«Από τον οίκο του πατέρα στον οίκο του συζύγου: η συμβολή της γυναίκας στην πολιτική, κοινωνική, οικονομική και θρησκευτική ζωή της αρχαίας πόλης, με έμφαση στην Αθήνα και τη Σπάρτη»

Φωτεινή Κομνηνού

Εισαγωγικά  

Από την εποχή ακόμα των ανακτορικών κοινωνιών, η θέση της γυναίκας καθοριζόταν από ένα σύστημα αυστηρών εθιμικών κανόνων. Η ζωή της οργανώνεται γύρω από μία κεντρική ιδέα, που την παρουσιάζει σαν μια μηχανή αναπαραγωγής.[1] Τόσο στην Αθήνα, όσο και στη Σπάρτη, παρ’ όλες τις επιμέρους διαφορές, που οφείλονται στη διαφοροποίηση της ιωνικής από τη δωρική οργάνωση της πόλης, οι γυναίκες παραμένουν αποκλεισμένες από τις πολιτικές διεργασίες, που καθορίζουν την τύχη της πατρίδας τους, αλλά κάνουν αισθητή την παρουσία τους, τόσο στα κοινωνικά όσο και στα θρησκευτικά δρώμενα και στηρίζουν ποικιλοτρόπως την οικονομική υπόσταση και τη λειτουργική ικανότητα της κοινωνίας.

Σκοπός της μελέτης που ακολουθεί είναι να προσδιορίσει το μέγεθος και το είδος του πολιτικού, κοινωνικού, οικονομικού και θρησκευτικού ρόλου της γυναίκας στα πλαίσια της αρχαίας πόλης. Καθώς οι μαρτυρίες και τα στοιχεία  για την υπόλοιπη Ελλάδα είναι ελάχιστα, θα περιοριστούμε να περιγράψουμε τη γυναικεία πραγματικότητα, όπως αυτή βιώνεται στις δύο μεγαλύτερες δυνάμεις της εποχής : την Αθήνα και τη Σπάρτη.

Στο πρώτο μέρος αναφέρεται η πολιτική και κοινωνική υπόσταση της γυναίκας,  όπως αυτή παρουσιάζεται μέσα από το δημόσιο αλλά και τον ιδιωτικό βίο των δύο πόλεων.

Στο δεύτερο μέρος θα μας απασχολήσει η παρουσία της γυναίκας στις θρησκευτικές τελετουργίες, τόσο στα πλαίσια της πόλης όσο και του οίκου, αφού η θρησκεία θεωρείται ως ο μοναδικός χώρος μέσα στο οποίο μπορεί να εκφράζεται ελεύθερα.

Στο τρίτο μέρος θα αναφερθεί η οικονομική συμβολή των γυναικών στον οίκο και στην πόλη, τόσο μέσω του κέρδους που αποκομίζεται από την προσωπική τους εργασία, όσο και μέσω της κατοχής και διαχείρησης της περιουσίας τους.

 Πολιτική και κοινωνική υπόσταση

Α) Αθήνα

          Η Αθηναία, η κόρη ή η σύζυγος ενός Αθηναίου πολίτη, δεν αποκτά ποτέ τον τίτλο της πολίτιδος, παρότι στα κείμενα του Αριστοτέλη, του Δημοσθένη και των ποιητών της νέας κωμωδίας προσδιορίζεται συχνά με αυτόν τον όρο.[2] Για την ακρίβεια η γυναίκα στην Αθήνα είναι αποκλεισμένη από κάθε πολιτική η κοινωνική δραστηριότητα,  περιορισμένη μέσα στον οίκο της, ειδικότερα σε ένα μέρος του, τον γυναικωνίτη – που αποτελεί το ζωτικό της χώρο-  και δεν συμμετέχει στις συνελεύσεις του δήμου, όπως και στο σύνολο των εκδηλώσεων της πόλης, με εξαίρεση ίσως τα θρησκευτικά της καθήκοντα.  Δεν είναι δύσκολο να αιτιολογηθεί η στάση αυτή, δεδομένου ότι πολίτες θεωρούνταν όσοι ήταν σε θέση να υπερασπίσουν με τα όπλα τους την πόλη, άρα είχαν το δικαίωμα να μετέχουν στις πολιτικές διεργασίες που καθόριζαν την μοίρα της. Από αυτές αποκλείονταν μόνο όσοι είχαν διαπράξει κάποιο αδίκημα και είχαν καταδικαστεί σε ατιμία. «Οι γυναίκες, σαν να ήταν άτιμες και αυτές, δικαιούνταν να χαρακτηρίζονται ως αστές (Ατθίδες), όχι όμως και πολίτιδες».[3]

          Το δίκαιο της πόλης περιελάμβανε διατάξεις, που τόνιζαν τη μειονεκτικότητα της γυναίκας και την έθεταν υπό τη συνεχή εποπτεία ενός άνδρα, που αρχικά ήταν ο πατέρας ή ο νόμιμος κηδεμόνας της, στη συνέχεια ο σύζυγός της ή ο γιος της.  Η γυναίκα στην Αθήνα, όπως τα παιδιά, οι ξένοι και δούλοι, παραμένει αιωνίως υπό το καθεστώς του ανηλίκου, αφού για κάθε ενέργειά της είναι απαραίτητη η παρουσία ενός  άνδρα διαμεσολαβητή και βρίσκεται στο περιθώριο της πολιτικής κοινότητος έχοντας σαν κύριο προορισμό την απόκτηση νόμιμων κληρονόμων, χωρίς όμως να έχει ουσιαστικά κανένα δικαίωμα.[4]  Άλλωστε ο  πυρήνας της αρχαίας κοινωνίας είναι ο οίκος, του οποίου ο αρχηγός είναι πάντα ένας άνδρας. Η συνέχιση της πόλης στηρίζεται αποκλειστικά στη διαχρονικότητα των οίκων αυτών,  διαχρονικότητα που επιτυγχάνεται μόνο μέσω της απόκτησης νόμιμων παιδιών, των αυριανών πολιτών. Για το λόγο αυτό όλοι οι νομοθέτες, μέσα από το έργο τους, ασχολούνται ιδιαίτερα με τη θέσπιση κανόνων που διέπουν το γάμο και την οικογενειακή ζωή.[5]

          Ο γάμος αποτελεί ουσιαστικά τη βάση της θέσης της γυναίκας. Κανονίζεται πάντα μεταξύ ανδρών, του πατέρα ή κηδεμόνα και του μέλλοντος συζύγου. Στη διαδικασία αυτή η γυναίκα δεν μετέχει,  δεν της παραχωρείται  καν το δικαίωμα επιλογής του συζύγου. Η ανταμοιβή του πατέρα της νύφης είναι η προοπτική απόκτησης εγγονιών, που διασφαλίζει, μέσω της κόρης, τη συνέχεια του οίκου του.[6]

          Στην περίπτωση της επίκληρου κόρης[7], ο νόμος είναι ακόμη αυστηρότερος. Με μια δικαστική απόφαση, την επιδικασία, ο κοντινότερος συγγενής της κοπέλας διεκδικούσε το ρόλο του συζύγου της και αποκτούσε κυριαρχικά δικαιώματα πάνω στην κληρονομιά.[8] Τα πράγματα περιπλέκονταν περισσότερο όταν, είτε η γυναίκα είτε ο αγχιστεύς[9] ήταν ήδη παντρεμένοι.

          Στα πλαίσια της αναπαραγωγής των οικογενειακών πυρήνων και επομένως των ίδιων των πολιτών, η μοιχεία τιμωρούταν πολύ αυστηρά. Η νομοθεσία προέβλεπε την τιμωρία του μοιχού με θανάτωση ή δυσβάσταχτη οικονομική ποινή. Η μοιχαλίδα, σύζυγος, μητέρα, αδελφή, κόρη ή και παλλακίδα ακόμη, θεωρείτο αποπλανηθείσα,  σαν ανεύθυνο κοριτσάκι και κανείς δεν ασχολούνταν με την τιμωρία της. Μπορούσε βέβαια ο σύζυγος να την αποπέμψει από το συζυγικό οίκο και να της απαγορευτεί η συμμετοχή στις θρησκευτικές τελετές. Γιατί γινόταν αυτή η διάκριση; Γιατί προφανώς την πόλη δεν την ενδιέφερε η τύχη των γυναικών[10],  αντίληψη που γίνεται περισσότερο έκδηλη με την έκθεση περισσότερων νεογέννητων κοριτσιών εξαιτίας της μικρής κοινωνικής αξίας τους.[11] Στη μόνη περίπτωση, που μια Αθηναία μπορούσε να ενεργήσει ως ενήλικη, ήταν όταν παρουσιαζόταν ενώπιον του επώνυμου άρχοντα και ζητούσε η ίδια τη λύση του γάμου της, αφού ο Νόμος το επέτρεπε. Πρακτικά όμως, τη λύση του γάμου εκ μέρους της γυναίκας τη ζητούσε κατά κανόνα ο κύριος ή κηδεμόνας της.[12]

          Οι διαδικασίες της έκδοσης[13], που περιελάμβαναν το γαμήλιο γεύμα αλλά και την παρουσίαση της νύφης στη φρατρία του γαμπρού (κατά τη διάρκεια της εορτής των Απαρτουρίων), όπως επίσης η τελετουργία των αμφιδρομίων[14] ή της δεκάτης[15],  τελετές που περιελάμβαναν και γεύματα με καλεσμένους, ήταν ίσως οι μόνες κοινωνικές εκδηλώσεις όπου οι Αθηναίες έπαιρναν μέρος μαζί με τους άνδρες τους, αφού ο κοινωνικός τους ρόλος τους απαγόρευε να λαμβάνουν μέρος ακόμη και στα συμπόσια, που ο σύζυγος διοργάνωνε μέσα στην οικία του.[16]

          Ο αποκλεισμός αυτός των γυναικών στην Αθήνα δεν φαίνεται να είναι απόλυτος. Οι γυναίκες των κατώτερων κοινωνικών τάξεων  και των φτωχών αγροτών δουλεύουν μαζί με τους άνδρες στα κτήματα ή κατεβαίνουν στην αγορά για να πουλήσουν τα προϊόντα της παραγωγής τους. [17] Επίσης μέσα από τις κωμωδίες το Αριστοφάνη φαίνεται ότι οι γυναίκες της Αθήνας εκφράζουν την πολιτική τους άποψη, τουλάχιστον στους συζύγους τους. Η ανάληψη όμως πολιτικής δράσης από αυτές αποτελεί συνήθως δείγμα μιας ανατροπής της φυσικής τάξης των πραγμάτων, που συντελείται κάτω από ιδιάζουσες συνθήκες κλυδωνισμού του υπάρχοντος συστήματος, όμοιες με αυτές που δημιούργησε ο Πελοποννησιακός πόλεμος.[18] Η Ασπασία, σύζυγος του Περικλή, γυναίκα με προοδευτικές ιδέες, μπήκε στο στόχαστρο της κριτικής των Αθηναίων, ακριβώς για τις ιδέες της αυτές.[19] Μόνο ο Σωκράτης στην «Πολιτεία», εισηγείται την εισδοχή των γυναικών στην ενεργό πολιτική ζωή, πρόταση όμως που δεν βρήκε ανταπόκριση από τους συγχρόνους του.[20]

Β) Σπάρτη 

          Στις διαφορές του δωρικού από το ιωνικό δίκαιο στηρίζεται και η διαφοροποίηση του κοινωνικού ρόλου της γυναίκας στη Σπάρτη. Οι Σπαρτιάτισσες δεν ήταν υποχρεωμένες να εργάζονται, αφού όλες οι εργασίες στην πόλη γίνονταν από τους είλωτες. Η δομή αυτή της Σπαρτιατικής κοινωνίας επέτρεπε στους ομοίους να ασχολούνται μόνο με την στρατιωτική τους εκπαίδευση και τα κοινά. Επέτρεπε επίσης στις γυναίκες να διατηρούν μια υψηλή κοινωνική θέση, που δεν τις άφηνε να περνούν τη μέρα τους υφαίνοντας ή γνέθοντας μέσα στους γυναικωνίτες, όπως οι Αθηναίες.  Αντίθετα, από μικρή κιόλας ηλικία, η Σπαρτιάτισσα γυμνάζεται στις παλαίστρες και στα στάδια,  συμμετέχει σε τελετές με αθλητικό χαρακτήρα και είναι γνωστή για τις αθλητικές της επιδόσεις. [21]  Αυτό εκφράζει εν μέρει την αντίληψη του νομοθέτη για την ευγονία και προσδιορίζει την ουσιαστική θέση της γυναίκας στο κοινωνικό και πολιτικό σύστημα, σαν εργαλείο αναπαραγωγής ανδρών ικανών να υπερασπίσουν την άμυνα της πόλης.[22]

          Η εσωτερική δομή της Σπαρτιατικής οικογένειας είναι και αυτή διαφορετική από αυτήν της Αθηναϊκής. Εδώ ο γάμος πραγματοποιείται με αρπαγή της νύφης,  και μένει κρυφός, τουλάχιστον μέχρι να κλείσει ο σύζυγος τα τριάντα του χρόνια, ηλικία κατά την οποία εγκαταλείπει τη ζωή στο στρατώνα. Η παντρεμένη γυναίκα κουρευόταν, φορούσε ανδρικά ρούχα (μεταμφίεση με αποτροπαϊκό χαρακτήρα) και μεταφερόταν στο σπίτι του γαμπρού.[23]  Πιθανολογούμε ότι η γνώμη της στην επιλογή του συζύγου δεν έπαιζε και εδώ κανένα ρόλο, αφού ο σύζυγος μπορούσε να τη μοιράζεται με τα αδέλφια του,  να την παραχωρεί σε κάποιον τρίτο, που ήθελε να αποκτήσει μαζί της γερά παιδιά, ή ακόμη και να την υποχρεώνει να τεκνοποιεί με κάποιον νεότερό του, προκειμένου να αποκτήσει από αυτήν  απογόνους.[24] Γι’ αυτό το λόγο και η μοιχεία, ως αδίκημα, δεν επιφέρει τις ποινές που προβλέπει το Αθηναϊκό δίκαιο, ειδικότερα δε όταν αντικείμενό της είναι η αναπαραγωγή και αφού τα παιδιά αποτελούν ιδιοκτησία της πόλης. Ο μοιχός στη Σπάρτη υποχρεώνεται μόνο στην καταβολή χρηματικού προστίμου.[25] [26]

          Όσον αφορά τα κληρονομικά δικαιώματα, η πατρούχος[27] κληρονομούσε τον πατρικό κλήρο και είχε δικαίωμα να κατέχει διάφορα αγαθά, πράγμα που της επέτρεπε να ζει με αταξία και πολυτέλεια και πιθανόν μέσω της περιουσίας της να ασκούσε κάποια επιρροή στο πολιτικό γίγνεσθαι της πόλης.[28] Ας μη γελιόμαστε όμως, ο αποκλεισμός των γυναικών από το δημόσιο βίο της πόλης είναι κοινό γνώρισμα όλων των πολιτικών συστημάτων. Η Σπαρτιάτισσα αποκλείεται από τις πολιτικές αποφάσεις που καθορίζουν την τύχη της πόλης της και παρότι ενίοτε ξεφεύγει από την πατρική ή τη συζυγική κηδεμονία, η πολιτική δεν παύει να αποτελεί για τη Σπάρτη «έναν κλειστό χώρο, όπου οι άνδρες προσαρμόζονταν στους πολιτιστικούς κανόνες της κοινότητας». [29]

Θρησκευτική ζωή          

Ο ρόλος των γυναικών στο δημόσιο βίο της πόλης περιοριζόταν ουσιαστικά στη θρησκεία.  Στην Αθήνα, οι θεές υπηρετούνταν από διακόνισσες, επικεφαλής των οποίων ήταν η ιέρεια. Αυτή διηύθυνε τις λατρευτικές τελετές και ήταν επιφορτισμένη με την προστασία της περιουσίας του ναού. Η ιέρειες της Αθηνάς Πολιάδος και της Δήμητρας και της Κόρης στην Ελευσίνα, προέρχονταν από διακεκριμένες οικογένειες της πόλης και ασκούσαν απεριόριστη θρησκευτική εξουσία.[30]

          Τα κορίτσια των πολιτών, από μικρή κιόλας ηλικία, συμμετείχαν στη γιορτή των Αρρηφορίων, άλεθαν ιερό κριθάρι για προσφορές αλφίτων στην Αθηνά, υπηρετούσαν, ως μικρές άρκτοι, στο ιερό της Αρτέμιδος στη Βραυρώνα και μετέφεραν καλάθια με προσφορές  στην πομπή των Παναθηναίων.[31] Αθηναίες ύφαιναν κάθε χρόνο το νέο πέπλο για το άγαλμα της Αθηνάς στην Ακρόπολη, το οποίο μετέφερε πομπή παρθένων μέχρι τον Παρθενώνα.[32]

          Στην γιορτή των Θεσμοφορίων, που διαρκούσε τρεις ολόκληρες μέρες,  απαγορευόταν ρητά η παρουσία των ανδρών. Σε αυτήν συμμετείχαν μόνο οι νόμιμες σύζυγοι των Αθηναίων πολιτών, που για ένα μικρό χρονικό διάστημα υλοποιούσαν μια ουτοπία: τη συγκρότηση μιας αποκλειστικά γυναικείας πολιτείας.[33]  Ενεργή ήταν επίσης και η συμμετοχή των γυναικών στις γιορτές προς τιμή του Διονύσου, όπου έπαιρναν μέρος σε όργια ή μεταμορφώνονταν σε Μαινάδες, προσωποποιήσεις της ανατροπής της κοινωνικής τάξης. Κατά τον 4^ο π.χ. αιώνα, η κρίση των αξιών της πόλης απεικονίζεται στην κοινή συμμετοχή ανδρών και γυναικών σε οργιαστικές τελετές κατά τη διάρκεια των Αδωνείων.[34]

          Στα πλαίσια του οίκου η γυναίκα είναι επιφορτισμένη με την τήρηση των θρησκευτικών υποχρεώσεων της οικογένειας. Κατά την τελετουργία της έκδοσης (γάμου)[35] γυναίκες βοηθούν τους μελλόνυμφους στο προγαμιαίο λουτρό, αυτές μεταφέρουν και το νερό από την Εννεάκρουνο κρήνη. Η μητέρα της νύφης προηγείται της πομπής των συγγενών που τραγουδούν τον Υμέναιο.[36] Γυναίκες προσφέρουν θυσίες στην Ειλείθυια και τη Δήμητρα Κουροτρόφο για την καλή έκβαση του τοκετού. Αυτές συμμετέχουν στα αμφιδρόμια, τελετουργία που διεξαγόταν στην εστία του σπιτιού και είχε σαν στόχο αφενός μεν τον καθαρμό όσων είχαν μιασθεί από τον τοκετό, αφετέρου δε την ενσωμάτωση του νεογνού στην οικία του πατέρα.[37] Γυναίκες εκτελούσαν τις καθημερινές θυσίες στην Εστία και κάθε θυσία για την είσοδο νέων μελών στον οίκο.[38]

          Μέσα από τη συμμετοχή τους στις θρησκευτικές τελετουργίες, οι Σπαρτιάτισσες απολάμβαναν την ισοτιμία, που στερούνταν στους υπόλοιπους τομείς της δημόσιας ζωής. Καθώς δε οι θρησκευτικές τελετές στη Σπάρτη είχαν και αθλητικό χαρακτήρα, οι γυναίκες συμμετείχαν ενεργά επιδεικνύοντας τις αθλητικές τους επιδόσεις.[39]  Μέρος της εκπαίδευσης των μικρών κοριτσιών ήταν και οι τελετουργικοί χοροί και τα τραγούδια,  που οι νεαρές εκτελούσαν στα ιερά της Λακωνίας.[40] Οι Σπαρτιάτισσες τροφοί οργάνωναν και τα Τιθηνίδια, προς τιμήν της προστάτιδας τους Αρτέμιδος Κορυθαλίας.[41]

Οικονομική συμβολή

Υπό το καθεστώς της ανήλικης η Αθηναία δεν έχει δικαίωμα ιδιοκτησίας. Η «εγγύη», απαραίτητη προϋπόθεση για τη σύναψη γάμου[42],  ήταν  ουσιαστικά το σύμβολο του δεσμού ανάμεσα σε δύο άνδρες και είχε σαν στόχο την μεταβίβαση του ελέγχου ενός μέρους της πατρικής περιουσίας στον σύζυγο. Δεν είναι τυχαίο ότι η λέξη αυτή χρησιμοποιούταν σε κάθε είδος ενεχυρίασης γης ή αγαθών.[43] Προϋπόθεση της συναλλαγής αυτής ήταν η απόκτηση νόμιμων παιδιών,  κατά κανόνα αρσενικών, στα οποία θα μεταβιβαζόταν τόσο η πατρική περιουσία όσο και η προίκα που είχε φέρει μαζί της η σύζυγος. Ας μην ξεχνάμε πόσο δεμένη ήταν η αρχαιοελληνική κοινωνία με το καθεστώς της ιδιοκτησίας της γης και κατά συνέπεια της διαδοχής των κληρονομικών αγαθών. Σε περίπτωση διαζυγίου η προίκα επιστρεφόταν στον κηδεμόνα της νύφης.  Η περίπτωση της επικλήρου κόρης είναι ενδεικτική του ότι ο πατρικός κλήρος έπρεπε να παραμείνει στην οικογένεια.[44]

Ο γάμος λοιπόν, εκτός από απαραίτητη προϋπόθεση για την απόκτηση νόμιμων κληρονόμων, αποτελούσε και μια καλή εμπορική συναλλαγή, αφού αφενός μεν ο σύζυγος αντλούσε κέρδος από τη διαχείρηση της προίκας, που πολλές φορές περιελάμβανε και εδαφικές εκτάσεις, αφετέρου δε αποκτούσε μια ικανή διαχειρίστρια του νοικοκυριού.[45]

          Στον Οικονομικό του Ξενοφώντα η γυναίκα είναι προσηλωμένη στην οικιακή εργασία.  Αυτή ήταν που προετοίμαζε την τροφή για όλα τα μέλη του οίκου, ήταν υπεύθυνη για τη φύλαξη και την επεξεργασία της σοδειάς[46],  έγνεθε, ύφαινε και κατασκεύαζε  ενδύματα για όλη την οικογένεια, φρόντιζε για τη διατήρηση των προμηθειών, τη σύμμετρη παράδοσή τους για κατανάλωση και  την αξιοποίηση του πλεονάσματος[47]. Επίσης καθόριζε τη διανομή εργασιών και επέβλεπε την εκτέλεσή τους από τους οικιακούς δούλους,  διδάσκοντάς τους έτσι ώστε να αποδίδουν τα μέγιστα[48]. Μέσω της χρηστής διαχείρησης η οικογενειακή περιουσία όχι μόνο διατηρούταν αλλά και αυξανόταν.  Στα πλαίσια του γάμου η διαχείρηση έπρεπε να είναι τέτοια, ώστε η γυναίκα ν’ αξίζει τη διατροφή της.[49]

          Γνωρίζουμε επίσης ότι, οι γυναίκες των λαϊκών στρωμάτων, όντας περισσότερο ανεξάρτητες, πουλούσαν στην αγορά τα πλεονάσματα της παραγωγής τους, φρούτα, λαχανικά αλλά και κορδέλες, σκόρδα και αρώματα, με σκοπό τη συμπλήρωση του οικογενειακού εισοδήματος. Και παρ’ ότι φαίνεται ότι τα κέρδη τα απέδιδαν στο σύζυγο και δεν μπορούσαν να συναλλάσονται με ποσά που ξεπερνούσαν τον ένα μέδιμνο[50], από τους δικανικούς λόγους και τις κωμωδίες αντλούμε πληροφορίες για γυναίκες που διαχειρίζονταν μεγάλο ποσό χρημάτων.[51]

          Για τους Σπαρτιάτες ο γάμος αποτελεί ένα μέσο πλουτισμού, γιατί αφενός μεν δεν ήταν υποχρεωμένοι να καταβάλουν το πρόστιμο, που επέβαλε η πολιτεία στους ανύπαντρους, αφετέρου δε μπορούσαν ν’ αυξήσουν την περιουσία τους ενώνοντάς την με αυτή της συζύγου τους. Στη Σπάρτη η προίκα δεν ήταν παρά το μερίδιο των κοριτσιών από την πατρική κληρονομιά, που το έπαιρναν εκ των προτέρων. Η κληρονομιά όμως αυτή τους ανήκε αποκλειστικά. Όπως είδαμε, η πατρούχος κληρονομούσε και διαχειριζόταν μόνη την πατρική περιουσία, με αποτέλεσμα, κατά τους κλασσικούς χρόνους, τα 2/5 της χώρας ν’ ανήκουν σε γυναίκες.[52] Οι Σπαρτιάτισες δεν ασχολούνταν με την οικιακή εργασία, μερικές δε από αυτές ήταν εξαιρετικά πλούσιες[53].

 Συμπεράσματα

«Η ελληνική πόλη αποτελεί ένα είδος τέλειου οικοδομήματος από το οποίο όμως παραμένουν εκτός οι γυναίκες»[54].

Η Αθηναία αστή μένει περιορισμένη στην οικία της, έχοντας σαν πρωταρχικό μέλημά της τη δημιουργία νόμιμων τέκνων, που θα επανδρώσουν το σώμα των πολιτών. Η κοινωνική της δράση εξαντλείται στις οικογενειακές τελετές του γάμου ή της εισδοχής νέου μέλους στην οικογένεια, με εξαίρεση ίσως τις γυναίκες των λαϊκών στρωμάτων.

Το Δωρικό δίκαιο, σε συνάρτηση με την αντίληψη των Λακώνων περί ευγονίας,  παραχωρεί στη γυναίκα της Σπάρτης μεγαλύτερη ελευθερία, αφού της επιτρέπει να γυμνάζεται και να κυκλοφορεί δημόσια, καθώς επίσης να είναι κύρια της περιουσίας της,  δεν της επιτρέπει όμως το δικαίωμα της συμμετοχής της στα πολιτικά δρώμενα.

Η συμμετοχή στις θρησκευτικές τελετουργίες , που ήταν αναπόσπαστα δεμένες με όλες τις δραστηριότητες της πόλης, αποτελούσε για τις γυναίκες τον κύριο παράγοντα ενσωμάτωσής τους στην κοινότητα, τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη.

Οι Αθηναίες δεν είχαν δικαίωμα να έχουν περιουσία. Η οικονομική συνεισφορά τους στον οίκο συνίστατο αφενός μεν στο κέρδος από τη εκμετάλλευση της προίκας τους,  αφετέρου δε στην προσωπική τους εργασία και στην συνετή διαχείρηση του οικογενειακού προϋπολογισμού. Στην αντίπερα όχθη, οι Σπαρτιάτισσες περιφρονούν τις οικιακές εργασίες και συγκεντρώνουν στα χέρια τους μεγάλες περιουσίες, που τους επιτρέπουν – εκτός από το να ζουν με πολυτέλεια – να απολαμβάνουν μια σχετική ανεξαρτησία.

Ουσιαστικά όμως, η αρχαϊκή και πολύ περισσότερο η κλασσική πόλη είναι μια κλειστή «λέσχη ανδρών»,  από όπου η γυναίκα είναι αποκλεισμένη, από τις πολιτικές αλλά και κοινωνικές διεργασίες, διατηρώντας – τουλάχιστον στην Αθήνα - το καθεστώς της αιώνια ανήλικης. Ο σημαντικότερος ίσως λόγος του αποκλεισμού αυτού των γυναικών ήταν η ίδια τους η φύση αφού  «το άρρεν είναι υπέρτερον και το θήλυ κατώτερον, άρχον δε το άρρεν το δε θήλυ αρχόμενον. Το αυτό κατ’ ανάγκην πρέπει να συμβαίνει γενικώς και επί όλων των ανθρώπων»[55].

 Βιβλιογραφία

 1.     Cantarella Eva., Οι  γυναίκες της αρχαίας Ελλάδας,  μτφρ. Παν. Δ. Δημάκης, Αθήνα 1998, εκδόσεις Παπαδήμα

2.      Κουκουζέλη Α.,  Οι αξίες των αρχαίων Ελλήνων,  στο Γιαννόπουλος Ι., Κατσιαμπούρα Γ., Κουκουζέλη Α.,  Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, Πάτρα 2000, εκδόσεις Ε.Α.Π., σελ. 25 - 72

3.      Λαγκαδάς Αλεξ., Η Ελληνίδα στην Αρχαιότητα,  Αθήνα 1992

4.     Mosse Claude,  Η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα,  μτφρ. Αθ. Στεφανής, Αθήνα 2002, εκδόσεις Δ.Ν. Παπαδήμα

5.     Ξενοφώντος, Οικονομικός,  μεταγραφή Μαρία Κεκροπούλου, Εκδόσεις Ενάλιος

6.      Πετροπούλου Α.,  Οικογενειακοί Θεσμοί,  στο Μήλιος Α., Μπιργάλιας Ν., Παπαευθυμίου Ελ., Πετροπούλου Α.,  Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Αρχαία Ελλάδα, Πάτρα 2000, εκδόσεις Ε.Α.Π., σελ. 279 - 329

7.      Redfield James, Homo domesticus,  στο  Vernarnt J.P., Ο Έλληνας άνθρωπος, Αθήνα 1996, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, σελ.251 - 301

8.      Reinsberg Carola,   Γάμος, εταίρες και παιδεραστία στην αρχαία Ελλάδα,  μτφρ. Δ.Γ. Γεωργοβασίλης και  M. Pfreimter,  Αθήνα 1999, εκδόσεις Παπαδήμα