ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

2. Η ΝΕΟΛIΘIΚΗ ΕΠΟΧΗ


Η ενότητα δεν διδάσκεται

 

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι:

Οι μαθητές επιδιώκεται:

• Να συλλάβουν τη σημασία της μετάβασης του ανθρώπου από τον νομαδικό βίο στη μόνιμη εγκατάσταση, η οποία έχει χαρακτηριστεί ως «νεολιθική επανάσταση».

• Να αντιδιαστείλουν την εξέλιξη αυτή με τη βραδεία μεταβολή που συντελείται στη ζωή των ανθρώπων κατά τη μακραίωνη Παλαιολιθική εποχή.

• Να κατανοήσουν τη σημασία της ενασχόλησης του ανθρώπου με τη γεωργία και την κτηνοτροφία καθώς και τη χρήση της κεραμικής.

• Να μάθουν ότι η Ελλάδα είναι κατάσπαρτη από νεολιθικούς οικισμούς.

• Να διακρίνουν την εξέλιξη της τέχνης στη νέα περίοδο.

 

Προετοιμασία:

Ανακαλούμε στη μνήμη των μαθητών τα κύρια σημεία του προηγούμενου μαθήματος και επιμένουμε ιδιαίτερα στους όρους: Προϊστορία, Παλαιολιθική και Νεολιθική εποχή. Επίσης τονίζουμε τις ιδιότητες του ανθρώπου οι οποίες εκφράζονται με τις λέξεις: κυνηγός, καρποσυλλέκτης, νομάς.

 

Προσπέλαση:

Καλούμε τους μαθητές να μελετήσουν την εικόνα του βιβλίου τους με τίτλο «Η καθημερινή ζωή του νεολιθικού ανθρώπου», να τη συγκρίνουν με την προηγούμενη εικόνα της του παλαιολιθικού ανθρώπου και να σημειώσουν όλα τα νέα στοιχεία που παρουσιάζονται στη δεύτερη εικόνα. Εύλογα οι μαθητές θα παρατηρήσουν ότι τα νέα στοιχεία είναι ο οικισμός, η καλλιέργεια, η κτηνοτροφία, η κατασκευή κεραμικής. Έτσι αβίαστα φθάνουμε, με την εικόνα και τις παρατηρήσεις των μαθητών, στον πυρήνα του μαθήματος που είναι, ακριβώς, η «επανάσταση» στην εξέλιξη του ανθρώπου. Ο άνθρωπος παύει να είναι νομάς, οικοδομεί οικισμούς, ασχολείται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία, κατασκευάζει κεραμικά για ποικίλες χρήσεις.

Καλούμε τους μαθητές να στρέψουν την προσοχή τους στον χάρτη του βιβλίου τους, ο οποίος σημειώνει τους νεολιθικούς οικισμούς στην Ελλάδα. Παρατηρούμε τη διασπορά κατά περιοχές. Η εικόνα του θεσσαλικού οικισμού στο Διμήνι μας δίνει την αφορμή να μιλήσουμε για την οργάνωση ενός νεολιθικού οικισμού, για την έννοια του «ευρύτερου κοινωνικού χώρου» και της «κοινότητας». Προκαλούμε συζήτηση μεταξύ των μαθητών για τη σημασία της ιδέας της κοινότητας και το τι σημαίνουν οι δεσμοί που αναπτύσσονται στο πλαίσιό της για την κοινωνική ανάπτυξη του ανθρώπου.

Τέλος, στρέφουμε την προσοχή των μαθητών προς τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα της περιόδου και τους καλούμε να τα χαρακτηρίσουν.

 

Εμπέδωση:

Υπογραμμίζει ο καθηγητής την αρχή και τη σταδιακή εξέλιξη του ανθρώπου και το γεγονός ότι η Ελλάδα είναι κατάσπαρτη από νεολιθικούς οικισμούς.

Οι μαθητές, στο σπίτι, συντάσσουν έναν κατάλογο των νεολιθικών οικισμών της Ελλάδας κατά περιοχές. Επίσης ο καθηγητής προτρέπει την τάξη να ασχοληθεί με την άσκηση αυτοαξιολόγησης που βρίσκεται στο τέλος του κεφαλαίου στο βιβλίο τους.


Πηγές
Η γένεση της νεολιθικής εποχής στην Ελλάδα

«Οι πρώτοι νεολιθικοί οικισμοί του Αιγαίου και της Βαλκανικής παρουσιάζουν πρωτότυπα χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Αν και είναι εγκατεστημένοι, όπως και στην Εγγύς Ανατολή, στο σημείο επαφής διαφορετικών οικολογικών περιβαλλόντων τα ο­ποία, με την απαρχή της οικονομικής διαφοροποίησης, εκμεταλλεύεται καλύτερα ο άνθρωπος, στο Αιγαίο, ωστόσο, καθοριστικό ρόλο παίζουν η θέση του οικισμού κοντά σε πηγές και, σε πολλές περιοχές, η επέκταση του δάσους. Οι διαστάσεις τους ποικίλλουν: σε ορισμένες περιπτώσεις κερδίζουν σε μέγεθος, σε άλλες πάλι χάνουν, πιο συχνά όμως παραμένουν σταθερές και αρκετά περιορισμένες σε όλη τη διάρκεια της Νεολιθικής περιόδου. Νέο γεγονός αποτελεί η εμφάνιση, δίπλα στις καλύβες, που ανά­γονται στο παρελθόν, κανονικών κτιστών σπιτιών, κατασκευασμένων, ανάλογα με την περιοχή, από ωμή πλίνθο ή αχυρόλασπη. Από αυτή τη στιγμή, οι πληθυσμοί ασκούν τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Ενώ οι προκάτοχοί τους δεν γνώριζαν παρά τα άγρια δημητριακά και χρησιμοποιούσαν τα δρεπάνια τους και για άλλες χρήσεις, αυτοί καλ­λιεργούν στο εξής το σιτάρι, το κριθάρι, και ορισμένα οπωροκηπευτικά. Και ενώ οι προ­κάτοχοί τους αρκούνται στο κυνήγι, αυτοί ήδη βρίσκονται στον δρόμο εξημέρωσης του αιγοπροβάτου, του βοδιού και του χοίρου. Κατέχουν την τεχνική του ψημένου πηλού, αλλά παραμένει ανεξακρίβωτο σε ποια συγκεκριμένη στιγμή την επεκτείνουν στην κεραμική...

Υπάρχει, κατ' αρχήν, μία κατανομή εργασίας, ανάλογα με το φύλο. Μπορεί κανείς να καταχωρήσει με βεβαιότητα στα γυναικεία καθήκοντα τη φροντίδα των παιδιών, τη συλλογή καρπών, ως ελαφρές γεωργικές εργασίες, την εκτροφή μικρών ζώων, την κα­τεργασία δερμάτων, το γνέσιμο, την υφαντική, την καλαθοπλεκτική και την αγγειο­πλαστική. Αντίθετα ανδρικές ασχολίες πρέπει να θεωρούνται το κυνήγι και το ψάρε­μα, η κατεργασία του λίθου, των οστών, του ξύλου και των μετάλλων, το κτίσιμο και ίσως η κατασκευή των κοσμημάτων.

Η κατανομή αυτή συνοδεύεται ήδη από ορισμένες κοινωνικές ανισότητες, που δια­φαίνονται -ακόμη και αν δεν υπάρχει άμεση αντιστοιχία- στα ταφικά κτερίσματα. Μερικές φορές, σε ένα μεγάλο αριθμό φτωχών σε κτερίσματα τάφων, οι πλούσιοι τάφοι αποτελούν τη μειοψηφία... Φαίνεται, επιπλέον, ότι οι ανισότητες αυτές συνδέονται με το φύλο και ότι γενικά οι άνδρες εξασφαλίζουν περισσότερα υλικά αγαθά και ίσως υ­ψηλότερη κοινωνική θέση από τις γυναίκες του ίδιου κοινωνικού χώρου.

Διατυπώνεται μερικές φορές η άποψη ότι υπάρχουν ήδη από την εποχή ειδικευμέ­νοι τεχνίτες: αυτό ισχύει ίσως για τους αγγειοπλάστες, τους χύτες και τους χαλκουργούς, ή ακόμη και για τους κατασκευαστές ορισμένων κοσμημάτων. Μια αρκετά με­γάλη τεχνογνωσία απαιτείται μάλλον για να κατέχει κάποιος ορισμένες από τις τεχνικές αυτές, όπως απαιτούνται και σύνθετες εγκαταστάσεις, με πολύπλοκους κανόνες λειτουργίας, για να τις εξασκεί.»

RENE TREUIL, «Νεολιθική εποχή και πρώιμη χαλκοκραιία», μετ. Όλγα Πολυχρονοπούλου,
στο συλλογικό έργο Οι πολιτισμοί του Αιγαίου, Αθήνα, 1996, σσ. 130-131 και 152-153.

 

ΦΥΛΛΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΜΑΘΗΤΗ

Κεφάλαιο Α' : Η προϊστορία

Ι. Στοιχεία μαθητή

Επώνυμο Τάξη Μάθημα

ΙΙ. Ερωτήσει ΟΜΑΔΑ Α

(Από τις πέντε ερωτήσεις επιλέγετε τρεις. Κάθε ερώτηση βαθμολογείται με 4 μονάδες)

1. Ποια τα χαρακτηριστικά του «ικανού ανθρώπου»;

2. Τι εννοούμε όταν λέμε ότι ο άνθρωπος κατά την παλαιολοθική και μεσολιθική εποχή είναι κυνηγός και τροφοσυλλέκτης;

3. Τι είναι οι σπηλαιογραφίες;

4. Σε ποιες περιοχές πρωτοεμφανίζεται η γεωργία;

5. Τι ονομάζουμε «τούμπα» και «μαγούλα»;

ΟΜΑΔΑ Β

(Από τις τέσσερις ερωτήσεις επιλέγετε τις δύο. Κάθε ερώτηση βαθμολογείται με 4 μονάδες)

1. Αφού παρατηρήσετε προσεκτικά την εικόνα του βιβλίου σας με τίτλο «Η καθημερινή ζωή του νεολιθικού ανθρώπου», να δώσετε με λίγες προτάσεις τα κύρια στοιχεία της.

2. Μελετήστε με προσοχή την εικόνα του βιβλίου σας με τίτλο «Ένας νεολιθικός οικισμός στην Ελλάδα: Διμήνι» και γράψτε τι σας κάνει ιδιαίτερη εντύπωση.

3. Μελετήστε τον χάρτη του βιβλίου σας με τίτλο «Η νεολιθική Ελλάδα». Ποιες είναι οι περιοχές όπου παρατηρείτε τη μεγαλύτερη πυκνότητα· δικαιολογήστε την.

4. Τι εντύπωση σας προξενεί το πήλινο ειδώλιο κουροτρόφου από τη Θεσσαλία που εικονίζεται στο βιβλίο σας;

 

 

πάνω

 

 


Η ζωή του ανθρώπου κατά τη Νεολιθική εποχή (6500-3000 π.Χ.)

εικ. Η μετάβαση του ανθρώπου από την Παλαιολιθική εποχή της κυνηγετικής και τροφοσυλλεκτικής οικονομίας στη Νεολιθική, όταν ο άνθρωπος γίνεται γεωργός και κτηνοτρόφος, αποτελεί μία πραγματική επαναστατική αλλαγή. Η Νεολιθική εποχή χαρακτηρίζεται από τα παρακάτω στοιχεία, που το ένα αποτελεί συνέχεια του άλλου: α) μόνιμη εγκατάσταση του ανθρώπου και δημιουργία οικισμών β) απασχόληση με τη γεωργία και την κτηνοτροφία και γ) χρήση της κεραμικής.

εύφορη ημισέληνος
Η «Εύφορη ημισέληνος»
Εργαλεία νεολιθικής εποχής
Εργαλεία και αντικείμενα του νεολιθικού ανθρώπου.
Αναγνώρισε τα αντικείμενα.
Σε τι χρησιμεύει το καθένα;

εικ. Περίπου το 6500 π.Χ. το κλίμα γίνεται θερμότερο και το κυνήγι σπανιότερο. Ο άνθρωπος, για την τροφή του, δεν μπορεί πια να στηρίζεται αποκλειστικά στο κυνήγι και την καρποσυλλογή. Θα έπρεπε ο ίδιος να προχωρήσει στην παραγωγή της τροφής του. Είναι η αρχή για τη γεωργία και την κτηνοτροφία.

εικ. Η γεωργία γεννιέται σε μία «εύφορη ημισέληνο» που περιλαμβάνει τη Μεσοποταμία, την Παλαιστίνη (Χαναάν, Φοινίκη) και την Αίγυπτο. Στη συνέχεια, γεωργία και κτηνοτροφία επεκτείνονται στη βόρεια Αφρική και την Ευρώπη, ενώ αργότερα νέες εστίες εμφανίζονται σε Αμερική και Ασία. Τα πρώτα φυτά που καλλιεργήθηκαν ήταν τα δημητριακά, τα οποία αποτελούν τη βάση της διατροφής του ανθρώπου.

εικ. Για να διευκολύνονται στην καλλιέργεια οι άνθρωποι, σιγά- σιγά εφευρίσκουν διάφορα εργαλεία, όπως το αλέτρι για να οργώνουν τη γη, το δρεπάνι για τον θερισμό, τη μυλόπετρα για να αλέθουν τους σπόρους. Αυτά τα εργαλεία είναι συνήθως κατασκευασμένα από λειασμένο λίθο.

εικ. Νέες τεχνικές αναπτύσσονται. Οι άνθρωποι κατασκευάζουν κεραμικά σκεύη για να τοποθετούν τα περισσεύματα των δημητριακών και για να ψήνουν τις τροφές. Αρχίζουν να υφαίνουν τα ενδύματά τους, χρησιμοποιώντας το μαλλί των προβάτων ή φυτά όπως το λινάρι.

εικ Ιστορία και εξέλιξη των γεωργικών εργαλείων (Τα γεωργικά εργαλεία, Αρχαιολογία και Τέχνες)
εικ Λίθινα εργαλεία (ΙΜΕ)


Η καθημερινή ζωή του νεολιθικού ανθρώπου. Με βάση την εικόνα της καθημερινής ζωής του παλαιολιθικού ανθρώπου, ποιες εξελίξεις παρατηρείς στη καθημερινή ζωή;

Σύνδεσμος Τα μυστικά της σπηλιάς της Δράκαινας

9




Εξωτερικός ΣύνδεσμοςΤο Δισπηλιό, όπως εμφανίζεται σήμερα,
με αναπαράσταση μιας λιμναίας καλύβας (5.200 π.Χ.)
Αναπαράσταση
Αναπαράσταση της νεολιθικής ακρόπολης
στο Διμήνι, στην περιοχή του Βόλου.

Νεολιθικοί οικισμοί στην Ελλάδα

Νεολιθικοί οικισμοί στην Ελλάδα. Στον χάρτη αναφέρονται όλοι
οι νεολιθικοί οικισμοί που έχουν ανασκαφεί. Σε ποια ελληνική περιοχή παρατηρείς τη μεγαλύτερη πυκνότητα και πώς τη δικαιολογείς;
Πηγή εικόνας: ΙΜΕ


εικ. Συγχρόνως, με τη γεωργική ενασχόληση οι άνθρωποι εγκαταλείπουν τη νομαδική ζωή. Επιλέγουν τη μόνιμη εγκατάσταση και χτίζουν σπίτια με ξύλα, πλίνθους ή πέτρες. Συγκεντρώνονται και δημιουργούν τα πρώτα χωριά. Οι κάτοικοί τους είναι γεωργοί που κατασκευάζουν μόνοι τους ό,τι χρειάζονται. Γρήγορα, όμως, οι άνθρωποι ειδικεύονται. Δίπλα στους γεωργούς παρουσιάζονται οι τεχνίτες. Ανταλλάσσουν τα προϊόντα τους με τρόφιμα και έτσι αναπτύσσεται σταδιακά ένα είδος οικιακής οικονομίας.

Η Νεολιθική εποχή στην Ελλάδα

εικ. Στον ελλαδικό χώρο οι μεταβολές της νεολιθικής περιόδου αρχίζουν να γίνονται ορατές γύρω στο 6500 π.Χ.
εικ. Νεολιθικοί οικισμοί έχουν εντοπιστεί σε περιοχές της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας, σε βραχώδεις τοποθεσίες των νησιών, σε παρυφές ορεινών όγκων, σε σπήλαια, σε παραλιακές και παραλίμνιες περιοχές.
εικ. Ο πιο συνηθισμένος χώρος προϊστορικού οικισμού για τις περιοχές της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας είναι ο τεχνητός λοφίσκος που ονομάζεται «τούμπα» και «μαγούλα». Παράλληλα αναπτύσσεται ο επίπεδος οικισμός ο οποίος στη νότια Ελλάδα καταλαμβάνει μεγάλη έκταση. Λιμναίος οικισμός έχει ανασκαφεί στη θέση Δισπηλιό στην Καστοριά. Ξύλινοι πάσσαλοι στήριζαν επίσης ξύλινες πλατφόρμες επάνω στις οποίες στηρίζονταν τα σπίτια.

εικ. Στη βόρεια Ελλάδα τα σπίτια των νεολιθικών οικισμών, κατά κανόνα, είναι κατασκευασμένα από κλαριά και λάσπη και στηρίζονται σε έναν ξύλινο σκελετό.
εικ. Στη Θεσσαλία, στη νότια Ελλάδα αλλά και στα νησιά του Αιγαίου, στην κατασκευή των σπιτιών χρησιμοποιούνται ευρύτατα ντόπιες πέτρες.

εικ. Η ενασχόληση με τη γεωκτηνοτροφία είναι το κύριο χαρακτηριστικό της οικονομίας κατά τη Νεολιθική εποχή στην Ελλάδα. Τα δημητριακά και τα όσπρια αποτελούν τη βάση των καλλιεργειών, ενώ τα αιγοπρόβατα, τα βοοειδή και οι χοίροι τη βάση της κτηνοτροφίας. Κατά την περίοδο αυτή κατασκευάζονται και χρηστικά αντικείμενα οικιακής χρήσης, κεραμικά, λίθινα ή οστέινα.

εικ Το Διμήνι (Αρχαιολογικοί χώροι, ΟΔΥΣΣΕΥΣ, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού)
εικ Η Νεολιθική εποχή (Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, προτεινόμενες σελίδες: 25-43, Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση)
εικ. Η εποχή του λίθου στην Ελλάδα, οι οικισμοί (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

10



Πήλινο αγγείο με πολύχρωμο διάκοσμο από το Διμήνι Θεσσαλίας (3800-3300 π.Χ.) (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)
Η Κουροτρόφος
Πήλινο ειδώλιο Κουροτρόφου από τη Θεσσαλία. Λείπει το κεφάλι. Η γυναίκα κάθεται σε σκαμνί και κρατάει στην αγκαλιά της βρέφος. Όλη η μορφή είναι διακοσμημένη με απλές γραμμές και σπείρες. (Μουσείο Βόλου)

εικ. Δεν γνωρίζουμε αν οι άνθρωποι είχαν ατομική ιδιοκτησία της γης. Το πιο πιθανό είναι ότι η γη ανήκε συλλογικά στην κοινότητα. Τα νεολιθικά κοπάδια, από οικόσιτα ζώα, πρέπει να ήταν μικρά. Την ευθύνη για τη βοσκή τους μπορεί να την είχε ολόκληρη η κοινότητα.

εικ. Ο άνθρωπος της Νεολιθικής εποχής στην Ελλάδα δεν είναι μόνος. Αποτελεί αναπόσπαστο μέρος μιας ευρύτερης ομάδας, της κοινότητας. Τέλος, η μελέτη των τρόπων ταφής των νεκρών, γενικώς η φροντίδα γι’ αυτούς, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο νεολιθικός άνθρωπος στην Ελλάδα χαρακτηρίζεται από έντονο θρησκευτικό συναίσθημα.

Η τέχνη της νεολιθικής εποχής

εικ. Εκτός από τα ειδώλια, τα κοσμήματα και άλλα διακοσμητικά αντικείμενα που εξακολουθούν να κατασκευάζονται ήδη από την Παλαιολιθική εποχή, εφευρίσκεται τώρα το πλάσιμο πήλινων αγγείων που ψήνονταν κατόπιν στη φωτιά, ώστε να γίνουν σκληρά και ανθεκτικά. Στην αρχή όλα ήταν χονδροειδή, μονόχρωμα και ακόσμητα. Αργότερα τα σχήματά τους έγιναν κομψότερα και έφεραν διακόσμηση. Τα σχέδια αποτελούνταν αρχικά από παράλληλες ή τεθλασμένες γραμμές, τρίγωνα, σπείρες και μαιάνδρους. Τα ποικίλα αυτά κοσμήματα ζωγραφίζονταν με ζωηρά χρώματα.

εικ. Τα νεολιθικά ειδώλια κατασκευάζονταν από πηλό, σπανιότερα από λίθο, και συχνά διακοσμούνταν με ζωγραφιστά σχέδια. Παριστάνουν κυρίως γυναικείες μορφές, όρθιες ή καθιστές, κάποτε με παιδί στην αγκαλιά. Λιγότερα είναι τα ειδώλια ανδρών και ακόμη σπανιότερα τα ειδώλια ζώων. Τα γυναικεία ειδώλια, που είναι και τα περισσότερα, σύμφωνα με τη γνώμη ορισμένων επιστημόνων, εικονίζουν τη μεγάλη μητέρα θεά˙ άλλοι, όμως, πιστεύουν ότι σε αυτά τονίζεται η σημασία της γυναίκας-μητέρας στη διαιώνιση της ζωής.

Η Κουροτρόφος, πήλινο ειδώλιο, Σέσκλο Θεσσαλίας, 4800-4500 π.Χ, ΕΑΜ, Αθήνα Λίθινο πλακίδιο Ο Στοχαστής Χρυσό δακτυλιόσχημο περίαπτο Χρυσή περόνη Πήλινο 'δέπας αμφικύπελλο από την Τροία Χάλκινα και χρυσά κοσμήματα Εργαλεία από λίθο αποθηκευτικό πιθάρι αποθηκευτικό πιθάρι
Περισσότερες πληροφορίες για τα παραπάνω έργα θα βρεις στο
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

11


Σύνοψη του κεφαλαίου

Η Προϊστορία αρχίζει με την εμφάνιση του ανθρώπου, εδώ και περίπου 2,5 εκατομμύρια χρόνια. Ο άνθρωπος, για να φθάσει στη σημερινή του μορφή, πέρασε διαδοχικά 4 φάσεις εξέλιξης. Η Παλαιολιθική εποχή διαρκεί από την εμφάνιση του ανθρώπου μέχρι το 6500 περίπου π.Χ. Ο άνθρωπος κατά τη μακρά αυτή περίοδο επεξεργάζεται τον λίθο, ζει από το κυνήγι και την καρποσυλλογή και είναι νομάς. Η Νεολιθική εποχή αρχίζει περίπου το 6500 π.Χ. Ο άνθρωπος τώρα βελτιώνει τα εργαλεία του, ασχολείται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία και διαμένει σε μόνιμη κατοικία. Στην Ελλάδα έχουμε πολλούς νεολιθικούς οικισμούς.

Άσκηση αυτοαξιολόγησης

12


Ερωτήσεις-Δραστηριότητες

1. Πώς συνδέεται η εμφάνιση των αγγείων από πηλό με την εγκατάσταση των ανθρώπων σε μόνιμους οικισμούς τη Νεολιθική εποχή; Για να απαντήσετε σκεφθείτε για ποιον σκοπό χρησιμοποιούνταν τα αγγεία στη Νεολιθική εποχή.
2. Οι άνθρωποι της Παλαιολιθικής εποχής που μετακινούνταν συχνά, θα μπορούσαν να χρησιμοποιούν αγγεία από πηλό;
3. Με τη μόνιμη εγκατάσταση γεννιέται η έννοια της πατρίδας. Με ποια κριτήρια επιλέγουν οι άνθρωποι ένα τόπο για μόνιμη εγκατάσταση;
4. Κατά τη γνώμη, σας τι αποδεικνύει η πληθώρα των νεολιθικών οικισμών στην Ελλάδα;






Για τον οικισμό στο Δισπηλιό μπορείς να δεις στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού κι εδώ
Εικονική περιήγηση στο  Σέσκλο, Διμήνι