῖοι» (104, 125, 185, 232, 248, 256, 260, 397, 409),  «Ρωμαίων» (71, 86, 108, 216, 310), «Ρωμαίοις» (131), «Ρωμαίους» (101), «Ρωμνοί» (97).

 Cronaca dei Tocco di Cefalonia; prolegomeni, testo critico e traduzione, by Giuseppe Schirò, Corpus fontium historiae Byzantinae 10. (Rome: Accademia nazionale dei Lincei, 1975).

  Ο Παρανίκας 1867 (σελ.112) βλέπει σ’ αυτήν την την φράση λειτουργία σχολών στην Τραπεζούντα

Ο Ιωάσαφ λόγιος μοναχός της Μονής Βαζελώνος υπογράφει:»εὐτελής καί ἀμαθής Ἰωάσαφ ἱερομόναχος». Κυριακίδης 1, 363, παράγρ. 1

 Σ. Ιωαννίδης σελ. ---, Επ. Κυριακίδης 1, σελ. 35, Επ. Κυριακίδης 2, σελ. 151΄. Τριανταφυλλίδης 1 σελ. ---, Ευαγγελίδης σελ. --, Ο Παρανίκας από τον πρόλογο του ποιητή «σε δάσκαλο δεν έπραξα…» προσπαθεί ναβγάλει συμπεράσματα για το μορφωτικό επίπεδο της περιοχής (Παρανίκας, σελ. ---), 

 Χρύσανθος, σελ.  --- και --- .

 «… τά πανταχοῦ τῆς ἡμετέρας ἱερά συμβαίνει καί οἱ νεώ, / …πᾶσαν κύκλῳ διαλαβόντες τῆς χώρας … /  … διαφέροντες κάλλει… »  Βησσαρίων, Εἰς Τραπεζοῦντα, 65, 10-16.

 (στίχοι 33-34)

Bryer, ό.π., σ. 81. Πρβλ. και στο ίδιο σελ. 85. Επίσης Fallmerayer, σ. 261. Μητροπολίτης τοποθετήθηκε ο Παγκράτιος (1472) στον οποίο δώθηκαν και αρμοδιότητες Μιλέτ Μπασί  Οι Μονές μέχρι τα μέσα του 17^ου αιώνος διατήρησαν την περιουσία τους, έλαβαν προνόμια ασυδοσίας και δεν αναγράφονται σε vergı tahsili defter (φορολογικούς καταλόγους). Heath Lowry, σελ. 121-123. (Οι στ. 29-32 αποφεύγουν να αποδώουν στον Μεχμέτ Β΄ τις παραβιάσεις των προνομίων. Το 1472 στην επανάσταση των Ak Kuyunlu συνέπραξε ο μητροπολίτης Παγκράτιος. Ο Μεχμέτ Β΄ τον καθαίρεσε και επέβαλε κηρώσεις). Βλ. Μ. Γεδεών σ. 120-12

35.

(beylerbeyi = ηγέτης τερεμπέηδων–γεωκτημόνων). Π. Τριανταφυλλίδης 1870, 93-101, 84. Ἰσραήλ Βαφειάδης, σελ. 167 και 184-186. Ελέγχουν από Βατούμ μέχρι Κερασούντα ασκόντας τρομοκρατία. Τριανταφυλλίδης 1870, 93,  Ισραήλ Βαφειάδης σελ. 185  Τους διέλυσε ο Σελήμ Γ΄(1781-1807).

Στίχ. 114. ιστάμενα = σταθερή νομισματική μονάδα όπως στην Βυζαντινή εποχή. Πρώτη φορά το συναντουμε στην υποτίμηση επί Νικηφόρου Β΄. Philip Grierson, Βυζαντινή Νομισματοκοπία, ΜΙΕΤ, 2007, σελ. 80). Επί τουρκοκρατίας σήμαινε το σταθερό χρυσό νόμισμα που δεν νοθεύτηκε.

ίδιο με το μοναδικό που σώζεται και εκτίθεται στο Αρχαιολ. Μουσείο Κωνσταντινουπόλεως. Στο Νομισματικό Μουσείο Αθηνών εκτίθεται φωτογραφική αποτύπωση αυτού του μοναδικού νομίσματος.

[φόλλις = οβολός. Σουίδα, phi, 564.1] Από την εποχή του Αναστασίου Α΄ μέχρι την μεταρρύθμιση του Αλεξίου Α΄(1092), ο φόλλις (μεγάλο βαρύ χάλκινο νόμιμα) κυκλοφορούσαν στην αγορά. Β. Πέννα, Το Βυζαντινό Νόμισμα, σελ. 20. Από τον 8^ο αι. χάνει την αξία του. Philip Grierson, Βυζαντινή Νομισματοκοπία, ΜΙΕΤ, 2007, σελ. 36 .  Στην Αίγυπτο το νόμισμα αυτό κυκλοφορεί στις αρχές του 17ου αι. με αντιστοιχία "...3 μεγάλα «fal­ lens» προς 1 άσπρο . 6 μεγάλα «fallens» προς 1 «rnaidin» και 12 «de petits» ". Villamont, Les voyages du & de Villamont..., σ. 658 Στις ελληνικές πηγές από τον 15° έως το 19° αιώνα η «φόλλα» αναφέρεται άλλοτε ως πραγματικό νόμισμα και άλλοτε με την γενική έννοια του χρήματος μηδαμινής αξίας.

Διηγησις
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΛΩΣΕΩΣ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΟΣ
Ο ναός του Αγίου Φιλίππου του Αποστόλου ενός των ιβ΄.
 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.       Fontes = Αθ. Παπαδόπουλος Κεραμεύς, Fontes Historiae Trrapezountini 1897  

2.       ΕΦΣΚ = Εν Κωνστ/πόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, Παράρτ Ις΄ τόμου  

3.       Ἰσραήλ Βαφειάδης, Ὁ Τοῦρκος Ἱστοριογράφος Σακήρ Σεβκέτ, στο περιοδ. ΟΙ ΚΟΜΝΗΝΟΙ

4.       Bartusis, = Bartusis, Mark C. (1997). The Late Byzantine Army: Arms and Society 1204–1453. Philadelphia, Pennsylvania: University of Pennsylvania Press.

5.       Βησσαρίων = , Βησσαρίων Εἰς Τραπεζοῦντα, 65, 10-16. Κριτική Έκδοσις Ὀδ. Λαμψίδη, Ἀνάτυπο ΛΘ΄ τόμου Ἀρχείου Πόντου. Ἀθῆναι, 1984.

6.       Bryer = Anthony Bryer, Rural Society in Matzouka, ό.π., σ. 81. Πρβλ. και στο ίδιο σελ. 85. Επίσης Jacob P. Fallmerayer, Byzanz und das Abendland, σ. 261. Μητροπολίτης τοποθετήθηκε ο Παγκράτιος (1472) στον οποίο δώθηκαν και αρμοδιότητες Μιλέτ Μπασί      

7.       Cuinet,= V. Cuinet, La Turquie d’Asie, I, 44

8.       DA SILVA, JOSÉ GENTIL: "Η οικονομική καί η κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας καί της Μεσογείου", Η οικονομική δομή των Βαλκανικών χωρών (15°Ç-19°Ç αιώνας), Αθήνα 1979, σ. 349-366

9.       Guilland, = Rodolphe Guilland, (1967). "Dignitaires des XIV^e et XV^e siècles". Recherches sur les institutions byzantines, Tome I (in French). Berlin: Akademie-Verlag. pp. 594–607.          

10.   Hoffmann = George S.J.Hoffmann Griechische Patriarchenund Römische Päpste Unter suchungen und Texte Orienalia Christiana vol. Xxv-2. Nο 76,Martio 1912 RomaΓεδεών = Μ. Γεδεών Ἡμίγνωστοι Σελίδες Ἱστορίας Ἀθηναίων. Θεολογία Ε΄ 14  σ. 120-12     

11.   Ευγενικός = (Ευγενικοῦ Ἔκφρασις Τραπεζοῦντος, 371 $ 9. Έκδ. G. Tafel Eustathii Opuscula, Frankfurt 1832).      

12.   Fallmerayer 1 = Jacob P. Fallmerayer, Byzanz und das Abendland, σ. 261.              

13.   Fallmerayer 2 = Jacob P. Fallmerayer, Kaizerthum v, Trapezunt σελ. 337-338.       

14.   Ιωαννίδης 1870 = Σάββα  Ιωαννίδη Ἱστορία καί Στατιστική Τραπεζοῦντος καί τῆς περί αὐτήν χώρας, εν Κωνσταντινουπόλει 1870

15.   Κυριακίδης 1 =Ἐπ Κυριακίδης  Περί ταῆς Ι. Μονῆς Βαζελῶνος. ΕΦΣΚ τόμ ΚΖ΄

16.   Κυριακίδης 2 = Ἐπ Κυριακίδης Βιογραφίαι των εκ Τραπεζοῦντος και της περί αυτήν χώρας από Αλώσεως μέχρις ημῶν ακμασάντων Λογίων ἐν Ἀθήναις 1897 

17.   Λαμψίδης =Οδ. Λαμψίδης Η Τουρκοκρατία στον Μικρασιατικό Πόντο,.Αρχείον Πόντου 33, σελ 167

18.   Lowry, = Heath Lowry, Privilege and Property in Ottoman Maçuka in the Opening Decades of the Tourkokratia: 1461-1553, στο Anthony Bryer - Heath Lowry, Continuity and Chance in late Byzantine and early Ottoman society,

19.   Mantran, Robert (1998). La vita quotidiana a Constantinopoli ai tempi di Solimano il Magnifico e dei suoi successori (XVI e XVII secolo) (in Italian) (3 ed.). Milan: Rizzoli.  

20.   G. Milet =   G. Milet Les Monasteres et les eglises de Trebizonde, 19, Bulletin de correspondance hellénique, B.C. H. 19 (1895), p. 428   

21.   W. Millet = W. Millet Trebizond σελ. 11.

22.   Παρανίκας 1867 = Ματθαί Κ. Παρανίκας, Σχεδίασμα περί της Καταστάσεως των Γραμμάτων Εν Κωνσταντινουπόλει 1867           

23.   (Stezygowsky = (Stezygowsky Intedita der Architectur und Plastik aus der Zeit Basilios I. B.Z. 3,1).            

24.   Talbot Rice = David Talbot Rice Byzantine Painting at Trebizond. London, Allen & Unwin, 1936.          

25.   Τριανταφυλλίδης 1866 = Περ Τριανταφυλλίδης Ἡ ἐν Πόντῳ Ἑλληνική Φυλή ἤτοι Τα Ποντικά, εν  Αθήναις  1866.

26.   Τριανταφυλλίδης 1870 = Περ Τριανταφυλλίδης , Οἱ Φυγᾶδες Δράμα εις μέρη πέντε μετά μακρῶν προλεγομένων περί Πόντου, εν  Αθήναις  1870, σελ. 88.

27.   Vasiliev = A. Vasiliev, Zur Geschichte von Trapezunt unter Justinian dem Grossen. B.Z. (Festgabe)30

28.   Winfield = David Winfield, Sancta Sophia, Trebizond: A Note on the Cleaning and Conservation Work