Τίς τρεῖς πρῶτες Ἑβδομάδες τοῦ Τριῳδίου, στή Μεσαιωνική Ρώμη, στό Λονδίνο καί στό Παρίσι, τελοῦνταν ἱππικοί ἀγῶνες καί χοροί μεταμφιεσμένων. Τό μεγάλο ξεφάντωμα ὅμως γινόταν τήν Κυριακή τῆς Τυροφάγου. Ἀπ' τό πρωί τριγύριζαν στούς δρόμους μεταμφιεσμένοι, τραγουδοῦσαν καί κορόιδευαν τούς περαστικούς. Ἀκόμη καί ὁ Ἑρίκος  Γ΄ τῆς Γαλλίας λέγεται πως συνήθιζε νά βγαίνει μέ ὁμάδες διασκεδαστῶν - πού δέν τόν ἀναγνώριζαν - στούς δρόμους τοῦ Παρισιοῦ. Ἀποκορύφωμα τῶν ἐκδηλώσεων, ἥταν ἡ Πομπή τοῦ Καρνάβαλου. Ἀνάλυση και κριτική τῶν Καρναβαλικῶν ἐκδηλώσεων αὐτῶν κάνουν μεγάλοι Λογοτέχνες ὅπως ὁ Γκαίτε καί ἀργότερα ὁ Λόρδος Μπάϋρον καί ὁ Βίκτωρ Οὐγκώ.

Ἡ Δυτική Ἐκκλησία - ἐπειδή δέν μποροῦσε ἡ πολιτεία νά ἐλέγξει τό πλῆθος - ἀπαγόρευε τίς ἐκδηλώσεις. Ἴσως φοβοῦνταν δυσάρεστα ἐπεισόδια (σαν αὐτά πού περιγράφει ὁ Οὐγκώ στούς ΑΘΛΙΟΥΣ).   Δέν ἔλειψαν Ἐπίσκοποι Ρώμης πού ἀφόρισαν Καρναβαλιστές. Ὅμως ὁ Πάπας Κλήμης, τελικά, εὐλόγησε ἀπ' τό μπαλκόνι τοῦ Ἐπισκοπείου τήν Πομπή τοῦ Καρνάβαλου - πού παρακολούθησε μάλιστα μέ ἰδιαίτερη εὐχαρίστηση.

Κατά τήν Ἀναγέννηση, ἡ «Γαληνοτάτη Δημοκρατία τῆς Βενετίας» ὁργάνωνε χορούς καί ξεφαντώματα ἐπ' εὐκαιρίᾳ τῶν Ἀπόκρεω. Οἱ Βενετσιάνοι μέ τίς μεταμφιέσεις τους, σατίριζαν τήν νεόπλουτη κοινωνία καί καυτηρίαζαν τήν πολιτική πραγματικότητα. Ἀστεῖοι φαινόταν ὁ Νεόπλουτος Ἔμπορος ἡ ἐπαρχιώτισσα καμαριέρα, ὁ δικηγόρος πού ἔκανε τόν πολύξερο, ὁ ναυτικός καί ὁ Μαυριτανός Πειρατής.

Στήν αὐτοσαρκαζόμενη Βενετσιάνικη κοινωνία, δέν ἄργησε νά ἔρθει ἡ στιγμή, πού κάποια ὁμάδα Καρναβαλιστῶν, ἔξω ἀπ' τό Palazzo Ducale  ἔδωσαν μιά παράσταση παντομίμας πρός τιμήν τοῦ Δόγη. Ἡ παράσταση φάνηκε πιο διασκεδαστική ἀπ' τό Ἀκαδημαϊκό Σοβαρό Θέατρο πού ἐκεῖνο τόν καιρό περνοῦσε κρίση. Ἄρεσε στό Δόγη. Καί αὐτός βράβευσε τήν  ὁμάδα.

Ιστορική υπήρξε επίσης η 25η Φεβρουαρίου 1545  όταν ενόπιον των κρατικών αρχών της Πάδοβα οκτώ πλανόδιοι διασκεδαστές υπέγραψαν "συμφωνητικό" με το οποίο αναγνωρίζονταν ως "επαγγελματίες ηθοποιοί προστατευόμενοι της πολιτείας της Πάδοβα". Ἐπι κεφαλῆς ὁριζόταν ο Σερ Μάφφιο (γνωστός ως Ζανίνι ντα Πάδοβα). Ὑπογράφουν: ο Βιτσέντζιο ντα Βενέτσια, ο Φραντζέσκι δελα Λύρα, ο Ιερώνυμος ντα Σάντα Λουτσία, ο Ρίτσιο, οΖουάνε ντα Τρεβίκο, ο Θεοφάνο ντε Βαστιάν και ο Φραντζέσκο Μοσιάν. Είναι η πρώτη φορά που επίσημα υπογράφεται Συμφωνητικό μεταξύ κρατικού φορέα και θιάσου.

Τό νέο εἶδος παντομίμας ἔγινε ταχύτατα γνωστό ὡς  «commedia del  arte» (ἤ «Τό Θέατρο μέ τίς Μάσκες»). Σιγά - σιγά ἁπλώθηκε στήν Εὑρώπη. Το υπηρέτησαν ταλαντούχοι ηθοποιοί.Ἕνας θίασος μπορεῖ νά εἶχε ἀπό 5 ἠθοποιούς (στά χωριά) μέχρι 25 ἠθοποιούς (σέ μεγάλες πόλεις). Μεταξύ αυτών υπήρχαν και γυναίκες. Το 1578 η Ισαβέλλα Αντρεάνι που γεννήθηκε στην Πάδοβα από Βενετσιάνους γονείς προσλαμβάνεται στο θίασο του ευγενούς Φλαμίνιο Σκάλα (Τον θίασο αυτό τον υποστήριζαν οι Βενετσιάνοι ευγενείς). Προσκλήθηκε να δώσει σειρά παραστάσεων στην αυλή του Ερρίκου Γ΄ της Γαλλίας και έγινε πασίγνωστη ως "Η Ισαβέλλα της Πάδοβα".

ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ΠΟΥ ΑΦΗΣΑΝ ΕΠΟΧΗ

Στίς παραστάσεις τῆς «commedia del  arte» Νεόπλουτος Ἔμπορος εἶναι ὁ ἀστεῖος κύριος Πανταλόνε. Ἡ ἔμπιστη ὑπηρέτρια Ροζέττα ἤ Κολομπίνα ἔρχεται σέ τέλεια ἀντίθεση μέ τήν φαντασμένη κυρία της.

Δημοφιλής ἡρωίδα τῆς «commedia del  arte» εἶναι ἡ θυγατέρα τοῦ πλούσιου ἐμπόρου, πού εἶναι πάντα ἐρωτευμένη (γι' αὐτό ὀνομάζεται Ιναμοράτα).

Ὁ χοντρός ἀστεῖος Δικηγόρος (Ἰλ Ντοττόρε Γκρατσιάνο) καί ὁ ναυτικός πού καυχάται γιά τά κατορθώματά του (ο Καπιτάνο Σπετζαφέρο ἤ Ματαμόρος) πλαισιώνουν τούς βασικούς ρόλους. 

Ὅμως τήν παράσταση ἔκλεβαν πάντα οἱ ὑπηρέτες (ὁ Ἀρλεκίνο, ὁ Πουλτσινέλλα, ὁ Πεντρολίνο, ὁ Σκαπίνο, ὁ Μετζετίνο, ὁ Σκαραμούτσια καί ὁ Μπριγκέλλα).

Οἱ Ἱστορικοί τοῦ Θεάτρου προσπαθοῦν νά συνδέσουν τήν «commedia del  arte» μέ  Ἀρχαιο - Ἑλληνικά ἀντίστοιχα. Πολλοί βλέπουν ἀναβίωση τῶν Ἑλληνικῶν Φλυάκων ἤ Ρωμαϊκῶν atellanae. (τῆς Ατελλανικῆς Φάρσας). Πολλοί βλέπουν και στοιχεία της αρχαίας Ετρουσκικής φάρσας. Εἶναι δύσκολο ὅμως νά δεχτοῦμε πως ἡ Κομμέντια Ντελ Άρτε κατάγεται ἀπ' εὐθείας ἄπό ἕνα τόσο μακρινό παρελθόν. Μπορεῖ νά ὀφείλει πολλά σέ προγενέστερες μορφές «φάρσας» δέν φαίνεται ὅμως κάποια ἄμεση ἐπίδραση.

Η ΠΑΡΑΚΜΗ

Ὅταν  ἡ Κομμέντια Ντελ Άρτε ἄρχισε νά παρακμάζει στήν Ἰταλία, πολλά στοιχεῖα της διασώθηκαν στό Γαλλικό Κλασικό Θέατρο. Ὁ Μπωμαρσαί μάλιστα, (τό 1775) δίνει στόν ἥρωά του το Μολέ χαρακτηριστικά τοῦ Ἀρλεκίνου καί στήν Δεσποινίδα Ντολινύ χαρακτηριστικά τῆς Κολομπίνας. Ο Μπαττώ μετέτρεψε τον Πεντρολίνο σε κομψό Γάλλο μετρ (τον Pierrot) ενώ στα νότια παράλια της Αγγλίας επιβίωσε για πολλά χρόνια ο χαρούμενος, κοινωνικότατος και πανέξυπνος Pierrot (Πιερώτος). Τέλος τό «Θέατρο Πήκοκ» στούς Κήπους τοῦ Τίβολι τῆς Κοπεγχάγης, θεωρεῖται ἐπιβίωση - μέχρι σήμερα - τῆς Κομμέντια Ντελ Άρτε.

Στά τέλη τοῦ 17ου αι. ἡ «commedia del  arte» εἶχε ἤδη παρακμάσει. Σημαντικές προσπάθειες νά τῆς ξαναδώσει ζωή ἔκανε ὁ Γκολντόνι. Ὁ Γκότσι τήν ἴδια περίπου ἐποχή χρησιμοποίησε τίς μάσκες καί τίς μεθόδους τῆς  «commedia del  arte» στά δραματοποιημένα παραμύθια του.

Στα μέσα του 17^ουαι οι Βενετσιάνοι χρησιμοποιούν Ιταλούς κυρίως μισθοφόρους στην άμυνα του Χάνδακα. Οι Κρήτες από  την αρχή δεν είδαν με καλό μάτι τους απειροπόλεμους αυτούς «υπερασπιστές». Αυτή η έλλειψη εμπιστοσύνης φαίνεται τόσο στους χαρακτήρες όσο και στις στιχομυθίες των θεατρικών έργων της εποχής, («Κατσούρμπος» του Χορτάτση,«Στάθης» ἔργο Ἀγνώστου και «Φορτουνάτος»  του Μαρκαντώνιου Φώσκολου),
Γραφικός χαρακτήρας στα τρία σωζόμενα έργα είναι ο γκαφατζής μισθοφόρος που φέρει ηχηρό όνομα όπως «Μπράβος» ή «Κουστουλιέρης» (= με το σπαθί στο χέρι)  ή «Τζαβάρλας» (=εντυπωσιάζει ως δεινός πολεμιστής αλλά και ως εραστής). Ο γραφικός αυτός τύπος του γκαφατζή μισθοφόρου αντιγράφει πολλά στοιχεία από τον μακρινό πρόγονό του, τον Σπετζαφέρο και τον Ματαμόρος της Commedia del'  Arte.

O υπηρέτης του Κουστουλιέρη,  (με το όνομα Κατσούρμπο) κάνει ό,τι μπορεί ώστε να γελοιοποιήσει τον κύριό του. Από σκηνική άποψη μοιάζει περισσότερο με τον Γάλλο Pierrot του Μπαττώ και με τον υπηρέτη του Ταρτούφου στο έργο του Μολιέρου, παρά με τον πρόγονό του τον Αρλεκίνο.

Μικρή παραλλαγή του Κατσούρμπου αποτελεί ο υπηρέτης Μπερναμπούτσο στο έργο του Μαρκαντώνιου Φώσκολου. Σκεπτικιστής αλλά και έτοιμος να αντικαταστήσει τον κύριό του στην άμυνα του Χάνδακα εναντίον των Τούρκων. 

Γιώργος Ιωαννίδης
Η βιβλιογραφία διατίθεται για σπουδαστές