Η ενότητα δεν διδάσκεται
Ειδικοί διδακτικοί στόχοι:
Οι μαθητές επιδιώκεται:
• Να κατανοήσουν τη σημασία των πολιτισμών που αναπτύσσονται στην περιοχή της λεγόμενης «εύφορης ημισελήνου».
• Να μάθουν τι προσέφερε ο καθένας από τους πολιτισμούς αυτούς στην ιστορική εξέλιξη.
• Να συλλάβουν τη σημασία της εφεύρεσης της γραφή και να παρακολουθήσουν την εξέλιξή της.
• Να κατανοήσουν τη σπουδαιότητα της εμφάνισης του μονοθεϊσμού στον εβραϊκό λαό.
• Να μπορέσουν να σχολιάσουν επαρκώς ένα παράθεμα.
Προετοιμασία:
Αφού παρουσιάσουμε στους μαθητές τη χρονική διάρκεια της Εποχής του Χαλκού, με τη βοήθεια του χάρτη θα προσδιορίσουμε την περιοχή της λεγόμενης «εύφορης ημισελήνου» και θα συγκεκριμενοποιήσουμε τους λαούς που κατοικούν σε αυτή.
Προσπέλαση:
Μεσοποταμία: Σουμέριοι, Βαβυλώνιοι, Ασσύριοι: τρεις λαοί, τρία διαδοχικά κρατικά συγκροτήματα, τρεις προσφορές στο πολιτιστικό οικοδόμημα.
Θα τονιστεί ιδιαίτερα:
Σουμέριοι, ουσιαστικά ο πρώτος μεγάλος πολιτισμός·
Βαβυλώνιοι, ανάπτυξη νομοθεσίας και αστρονομίας·
Ασσύριοι, πολεμική ικανότητα.
Να παρατηρήσουν οι μαθητές τη στήλη του Χαμουραμπί, να τονιστεί η ταύτιση του βασιλιά με τον θεό και να σημειωθεί η θεία προέλευση των νόμων.
Να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στο απόσπασμα από το έπος Γιλγαμές.
Σφηνοειδής γραφή: πρώτη μορφή γραφή. Να προσέξουν οι μαθητές την πινακίδα στο βιβλίο τους και να τονιστεί από τον καθηγητή η σημασία αυτού του βήματος για την πρόοδο του ανθρώπου.
Αίγυπτος. Ο χάρτης θα οδηγήσει τα βήματά μας. Θα δείξει ο καθηγητής, με τη βοήθεια των μαθητών, ότι η Αίγυπτος είναι πράγματι «δώρον του Νείλου». Θα επιμείνουμε στα εξής σημεία: κράτος συγκεντρωτικό με αυστηρή ιεραρχία· Φαραώ, απόλυτος άρχοντας σε άμεση σχέση με τους θεούς.
Ιερογλυφική γραφή: να χρησιμοποιηθεί επιμελώς το παράθεμα με τη στήλη της Pοζέτας. Από την πλούσια εικονογράφηση και τα παραθέματα ο καθηγητής, ανάλογα με τον χρόνο που διαθέτει, μπορεί να κάνει ελεύθερη επιλογή.
Οι λαοί της Παλαιστίνη και της Μικράς Ασίας:
Φοίνικες: θαλασσοπόροι· κύριοι της Μεσογείου· έμποροι δεινοί. Φράσεις που αποδίδουν τα κύρια χαρακτηριστικά των Φοινίκων. Και η απλοποίηση του αλφαβήτου. Οι μαθητές καλούνται να απαντήσουν γιατί, κατά τη γνώμη τους, η απλοποίηση αυτή αποτελεί μεγίστη συμβολή στην πορεία του πολιτισμού.
Εβραίοι: Μονοθεϊσμός: να αναλυθεί λεπτομερών η έννοια στους μαθητές. Με το παράθεμα από τη Βίβλο να προσδιοριστεί ο ρόλος του Θεού στην ιστορία των Εβραίων.
Χετταίοι: Ιστορική αφήγηση. Η σημασία της.
Εμπέδωση:
Σουμέριοι, σφηνοειδής γραφή. Βαβυλώνιοι, νομοθεσία, αστρονομία. Αιγύπτιοι, ιερογλυφική γραφή, υψηλή τέχνη. Ασσύριοι, πολεμική τέχνη. Φοίνικες, απλοποίηση αλφαβήτου. Εβραίοι, μονοθεϊσμός. Χετταίοι, ιστορική αφήγηση. Κάθε λαός και μία κορυφαία προσφορά.
Οι μαθητές, χρησιμοποιώντας τα παραθέματα και τις εικόνες του βιβλίου τους που αφορούν στην Αίγυπτο, να προσπαθήσουν να αφηγηθούν την καθημερινή ζωή ενός Αιγυπτίου την εποχή των Φαραώ.
«Από το ένα κτήμα στο άλλο, από το ένα χωριό στο άλλο οι κοινωνικοί δεσμοί συγκροτούνται και διατηρούνται εξ αιτίας των δρόμων, κυρίως εξ αιτίας του ποταμού και των διωρύγων που ανοίχτηκαν από την αρχαϊκή εποχή και διέτρεχαν όλες τις επαρχίες. Οι όνοι μεταφέρουν τα τρόφιμα για την καθημερινή διατροφή, αλλά με τα πλοία πραγματοποιούνται οι μεταφορές των πολύτιμων εμπορευμάτων και των προσώπων σε τέτοιο βαθμό ώστε «το να μην έχεις πλοίο» ισοδυναμούσε με τη μεγαλύτερη κακοτυχία. Από το μεγαλοπρεπές βασιλικό σκάφος μέχρι την ταπεινή ψαρόβαρκα, κάθε είδος πλεούμενα διασχίζουν τους υδάτινους δρόμους.
Ο δρόμος, η οδός, συμβολίζουν την καλή ατομική διαγωγή, αλλά ακόμη το μονοπάτι που χάραξε ο οδηγός της χώρας, βασιλιάς ή θεός, ανάλογα με τις εποχές «Το να είσαι στον δρόμο» ή «στο νερό» (δηλαδή στον υδάτινο δρόμο) του ενός ή του άλλου, του βασιλιά ή του θεού, σημαίνει ότι σέβεσαι το δίκαιο που καθιερώθηκε και ισχυροποιήθηκε από τον ένα ή από τον άλλο, δίκαιο βασιλικό ή εθιμικό.»
BERNADETTE MENU, Vivre en Egypte ancienne, Παρίσι, 1998, σσ. 19-20, μετ. Β.Σ.
13
Περιήγηση στη Μεσοποταμία (Μεσοποταμία, Βρετανικό Μουσείο)
Η σφηνοειδής γραφή.
Ναός και αστεροσκοπείο μαζί. Αναπαράσταση ενός ναού-αστεροσκοπείου, ενός Ζιγκουράτ, από την πόλη Ουρ. Οι επάλληλες τραπεζοειδείς κατασκευές καταλήγουν σε ένα μικρό πυργοειδές οικοδόμημα, το οποίο χρησίμευε ως ναός και παρατηρητήριο συγχρόνως.
Χάρτης της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου.
Μελέτησε τον χάρτη και εξήγησε την προνομιακή θέση της Ελλάδας στους θαλάσσιους δρόμους.
Η στήλη του Χαμουραμπί (Παρίσι, Μουσείο Λούβρου).
Στη στήλη εικονίζεται ο Χαμουραμπί, όρθιος αριστερά, να δέχεται τη νομοθεσία από τον θεό Σαμάς. Στο κάτω μέρος της στήλης είναι γραμμένη, σε σφηνοειδή γραφή, η νομοθεσία του Βαβυλώνιου βασιλιά.
Από τη Μεσοποταμία, με τους Σουμέριους, τον πρώτο λαό στον κόσμο ο οποίος ανέπτυξε υψηλό πολιτισμό, αρχίζει ουσιαστικά η ιστορία. Λαός πιθανώς ινδοευρωπαϊκής καταγωγής, εγκατεστημένος στη Μεσοποταμία από τα μέσα της 4ης χιλιετίας, εφευρίσκει τον τροχό, το άροτρο, την επεξεργασία των μετάλλων, μία μορφή γραφής, τη σφηνοειδή, και πρώτος ιδρύει απόλυτα συγκροτημένες πόλεις, με κυριότερη την Ουρ.
Κατά την 3η χιλιετία, σημιτικοί λαοί αναμειγνύονται με τους Σουμέριους, παραλαμβάνουν από αυτούς πολιτισμικά στοιχεία και κατορθώνουν να δημιουργήσουν ένα μεγάλο ενιαίο κράτος. Τη 2η χιλιετία, με κέντρο την πόλη της Βαβυλώνας, ολόκληρη η Μεσοποταμία αποτελεί ένα ισχυρότατο κράτος το οποίο κατά την περίοδο της βασιλείας του Χαμουραμπί (1730-1695 π.Χ.) φθάνει στο ύψιστο σημείο της ακμής του. Στον Χαμουραμπί οφείλεται η αρχαιότερη γραπτή νομοθεσία η οποία σώθηκε χαραγμένη σε μία πέτρινη στήλη (Κώδικας Χαμουραμπί). Οι νόμοι του Χαμουραμπί είναι αυστηρότατοι και μας δίνουν μια παραστατική εικόνα της κοινωνίας της εποχής.
Το βαβυλωνιακό κράτος βοήθησε ιδιαίτερα την ανάπτυξη των επιστημών και των γραμμάτων. Η επιστήμη της αστρονομίας οφείλει στους Βαβυλώνιους τα πρώτα της βήματα, ενώ το έπος Γιλγαμές είναι ο πολυτιμότερος καρπός της πνευματικής τους ανάπτυξης.
Προς το τέλος της Εποχής του Χαλκού ένας άλλος λαός, οι Ασσύριοι, που κατοικούσαν στη Βόρεια Μεσοποταμία, κατορθώνουν να καταλύσουν το βαβυλωνιακό κράτος και να καταλάβουν ολόκληρη τη Μεσοποταμία. Η πόλη Νινευί, στα βόρεια, αναδεικνύεται ως νέο κέντρο.
14
Οι Φαραώ με τις πυραμίδες πίστευαν ότι θα συνέχιζαν και μετά τον θάνατο την εξουσία τους στους ανθρώπους. Στην εικόνα, πρώτη στο βάθος, η πυραμίδα του Χέοπα, η μεγαλύτερη της Αιγύπτου.
«Δώρον του Νείλου» ονόμαζαν οι αρχαίοι Έλληνες την Αίγυπτο και είχαν απόλυτο δίκιο. Ο Νείλος, που πηγάζει σχεδόν από τον Ισημερινό, διασχίζει την Αίγυπτο σε μία απόσταση 1.000 χιλιομέτρων και την μεταβάλλει σε αληθινό σιτοβολώνα. Ο Νείλος είναι η μόνη οδός επικοινωνίας για την Αίγυπτο. Πλήθος πλοίων τον διασχίζουν. Συνηθισμένοι στη ναυσιπλοΐα οι Αιγύπτιοι διακινδυνεύουν και ταξίδια στην ανοιχτή θάλασσα. Πλέουν προς τις ακτές της Παλαιστίνης, απ’ όπου προμηθεύονται ξυλεία. Όμως τακτικά ο Νείλος πλημμυρίζει και τα νερά του κατακλύζουν τις γύρω περιοχές.
15
Χάρτης της αρχαίας Αιγύπτου
Μέγας ναός του Λούξορ. Ο σκαμμένος βράχος χρησίμευε ως ναός στον ηλιακό θεό Χαρμάκις, Οι πρώτες ακτίνες του ήλιου εισχωρούν το πρωί μέχρι το βάθος του ιερού.
Η χλωρίδα και η πανίδα στις όχθες του Νείλου καλύπτουν απόλυτα τις ανάγκες των Αιγυπτίων. Στο δέλτα του ποταμού ψαρεύουν και το κυνήγι είναι άφθονο. Εκεί φυτρώνει σε αφθονία ο πάπυρος, τον οποίο χρησιμοποιούν για να κατασκευάζουν πλοία, καλάθια, σχοινιά και, κυρίως, ένα είδος χαρτιού.
Η Αίγυπτος, από τις αρχές της Εποχής του Χαλκού, αποτελεί ένα ισχυρό ενιαίο κράτος, το πρώτο στην ιστορία. Οι ηγεμόνες του φέρουν τον τίτλο του Φαραώ. Η χώρα, διαδοχικά, γνωρίζει τρεις περιόδους ακμής, αυτή του Αρχαίου Βασιλείου, του Μέσου και του Νέου Βασιλείου.
Κατά την περίοδο του Αρχαίου Βασιλείου (3000-2200 π.Χ.) το κράτος οργανώνεται. Κοντά στην πρωτεύουσα Μέμφιδα οι Φαραώ οικοδομούν γιγαντιαίους τάφους, τις πυραμίδες.
Κατά την περίοδο του Μέσου Βασιλείου (2050-1800 π.Χ.) η Αίγυπτος ακμάζει. Για να προστατευθούν από τις επιδρομές, οι Αιγύπτιοι οχυρώνουν τα σύνορα της χώρας. Η πρωτεύουσα μεταφέρεται στη Θήβα, στην Άνω Αίγυπτο.
Κατά την περίοδο του Νέου Βασιλείου (1600-1100 π.Χ.) η Αίγυπτος ακολουθεί ιμπεριαλιστική πολιτική και επεκτείνεται προς τον Νότο και την Ανατολή. Κοντά στη Θήβα οι Φαραώ χτίζουν τους τάφους τους «στην κοιλάδα των βασιλέων» και οικοδομούν λαμπρούς ναούς, όπως του Καρνάκ, του Λούξορ και του Αμπού Σιμπέλ.
Η Αρχαία Θήβα της Αιγύπτου (ΟΥΝΕΣΚΟ)
Ο Φαραώ θεωρείται γιος του υπέρτατου θεού των Αιγυπτίων, του Όσιρι. Είναι απόλυτος κυρίαρχος, διοικεί τον στρατό και είναι ο ανώτατος θρησκευτικός αξιωματούχος. Ο Φαραώ για να κυβερνά χρησιμοποιεί πλήθος κρατικών υπαλλήλων.
Οι χωρικοί αποτελούν τα εννέα δέκατα του αιγυπτιακού πληθυσμού και δεν είναι ιδιοκτήτες των κτημάτων που καλλιεργούν. Πληρώνουν στους κατόχους της γης (Φαραώ, κρατικούς υπαλλήλους, ιερατείο) βαρείς φόρους. Οι τεχνίτες ζουν στις πόλεις. Είναι ξυλουργοί, οικοδόμοι, σιδηρουργοί, επεξεργαστές μετάλλων, χρυσοχόοι, ξυλογλύπτες και λιθοξόοι. Στα ορυχεία της ερήμου εργάζονται κυρίως αιχμάλωτοι πολέμου.
Η ανατολική όχθη του Νείλου.
Γιατί οι κατοικίες είναι χτισμένες στα υψώματα;
16
Τοιχογραφία στον τάφο του Ρεκμίν,
Θήβα, Νέο Βασίλειο.
Για ποιον εργάζονται αυτοί οι τεχνίτες;
Η θρησκεία των Αιγυπτίων είναι πολυθεϊστική. Οι κυριότεροι από τους θεούς είναι ο Άμον Ρα, θεός του ήλιου, ο Όσιρις, θεός του ήλιου και της βλάστησης, και η Ίσις, θεά της γονιμότητας. Οι ναοί θεωρούνται οίκοι του θεού και οι ιερείς τελούν τα λατρευτικά τους καθήκοντα στο όνομα του Φαραώ. Οι Αιγύπτιοι πιστεύουν στη μετά θάνατον ζωή, γι' αυτό φροντίζουν να ταριχεύουν τους νεκρούς (μούμιες).
Οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούν ένα είδος γραφής, τα ιερογλυφικά. Γράφουν επάνω σε πάπυρους, αλλά και οι τοίχοι των μνημείων είναι γεμάτοι από ιερογλυφικά κείμενα.
Η Αιγυπτιακή Συλλογή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου(Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)
Ο Αιγυπτιακός πολιτισμός (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)
Η ιερογλυφική γραφή (Μικρός Αναγνώστης, Εθνικό Κέντρο Βιβλίου)
Ιερογλυφική γραφή. Αιγυπτιακός πάπυρος.Η αιγυπτιακή γραφή περιλαμβάνει περίπου
5.000 ιερογλυφικά σημεία.
17
Το κράτος των Χετταίων.Πηγή: Βικιπαίδεια, χρήστης Alexikoua
Η Μικρά Ασία, κατά τη 2η χιλιετία π.Χ., γίνεται η έδρα ενός λαού ινδοευρωπαϊκής καταγωγής, των Χετταίων. Στην αρχή ήταν ανοργάνωτοι και χωρισμένοι σε αλληλομαχόμενες φυλές, αργότερα όμως ενώθηκαν και ίδρυσαν ένα ισχυρότατο κράτος με πρωτεύουσα τη Χαττούσα.
Οι Χετταίοι είχαν γραφή, ενώ πινακίδες που βρέθηκαν στη Χαττούσα μας δίνουν ένα πλήθος ιστορικών πληροφοριών.
Η μεγάλη ακμή του κράτους των Χετταίων σημειώνεται στα μέσα της 2ης χιλιετίας, οπότε έχουν υπό την εξουσία τους σχεδόν ολόκληρη τη Μικρά Ασία, τη Βόρεια Μεσοποταμία και τη Βόρεια Συρία. Κατά την περίοδο αυτή αναπτύσσουν διπλωματικές σχέσεις με τους Μυκηναίους, τους Αχιγιάβα (Αχαιούς) των πινακίδων της Χαττούσα. Προς τα τέλη του 13ου αιώνα π.Χ. οι επιδρομές των «λαών της θάλασσας», που κυριολεκτικά ανέτρεψαν την πολιτική και εμπορική τάξη στην ανατολική Μεσόγειο, διέλυσαν το κράτος των Χετταίων.
18
Χάρτης της Παλαιστίνης.
Φοινικικό-ελληνικό αλφάβητο. Η πρώτη στήλη δείχνει τα γράμματα στο φοινικικό αλφάβητο και οι υπόλοιπες τα σχήματα των ελληνικών γραμμάτων σε μερικά αρχαία ελληνικά αλφάβητα. Πηγή: Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, Α.Φ. Χρηστίδης
Γιατί έδωσε ώθηση στον πολιτισμό η επινόηση μίας εύχρηστης μορφής γραφής;
Στα παράλια της Παλαιστίνης, ήδη από την 3η χιλιετία, έχουν εγκατασταθεί οι Φοίνικες, λαός σημιτικής καταγωγής. Η εγκατάστασή τους σε παραλιακή περιοχή και η ανυπαρξία εύφορων και εκτεταμένων πεδιάδων τούς έκαναν να στραφούν προς τη θάλασσα και να γίνουν άριστοι ναυτικοί και έμποροι. Οι Φοίνικες δεν σχημάτισαν ενιαίο κράτος. Κάθε πόλη τους, ανάμεσα στις οποίες, αρχικά, πρωτεύουσα θέση είχε η Βύβλος, αποτελούσε κρατική οντότητα. Κατά τη 2η χιλιετία οι φοινικικές πόλεις Σιδώνα και Τύρος έγιναν εμπορικά κέντρα ολόκληρης της Μεσογείου και ανέπτυξαν εμπορικές σχέσεις με τους Μυκηναίους. Οι Φοίνικες, πολιτιστικά, επηρεάστηκαν από τους γύρω λαούς, αλλά η μεγάλη συμβολή τους στην εξελικτική πορεία της ιστορίας ήταν η επινόηση ενός αλφαβήτου, το οποίο σχηματιζόταν από 22 σύμφωνα. Εξέλιξη αυτού του αλφαβήτου αποτελεί το ελληνικό αλφάβητο.
Ο πρώτος ναός στην Ιερουσαλήμ κτίστηκε κατά την περίοδο της βασιλείας του Σολομώντα. Την εποχή των βασιλέων ο ναός ήταν το κέντρο της θρησκευτικής ζωής του βασιλείου. Εκεί βρισκόταν η Κιβωτός της Διαθήκης, που περιείχε τις πινακίδες με τους νόμους τους οποίους έδωσε ο Θεός στον Μωυσή.
Οι Εβραίοι, σημιτικής καταγωγής και αυτοί, αφού έζησαν ως νομάδες για μεγάλο χρονικό διάστημα, εγκαταστάθηκαν τελικά στο εσωτερικό της Παλαιστίνης (Χαναάν). Κατά τα μέσα της 2ης χιλιετίας, ένα μεγάλο μέρος των Εβραίων βρίσκεται στην Αίγυπτο. Γύρω στα 1300 π.Χ. οι Εβραίοι της Αιγύπτου, με ηγέτη τον Μωυσή, αναχωρούν από την Αίγυπτο και εγκαθίστανται και αυτοί στην Παλαιστίνη. Προς το τέλος της 2ης χιλιετίας, οι Εβραίοι, με πρωτεύουσα την Ιερουσαλήμ, ιδρύουν ένα ισχυρό κράτος με διαδοχικούς βασιλείς τον Σαούλ, τον Δαβίδ και τον Σολομώντα. Γρήγορα, όμως, το κράτος διασπάται και στο τέλος καταλύεται από τους Ασσύριους.
19
Οι Εβραίοι είναι ο πρώτος μονοθεϊστικός λαός της ανθρώπινης ιστορίας. Πιστεύουν σε έναν παντοδύναμο θεό. Κατά τους Εβραίους ο Θεός απευθύνεται σε αυτούς με τους προφήτες. Οι προφήτες έχουν ως έργο τους να μεταφέρουν τον λόγο του Θεού στον λαό και να τον κρατούν στον δρόμο της αληθινής θρησκείας. Από τότε που οι Εβραίοι έχασαν την ανεξαρτησία τους, οι προφήτες αναγγέλλουν την έλευση ενός Μεσσία, σταλμένου από τον Θεό για να τους απελευθερώσει.
Το ιερό βιβλίο των Εβραίων είναι η Εβραϊκή Βίβλος ή Παλαιά Διαθήκη. Γράφτηκε σταδιακά κατά την 1η χιλιετία, από τον 10ο έως τον 2ο αιώνα π.Χ. Διηγείται την ιστορία του εβραϊκού λαού και εκθέτει τα στοιχεία της θρησκευτικής του πίστης.
20
Οι πυραμίδες στoυς χάρτες της Google
Οι πυραμίδες της Γκίζας στη
Βικιπαίδεια
Περιήγηση στις Πυραμίδες της
Αιγύπτου εξωτερική άποψη
Περιήγηση στο εσωτερικό της πυραμίδας του
Χέοπα (Khufu)
Περιήγηση στην
ελληνική πυραμίδα
Ο δικτυακός χώρος του Βρετανικού
Μουσείου για παιδιά με αφιέρωμα στους θεούς της Αιγύπτου. Υπάρχει και παιχνίδι
Δικτυακός χώρος για τους θεούς της Αιγύπτου
Γράψτε στα
ιερογλυφικά
Μούμια στη Βικιπαίδεια
Μούμιες στο Metropolitan Museum of Art
εδώ,
εδώ κι
εδώ
Μούμιες στο Βρετανικό
Μουσείο