.

 Λοκροί

Τοποθεσία

Ενενήντα πέντε χιλιόμετρα πριν από το Ρήγιο σταματάμε, για να επισκεφθούμε τα ερείπια των αρ­χαίων Λ ο κ ρ ώ ν. Την ίδρυσαν Δωριείς από τη Λοκρίδα σε περιοχή όμως στην οποία εμπορεύονταν πριν απ' αυτούς Χαλκόδετοι και νησιώτες. Αν και δεν είχαν οι Λοκροί φυσικό λιμάνι, αποτελούσαν σταθμό απαραίτητο για τα πλοία που κατευθύ­νονταν προς τη Σικελία. Γεωργική αποικία στην αρχή, σύντομα ευημέρησε χάρη στους νόμους του νομοθέτη Ζάλευκου, που μαζί με το Χάρωνδα στην ΚΑΣΤΑΝΗ,  υπήρ­ξαν οι πρώτοι νομοθέτες επί ευρωπαϊκού εδάφους.

Κοντά στα ε­ρείπια των αρχαίων Λοκρών είναι και ο αρχαιολογικός χώρος της Περσεφόνης, ο ο­ποίος διασχίζεται από την Ωτοστράντα. Παλιός δρόμος των Λοκρών. δίπλα στην Ωτοστράντα. επισημαίνεται με ταμπέλα, που τον ονομάζει ακόμη Δρόμο (Dromos). Κοντά στους Λοκρούς βρίσκεται επίσης και η κωμόπολη Γεράτσε, οπού μέχρι πρόσφατα οι γυναίκες ντύνονταν παραδοσιακά, χρησιμοποιούσαν ελληνικές λέξεις στην καθημερινή τους ομιλία και παραδοσιακά σκευή π.χ. λυχνάρια και ξύλινες χωριάτικες κούνιες. Στη περιοχή των Λοκρών βρίσκονται και τα χωριά της επαρχίας του Κατατζάρο Μοναστεράτσε, Ριάτσε,(όπου βρέθηκαν πρόσφατα σε αρ­χαίο ναυάγιο τα δύο περίφημα αρχαιοελληνικά ορειχάλκινα αγάλματα, που είναι γνω­στά ως πολεμιστές του Ριάτσε) και Καουλόνια Το τελευταίο χωριό φέρει το όνομα της ελληνικής αποικίας Καυλωνίας. που ήταν στο χώρο του. Η Καυλωνία υπήρξε αποικία του Κρότωνα. Είχε γεωργικό χαρακτήρα και παρέμεινε μέχρι το τέλος μικρή πόλη.

Ιστορία

 Είναι το χαρακτηριστικό αρχαίο ελληνικό φύλο, το οποίο ήταν εγκατεστημένο σε δύο περιοχές του ηπειρωτικού ελλαδικού χώρου, ήδη από τη μυκηναϊκή περίοδο: Στην περιοχή της δυτικής Λοκρίδος (γύρω από τη Ναύπακτο στη σημερινή Φωκίδα) και στην περιοχή της ανατολικής Λοκρίδος Oπουντίας (στη σημερινή Φθιώτιδα), της οποίας οι κάτοικοι ονομάζονταν Oπούντιοι Λοκροί. Στις ακτές της Καλαβρίας στο Ιούνιο, βόρεια από το ακρωτήριο Μπρουτζάνο, το αρχαίο Ζεφύριο, οι Λοκροί ίδρυσαν μια ομώνυμη πόλη που πήρε το όνομά της από το ακρωτήριο και έτσι έλαβε το όνομα Επιζεφύριοι Λοκροί.

 Οι ελληνικές αποικίες της Καλαβρίας σχηματίστηκαν από μετανάστες που προέρχονταν και από τις δύο Λοκρίδες της Στερεάς Ελλάδας. Οι απόγονοί τους επέκτειναν την κυριαρχία τους ως τη δυτική παραλία της Βρεττίας, που σήμερα ονομάζεται Καλαβρία, και έκτισαν την Μέδμα, το Ιππώνιον και το Μέταυρον, έχοντας πλέον κάτω από τον έλεγχό τους τα παράλια της Τυρρηνικής.

 Η αποικία ιδρύθηκε κατά πάσα πιθανότητα μετά την ίδρυση των Συρακουσών και του Κρότωνα από τους Κορίνθιους και τους Αχαιούς. Με την καταγωγή της ίδρυσής τους συνδέεται μία παράδοση παρόμοια με εκείνη των Παρθενίων του Τάραντα: οι άποικοι των Λοκρών είχαν γεννηθεί από τις γυναίκες των Λοκρών που είχαν ενωθεί με τους δούλους τους, όταν οι σύζυγοι μάχονταν στο πλευρό των Σπαρτιατών κατά τους Μεσσηνιακούς πολέμους, παρόλο που ξέρουμε, ότι στην αρχαιότητα οι Έλληνες δεν είχαν δούλους. Από τον 7^ο και 8^ο μ. Χ, αιώνα οι κάτοικοι εγκατέλειψαν την πόλη τους και ίδρυσαν στα εσωτερικά της χώρας την πόλη Gerace. 0ι 3.000 κάτοικοι της πόλης στις βορειανατολικές πρόποδες του Aspromonte χαρακτηρίζεται ως μία πόλη σαν ένα μικρό διαμάντι. Κατά την εποχή των Νορμανδών έζησαν την μεγαλύτερή τους άνθηση. Μετά την Ένωση της Ιταλίας το 1861 δημιουργήθηκε μία καινούργια συνοικία στη θάλασσα, Gerace Maria, που βαπτίστηκε το 1934 στο όνομα Locri-Λόκρι. Στο κάτω μέρος της πόλης, στο Borgo υπάρχουν πέντε εκκλησίες και η βυζαντινή εκκλησία της Santa Maria del Mastro, από το έτος 1084 είναι αξιόλογη μιας επί­σκεψης. Η μητρόπολη αφιερωμένη στην Assunta είναι η μεγαλύτερη στην Καλαβρία και μεγάλης σημασίας και διατήρησε τη διηνεκή σύνδεση μεταξύ των αρχαίων Λοκρών και την μεσαιωνική Gerace, . Η αποικία, γνωστή ως Επιζεφύριοι Λοκροί, χτίστηκε, κα­τά το χρονογράφο Ευσέβιο, το 673 π.Χ. στο ακρωτήριο του Βρουτίου, που λεγόταν και Ζεφύριο (Επιζεφύριοι Λοκροί). Η μεγαλύτερη ακμή της τοποθετείται στον 5ο αι. π.Χ. Καταστράφηκε στη διάρκεια του πολέμου ανάμεσα στον Πυρρό και στους Ρωμαίους. Ανασκαφές στο χώρο της απέδωσαν παλαιότατα κεραμικά ευρήματα του 7ου αι. π.Χ. 

Τέχνη 

 Η κυριότερη θεά της πόλης κατά τους θρύλους ήτανε η Περσεφόνη.   Η εξαφάνιση και η επιστροφή της νεαρής γυναίκας γιορταζότανε στους Λοκρούς κάθε χρόνο και με πολλές παραλλαγές. 0 ιερός τόπος της στο λόφο Μαννέλλα ίσχυε ήδη στην αρχαιότητα ως το «πιο φημισμένο της Αρχαίας Ελλάδας» της Νοτίου Ιταλίας. 

Το πιο συνηθισμένο και ουσιώδες θέμα είναι η αρπαγή της Περσεφόνης διαμέσου του Aδη στον Κάτω κόσμο. 0ι πιστοί αφιέρωναν στη θεά χίλια δυο αφιερώματα του 1^ου ήμισυ του 5^ου π.Χ. αιώνα, ιδιαίτερα λεπτά και κομψά ανάγλυφα, ζωγραφισμένα σε πήλινους πίνακες.

Αυτή η γυναικεία αρπαγή περιέχει πάνω από 400 πίνακες με πολλές παραλλαγές σε σύνθετο και μοντέλο είδους. 0ι πίνακες δημιουργούνταν σε σειρές από φθηνό υλικό για μια μεγάλη πελατεία και κατέχουν μία υψηλή τεχνική θέση.  Η παραγωγή των πινάκων αρχίζει από τον 6^ο π.Χ. αιώνα και η άνθισή της βρίσκεται μεταξύ 490 και 450 π.Χ.

 Οι ανώνυμοι καλλιτέχνες ήτανε αριστοτέχνες μοντέλων καλουπιών. Δημιουργούσαν κατ΄ αρχάς ένα μοντέλο, απ΄ όπου κατασκεύαζαν καλούπια και με αυτήν την καύση των καλουπιών μπορούσαν να διαμορφώσουν ένα μεγάλο αριθμό πήλινων πινάκων.  Η παραγωγή ήταν μαζική και βασιζόταν στη χρήση καλουπιών, πράγμα που οπωσδήποτε μείωνε τη φρεσκάδα και τη ζωντάνια των αντιγράφων.

Σώθηκαν πάνω από 6.000 κομμάτια από τους πήλινους πίνακες από τους Λοκρούς, και είναι τα μοναδικά ντοκουμέντα της θρησκευτικότητας της καθημερινής ζωής μίας ελληνικής αποικίας της Μεγάλης Ελλάδας στην Κάτω Ιταλία.  

 Η βασιλεία των δημιουργούμενων λεπτομερειών των πινάκων, από τους οποίους 35 επιλεγμένα παραδείγματα εκτίθενται για θαυμασμό στο Ρωμαϊκό-Γερμανικό Μουσείο της Κολωνίας, καθρεπτίζουν παραπέρα την επίπλωση και διακόσμηση των οικιών μίας πόλης της Μεγάλης Ελλάδας του 5^ου π.Χ. αιώνα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της αρχιτεκτονικής των κτιρίων είναι ο μητροπολιτικός ναός, ο οποίος χτίστηκε στα μέσα του 5^ου αιώνα π.Χ.  Ο μητροπολιτικός ναός ισχύει ως μοντέλο ενός ρομανιστικού-βυζαντινού στιλ, που έχουν παραλάβει όλοι οι μετέπειτα νορμανδικοί μητροπολιτικοί ναοί του Νότου.

 Σήμερα σώζονται ερείπια δωρικού ναού, θεάτρου, ιερού της Περσεφόνης του 6^ου-5^ου π.Χ. αιώνα, που ήτανε και η κυριότερη θεά της πόλης και νεκροπόλεις, στις θέσεις Λόκρι, Μπορτιλιόλα και Γεράκι. Από το 1889 έχουν έλθει στην επιφάνεια από τις ανα­σκαφές πέντε ναοί και μόνο ένα μέρος της τοπογρα­φίας της αρχαίας πόλης. Να σημειωθεί ότι πολύ σπάνια απαντάται ναός ιωνικός στη Μ. Ελλάδα, όπου οι ναοί στη μεγάλη πλειοψηφία τους, είναι δωρικοί.  Στους Λοκρούς βρέθηκε και αρχαίος δρόμος με ίχνη αρμάτων, καθώς και τμήμα του τείχους της αρχαίας πόλης.

Παρακάτω παραθέτουμε τρεις περιγραφές ανάγλυφων πλακών.

1^η:  Πήλινη ανάγλυφη αναθηματική πλάκα από τους Επιζεφύριους  Λοκρούς στην Κάτω Ιταλία, γνωστή  ως  περιοχή της Μεγάλης Ελλάδας, όπου απεικονίζονται ενθρονισμένοι  οι θεοί του Κάτω κό­σμου, Άδης και Περσεφόνη. Η Περσεφόνη κάθεται δίπλα στον σύζυγο Άδη πάνω σε έναν καλλιτεχνικό θρόνο. Και οι δύο κυρίαρχοι του Άδη κρατούν σύμβολα της γονιμότητας, στάχυα και έναν κόκορα. Τέτοιες πλάκες έχουν βρεθεί σε μεγάλο αριθμό και συχνά παριστάνουν θέ­ματα που σχετίζονται με χθόνιες θεότητες, 470 – 460 π.Χ. Μουσείο Nazionale Reggio di Calabria και έκθεση στην Κολωνία, Απρίλιος 2002

 2^η:  Μία κοπέλα προσφέρει  σε μία ενθρονισμένη – Περσεφόνη - μία σφαίρα ως σύμβολο του αποχαιρετισμού  από την παιδική  ηλικία προ του γάμου της.

 3^η: Η απαγωγή της Περσεφόνης. 0 νεαρός απαγωγέας αρπάζει  την θεά, που κρατάει στο δεξί της χέρι  έναν κόκορα. 

Τέτοιες πλάκες έχουν βρεθεί σε μεγάλο αριθμό, 470 – 460 π.Χ. Μουσείο Nazionale Reggio di Calabria και έκθεση στην Κολωνία, Απρίλιος 2002

Κοινωνία

Παραμένει ωστόσο γεγονός ότι στην κοινωνία των Λοκρών η γυναίκα απολάμβανε μια ιδιαίτερη διακεκριμένη θέση, πράγμα πολύ σπάνιο για αρχαία ελληνική κοινωνία, τόσο μάλιστα ώστε να μας οδηγεί στη σκέψη ότι η κοινωνία τους ήταν μητριαρχική. 0ι περιουσιακές διαδοχές βασίζονταν στη γυναικεία γενεαλογική γραμμή και η κυρίαρχη αριστοκρατία, ιδιαίτερα συντηρητική, ήταν εκείνη των εκατό οίκων, με άλλα λόγια των απογόνων των γυναικών που είχαν έρθει σε ένωση με τους δούλους. Και ήταν αυτός ένας συγκεκριμένος αριθμός των εκατό για την ακρίβεια που είχαν συμμετάσχει στην ίδρυση της αποικίας και εκεί εισάγανε από την μητρόπολη τις μητριαρχικές συνήθειες.

 0ι αριστοκράτες της πόλης αποτελούσαν συμβούλιο από 1.000 άνδρες και ήταν οι μόνοι που είχαν πολιτικά δικαιώματα. Ανήκαν σε 100 οίκους που είχαν ιδρυθεί από ευγενείς μετανάστες, μέλη ισάριθμων γενών της Δυτικής Λοκρίδος και για πολλούς αιώνες δεν είχαν δικαίωμα να πουλήσουν τους αρχικούς οικογενειακούς κλήρους, ενώ άλλα κτήματα μπορούσαν να τα εκποιήσουν μόνο σε περίπτωση μεγάλης ανάγκης. Την εσωτερική τάξη και ησυχία διασφάλιζε η νομοθεσία του Ζαλεύκου 663 π.Χ., που πρώτος όρισε ποινές για αδικήματα. Λόγω της μεταφοράς και εφαρμογής Νομοθεσίας χαρακτηρίζεται ως πρώτος συγγραφέας και η αρχαιότερη και πρώτη γραπτή Νομοθεσία της Ευρώπης. Ως τότε οι τιμωρίες αφήνονταν στην κρίση, την αυστηρότητα ή την επιείκεια των δικαστών. 0 ίδιος επίσης ρύθμισε και τη σύναψη των συμβολαίων και την εκδίκαση των περιουσιακών διεκδικήσεων. 0 κώδικας αυτός είχε συνταχθεί κατά τρόπο ώστε να διατηρηθεί σταθερή και αμετάβλητη την κληρονομιά των εκατό αριστοκρατικών οικογενειών και να εμποδίζει τόσο την επίδειξη του πλούτου όσο και την αύξηση των αγαθών των μεν σε βάρος των δε.  Μερικοί από τους νόμους αυτούς είχαν και οικονομικό περιεχόμενο, όπως π χ. ο νόμος που απαγόρευε το μεσιτικό εμπόριο.  Αυτό θα πει ότι το εμπόριο τιμωρούνταν με επιβολή ποινής, με την απαγόρευση πώλησης στις δημόσιες αγορές, ενώ επιτρεπόταν μόνο ή άμεση συναλλαγή μεταξύ παραγωγού και καταναλωτή. 0ι νόμοι του Ζαλεύκου παρέμειναν σε ισχύ 200 χρό­νια.  (βλέπε:Varerio M.Manfredi: 0ι Έλληνες της Δύσης, Αθήνα 1997).  

Η αποικία είχε ολιγαρχικό πολίτευμα. Την κυβερνούσε συμβούλιο (συνέδριο) χιλίων ανδρών. Το έτος 346 π.Χ. οι Λοκροί έκοψαν τα πρώτα νομίσματα, τότε δε ο Τιμάρατος, επίσης νομοθέτης, ασχολήθηκε και για τα νομοθετικά και με τις επιθεωρήσεις υφισταμένων.

Σχέσεις με άλλες φυλές και λαούς

Τον 6ο και 5ο π.Χ. αιώνα οι Λοκροί ήταν μία πο­λιτικά και πολιτιστικά σημαίνουσα ένωση πόλης και εδώ έδρασαν ο φιλόσοφος Φίλιππος από την Μέδμα και ο Πυθαγόρειος Τιμαίος, και από εδώ πέρασε και ο Πλάτων.

Στα μέσα του 6^ου π.Χ. αιώνα οι Λοκροί βοήθησαν τους Σιρίτες κατά της συμμαχίας της Συβάρεως, του Κρότωνα, του Μεταπόντιου και της Καυλωνίας. 0ι Κροτωνιάτες τότε επιτέθηκαν εναντίον των Λοκρών, αλλά οι Λοκροί με τη βοήθεια των Ρηγίνων κατατρό­πωσαν τους ισχυρότερους Κροτωνιάτες.

Για μεγάλο χρονικό διάστημα οι Λοκροί ήταν σύμμα­χοι των Σπαρτιατών, του Τάραντα και των Συρακου­σών και βοήθησαν τον Διονύσιο Α΄ στον αγώνα του εναντίον του Ρηγίου και του ιταλικού συνασπισμού. Το 415-413 ήτανε σύμμαχος των Συρακουσών εναντίον των Αθηνών, επίσης και κατά τη διάρκεια του Διονυσίου του Α’ ήτανε στενά συνδεδεμένοι με τις Συρακούσες και τις είχαν προωθήσει. 0 Διονύσιος ο Β’ από τις Συρακούσες, που γεννήθηκε το 397 π.Χ. γιος του Διονυσίου του Α’ είχε συχνά επικοινωνία με τους Λοκρούς, γιατί από τους Λοκρούς καταγότανε η γυναίκα του. Παρόλα που δεν είχε προετοιμαστεί κατάλληλα για την κυβέρνηση, κατάφερε μετά τον θάνατο του πατέρα του το 367 π.Χ. να πάρει και να εξασφαλίσει την εξουσία με την συγκατάθεση της γενικής συνέλευσης ως μοναδικός διάδοχος. Για να μπορέσει να προσηλωθεί ανενόχλητος στη διασκέδαση, άφησε την διακυβέρνηση στον Δίοντα . Αυτός κάλεσε πίσω στις Συρακούσες τον Πλάτωνα το 366 π.Χ. για να πραγματοποιηθεί στις Συρακούσες η πλατωνική ιδέα…..

Το 357-355 όταν ο Δίοντας κυρίευσε τις Συρακούσες, αποτραβήχτηκε ο Διονύσιος στους Λοκρούς, στις ιταλικές περιοχές του βασιλείου του.  Το 356 π.Χ. δέχθηκαν οι Λοκροί τον Διονύσιο Β΄, όταν εκδιώχθηκε από τις Συρακούσες, αλλά γρήγορα τον απομάκρυναν και αυτοί από την πόλη.

Όπως αναφέρει και ο Θουκυδίδης στο Β’ βιβλίο του, οι Λοκροί είχαν συμμαχήσει με τους Λακεδαιμονίους προκειμένου να αντισταθούν στη Αθηναϊκή κυριαρχία. Παρακάτω παραθέτουμε την ακριβή μετάφραση του κειμένου.

’Από το σημείο αυτό αρχίζει και η εξιστόρηση του πολέμου. Η τριακονταετής ειρήνη διήρκησε 14 έτη μετά τήν υποταγή τής Ευβοίας. Κατά τήν άνοιξη τού 15ου έτους οι Θηβαίοι εισήλθαν στήν Πλάταια, σύμμαχο τών Αθηναίων, καί προσπάθησαν νά καταλάβουν τήν πόλη μέ προδοσία. Απέτυχαν όμως καί οι Πλαταιείς σκότωσαν ακόμα καί τούς αιχμαλώτους. Μετά ταύτα έστειλαν καί πρέσβεις στήν Αθήνα καί η τελευταία έστειλε φρουρά καί τρόφιμα στήν Πλάταια. Αυτό ήταν τό τέλος τής 30ούς ειρήνης. Καί οι δύο πλευρές άρχισαν τίς προετοιμασίες καί τίς προσπάθειες νά προσεταιριστούν τόν Πέρση βασιλιά. Οι περισσότερες πόλεις πάντως ήταν μάλλον μέ τό μέρος τών Λακεδαιμονίων, οι οποίοι άλλωστε διεκήρυττον ότι θά απελευθερώσουν όλες τίς πόλεις απ' τήν Αθηναϊκή κυριαρχία καί ετοίμαζαν πρός τούτο στόλο εκ 500 πλοίων. Σύμμαχοι τών Λακεδαιμονίων ήταν όλοι οι εντός τού Ισθμού πλήν τών Αργείων καί τών Αχαιών (αργότερα καί οι Αχαιοί), οι Μεγαρείς, οι Φωκείς, οι Λοκροί, οι Βοιωτοί, οι Αμπρακιώτες, οι Λευκάδιοι καί οι Ανακτόριοι.’’

ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑΙ,  Βιβλίο Β΄, 1ο έτος

Λοκροί και Ρωμαίοι

 Ποτέ πρωτύτερα και πουθενά οι Έλληνες δεν έφτασαν τόσο πλησιέστερα στην αυταπάτη μιας αυτοκρατορίας, που για πολύ χρόνο θα μπορούσε να κυριαρχήσει τη Μεσόγειο.  Όμως οι Έλληνες της Μεγάλης Ελλάδας πήραν μαζί τους όχι μόνο την πολιτιστική υπεροχή της Μητρόπολης, αλλά επίσης και τις μοιραίες πλάνες,  και τα  σφάλματά της.  Έτσι κατέληξαν σύντομα η μία αυτόνομη πόλη να καταπολεμά την άλλη και διαμάχες με τρίτους και τους Καρχηδονίους και τους Ρωμαίους, δώρισαν  αυτή την ευκαιρία σε άλλους. 

Κατά τη διάρκεια του πολέμου μεταξύ της Ρώμης και του Πύρρου, οι Λοκροί άλλαξαν πλευρά και συμμάχους αρκετές φο­ρές.

Το έτος 282 π.Χ. έκλιναν προς τους Ρωμαίους και το 280 π.Χ. υποστήριξαν τον Πύρρο της Ηπείρου, όταν όμως κέρδισαν οι Ρωμαίοι οι Επιζεφύριοι επανήλθαν κάτω από την κυριαρχία των Ρωμαίων. Συμμάχησαν με τον Αννίβα το 216 π.Χ., αλλά το 205 π.Χ. καταλήφθηκαν από τον Σκιπίωνα των Αφρικανό και τέθηκαν κάτω από την κυριαρχία των Ρωμαίων.   Οι Ρωμαίοι κουβάλησαν έργα τέχνης και αντικείμενα αξίας από την Ελλάδα ως λάφυρα στην Πατρίδα τους, πήραν όμως μαζί τους, χωρίς να το επιδιώκουν και να το θέλουν – επίσης μαζί τους στην Πατρίδα τους και το θησαυρό του ελληνικού πολιτισμού και τον τεχνικό πολιτισμό.   Λόγω αυτού του γεγονότος  μπορούμε να  συνηγορήσουμε με τη γνώμη του Βρετανού ερευνητή Symonds, ο οποίος λέει: «Όλα τα πολιτισμένα έθνη σήμερα σε όλα, σε ό,τι αφορά την πνευματικότητα, είμαστε αποικίες της Ελλάδας».

 ΄0ταν πέρασαν κάτω από την κυριαρχία της Ρώμης, η συμπεριφορά των Ρωμαίων ήταν επιεικής και έζησαν μία ζωή ατάραχη, ως πόλη της περιφέρειας.  Άφησαν σε αυτούς ορισμένα δικαιώματα και το έτος 89 π.Χ. η πόλη αναγνωρίστηκε ως ισοπολιτεία και βρισκότανε σε σχετική ακμή.  

Κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες η πόλη των Επιζεφυρίων αναφέρεται ως έδρα επισκοπική και ο ιστορικός Προκόπιος αναφέρει, ότι ήτανε μία από τις μεγαλύτερες πόλεις της Νοτίου Ιταλίας. 0ι Λοκροί έχασαν σιγά-σιγά την σπουδαιότητά τους και μετά την επιδρομή των Σα­ρακηνών τον 8^ο αιώνα έπαυσαν πλέον, αφού κατε­στράφησαν από τις επιδρομές των πειρατών….

Βιβλιογραφία

 Ø      Εγκυκλοπαίδεια «ΔΟΜΗ»

   Ø      Valerio M. Manfredi: «Οι Έλληνες της Δύσης» 

      Ø      Αριστείδης Μιχαλόπουλος: «Μεγάλη Ελλάδα, Νότια Ιταλία-Σικελία»

 Ø      www.asxetos.gr- Άρθρα του Κων/νου Σ. Ναλμπάντη

 Ø      www.apologitis.com/gr

 Ø      www.globalusers.com

 Ø      www.focusmag.gr

 Ø      www.hellenicway.ca

                                                                   Επιστροφή στην αρχή της σελίδας