στ. 1: Η σύνδεση μιας χώρας, μιας περιοχής, μιας πόλης με το ποτάμι της είναι τυπική έκφραση στην τραγωδία. Για παράδειγμα: Τροία-Σκάμανδρος ή Σιμόεις, Σπάρτη-Ευρώτας. Έτσι κι εδώ η Αίγυπτος συνδέεται με το Νείλο.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1: Ενώ στον στίχο αυτόν υποδηλώνεται ότι η Ελένη βρίσκεται κοντά στον Νείλο, πιο κάτω δηλώνεται ότι δραματικός χώρος είναι η νήσος Φάρος. Σύμφωνα με μια ερμηνεία, η αντίφαση αυτή είναι φαινομενική και θεωρείται ως τόπος δράσης η νήσος Φάρος, καθώς πολλές φορές η λέξη «Νείλος» χρησιμοποιείται αντί της λέξης «Αίγυπτος». Σύμφωνα με άλλους μελετητές, η σκηνή του έργου τοποθετείται κάπου αλλού.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1: Από τον πρώτο κιόλας στίχο του έργου τονίζεται η αντίθεση του ποιητή στις θρησκευτικές δοξασίες της εποχής του και η προσπάθειά του να ερμηνεύσει τα φυσικά φαινόμενα με φυσιοκρατικό τρόπο, σύμφωνα με τις φιλοσοφικές αντιλήψεις της εποχής του.
Σκηνοθετική οδηγία στ. 1: Ο τραγικός ποιητής είναι και σκηνοθέτης του έργου. Συνηθίζει να παρεμβάλλει στο έργο διάφορες σκηνογραφικές και σκηνοθετικές πληροφορίες που αφορούν τη θεατρική διάστασή του.
στ. 3: Ο Ευριπίδης ακολουθεί τη θεωρία του φιλόσοφου Αναξαγόρα, ότι οι πλημμύρες του Νείλου οφείλονται στην τήξη του χιονιού στα βουνά, νότια της Αιγύπτου, το καλοκαίρι.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 3: Τη θεωρία του Αναξαγόρα ότι οι πλημμύρες του Νείλου οφείλονται στο λιώσιμο του χιονιού την αναφέρει ο Ευριπίδης και στην τραγωδία "Αρχέλαος" που είχε γραφτεί το 407 π.Χ.. Την ίδια άποψη είχε εκφράσει και ο Αισχύλος στο δράμα του "Μέμνων".
στ. 4: Στον Όμηρο ο Πρωτέας ήταν θαλάσσια θεότητα. O Ευριπίδης όμως τροποποιεί στο σημείο αυτό το μύθο και τον παρουσιάζει ως θνητό βασιλιά.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 4: Αξίζει να προσεχθεί ότι, ενώ ο Όμηρος και ο Ηρόδοτος αποδίδουν μαντικές ικανότητες στον Πρωτέα, ο Ευριπίδης αποδίδει, για δραματικούς λόγους, τέτοιες ικανότητες στην Ειδώ (Θεονόη).
στ. 6:  H Φάρος είναι ένα νησί που βρίσκεται κοντά στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου.
στ. 7: Nηρηίδες: θεότητες της θάλασσας. Πατέρας τους ήταν ο Nηρέας, θεός με μαντικές ικανότητες.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 7: Η Ψαμάθη, κόρη του Νηρέα, ήταν η δεύτερη σύζυγος του Αιακού, που για να αποφύγει τη γάμο με τον Αιακό είχε μεταμορφωθεί σε φώκια. Ο Ευριπίδης πρωτοτυπεί αναφέροντας ότι η Ψαμάθη άφησε τον Αιακό για να παντρευτεί τον Πρωτέα.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 9: Η Ελένη παρουσιάζει δύο βασικά για τη δράση πρόσωπα, τον Θεοκλύμενο και τη Θεονόη, και προοικονομεί τις σκηνές με αυτά. Και τα δύο πρόσωπα είναι επινόηση του ποιητή.
στ. 10: Θεοκλύμενος = αυτός που σέβεται στη ζωή του τους θεούς (σύμφωνα με την ετυμολογία της λέξης: θεός + κλύω = ακούω) ή αυτός που έγινε ονομαστός από θεϊκή εύνοια (σύμφωνα με την ετυμολογία: θεός + κλύμενος = διάσημος). Υποστηρίζεται από κάποιους μελετητές ότι η φράση γιατί σεβόταν στη ζωή του τους θεούς δεν υπήρχε στο κείμενο του Ευριπίδη, αφού η συμπεριφορά του Θεοκλύμενου δε συμφωνεί με το περιεχόμενο της φράσης αυτής. Ίσως να την παρενέβαλε κάποιος ηθοποιός.
στ. 13: Eίναι το χαϊδευτικό όνομα της Εἰδοθέας. Eιδοθέα σημαίνει είτε αυτή που έχει τη μορφή μιας θεάς (στα αρχαία εἷδος = μορφή), άρα και την ομορφιά της, είτε αυτή που γνωρίζει τα θεϊκά πράγματα (ἡ τὰ θεῖα εἰδυῖα).
στ. 15: Θεονόη (θεὸς + νοῦς) = αυτή που καταλαβαίνει τα θεία.
στ. 25: H Ελένη, και μέσα από τα λόγια της ο Ευριπίδης, αμφισβητεί τη μυθολογική παράδοση σχετικά με την καταγωγή της.

στ. 25: Υπάρχουν διαφορετικές εκδοχές για την προέλευση του ονόματος Ελένη. ∆ύο από αυτές είναι: α) από τη ρίζα ελ – του ρήματος αἱρῶ (= κυριεύω, καταστρέφω) + ναῦς (=πλοίο), β) από το ουσιαστικό ἑλένη ή ἑλάνη = λαμπάδα, οπότε το Ελένη θα σήμαινε φως, λάμψη.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 25:. H ποιητικότερη και χαρακτηριστικότερη παρετυμολογία του ονόματος της Eλένης ανήκει στον Αισχύλο: «[...] ἐπεὶ πρεπόντως/ἑλένας ἕλανδρος ἑλέ-/πτολις [...]» (Αγαμέμνων, στ. 687-690).
στ. 27: Κύπριδα ονομάζεται η Αφροδίτη, θεά της ομορφιάς, επειδή σύμφωνα με την παράδοση αναδύθηκε από τη θάλασσα της Κύπρου.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 27/28:. Η Αφροδίτη υποσχέθηκε στον Πάρη την Ελένη, η Αθηνά ότι θα τον βοηθούσε να κατακτήσει την Ελλάδα, η Ήρα ότι θα του πρόσφερε την ηγεμονία της Ευρώπης και της Ασίας (πρβ. Ευριπίδης, Τρωάδες, 925 κ.εξ.).
στ. 29: Βουνό της Μ. Ασίας κοντά στην Τροία. Eκεί ζούσε ο Πάρης ως βοσκός, όταν οι τρεις θεές του ζήτησαν να δώσει το μήλο της Έριδας στην ομορφότερη.
στ. 31: H Ελένη εμφανίζεται εδώ σαν ένα απλό πιόνι στα σχέδια της θεάς. Στη συνέχεια εκφράζει απέχθεια για την ομορφιά της, καθώς θεωρεί ότι στην περίπτωσή της το χαρακτηριστικό αυτό προκαλεί δυστυχία.
στ. 32: λογιέται = θεωρείται.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 37: Οργίστηκ' η Ήρα: Οι συμφορές της ηρωίδας συνδέονται άμεσα με τη θεία βούληση, ιδιαίτερα την οργή της Ήρας, και τονίζουν την τραγικότητά της. Ο ποιητής αφήνει κι εδώ να φανεί ο σκεπτικισμός του σχετικά με τις θρησκευτικές αντιλήψεις και παραδόσεις της εποχής του.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 37-43: Η Ελένη δίνει μια σημαντική πληροφορία. Η παράδοση του "ειδώλου" είναι επινόηση του ποιητή Στησίχορου (ή και του Ησίοδου). Η επινόηση αυτή συνδυάζει την παρουσία της Ελένης στην Τροία με την παράλληλη παραμονή της στην Αίγυπτο. Αυτή τη διττή φύση της Ελένης, που προκαλεί σύγχυση ανάμεσα στο φαίνεσθαι και στο είναι, αξιοποιεί εδώ ο Ευριπίδης με θαυμάσιο τρόπο.
στ. 42: Στο πρωτότυπο κενὴ δόκησις (< δοκεῖ = φαίνεται): εικασία, γνώμη, φαντασία.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 43-50: Έπειτα ... ξακουστός: Ο Ευριπίδης θεωρεί πως το είδωλο της Ελένης ήταν η πρόφαση για τον τρωικό πόλεμο, ενώ η αιτία ήταν η επιθυμία του Δία: α) να ανακουφίσει τη γη από τον υπερβολικό πληθυσμό της και β) να τιμήσει τον πιο ένδοξο από τους Έλληνες, τον Αχιλλέα. Ο πρώτος λόγος αναφέρεται στα Κύπρια έπη, ενώ ο δεύτερος προέρχεται από τηνΙλιάδα ή άλλη επική πηγή. Ο Δίας εδώ δεν έχει την πρωτοβουλία, αλλά υποτάσσεται στη θέληση της Ήρας.
στ. 44: H δυστυχία της Ελένης δεν οφείλεται μόνο στην οργή της Ήρας, αλλά συνέβαλαν και τα σχέδια του ∆ία.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 48:. Στο προοίμιο των Κύπριων Επών αναφέρονται τα εξής: «Υπήρχε κάποτε μια εποχή, που πολλές χιλιάδες ανθρώπων τριγυρνούσαν στην πλατύστερνη γη. Και ο Δίας, βλέποντας αυτό, λυπήθηκε τη γη που όλα τα τρέφει και στοχάστηκε να την ανακουφίσει από τους ανθρώπους. Έτσι λοιπόν υποκίνησε το μεγάλο τρωικό πόλεμο, για να ελαφρύνει με το θάνατο των ανθρώπων τη γη. Στην Τροία, λοιπόν, σκοτώνονταν οι ήρωες και του Δία γινόταν το θέλημα».
στ. 49: Εννοεί τον Αχιλλέα.
στ. 50: Εδώ γίνεται μια διάκριση ανάμεσα στην αιτία και την πρόφαση του πολέμου: η Ελένη είναι μόνο η πρόφαση, ενώ πραγματική αιτία είναι το σχέδιο του ∆ία.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 50-52: Εγώ ... τ' όνομά μου: Η Ελένη κατευθύνει τους θεατές στο ότι ο τρωικός πόλεμος οφείλεται στη "βουλή" των θεών και στο ότι η ίδια δεν έχει καμιά ευθύνη γι' αυτόν.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 53-59: Στο στ. 276 αναφέρεται πως η Ελένη οδηγήθηκε στη Φάρο με εντολή της Ήρας και όχι του Δία. Οι αντιφάσεις είναι συχνές τόσο σ' αυτό το έργο του Ευριπίδη όσο και στα άλλα έργα του.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 59-62: Τα όσα αναφέρει η Ελένη για το Μενέλαο τονίζουν την ψευδαίσθηση στην οποία ζουν οι Έλληνες.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 62-68: Κι έχουν ... οι Έλληνες: Τα λόγια της Ελένης προκαλούν τον "έλεο" και το "φόβο", τονίζοντας την τραγικότητά της.
στ. 63: Ποτάμι κοντά στην Τροία.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 64:. Σύμφωνα με μια ερμηνεία (Σακαλής) η Ελένη σκέπτεται ότι η ίδια, είτε αναίτιος είτε παναίτιος συνάμα, υπήρξε η προϋπόθεση πραγματοποίησης των σχεδίων των θεών.
στ. 65: Oι κατάρες προς την Ελένη αποτελούν κοινό τόπο στην αρχαία ελληνική γραμματεία, ένα δηλαδή μοτίβο επαναλαμβανόμενο.
στ. 69-70: H αναφορά της Ελένης στην προφητική υπόσχεση του Eρμή έρχεται ως απάντηση στην προηγούμενη ερώτηση, για να δείξει δηλαδή πώς άντεξε ως τώρα τα δεινά της.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 69-73: Στο σημείο αυτό προοικονομείται η εξέλιξη του μύθου και προεξοφλείται η ευτυχής κατάληξη του έργου.
στ. 78: Καταφεύγοντας η Ελένη στο μνήμα του Πρωτέα, που θεωρείται από το Θεοκλύμενο χώρος ιερός, εξασφαλίζει άσυλο. Eδώ αναφέρεται πρώτη φορά το μνήμα του Πρωτέα, το οποίο θα παίξει σημαντικό ρόλο στο δράμα.

Όμηρος, «Οδύσσεια» δ 352-571: Η ιστορία του Πρωτέα στην «Οδύσσεια»

Σκηνοθετική οδηγία στ. 79: Το μνήμα του Πρωτέα αποτελεί μια ουσιαστική σκηνοθετική και σκηνογραφική πληροφορία που συνδέεται με τη θεατρική διάσταση του έργου και συμβάλλει στη διαγραφή του ήθους της ηρωίδας. Η Ελένη θυμίζει την Πηνελόπη, σύζυγο του Οδυσσέα.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 78-82: Οι λέξεις «τιμώντας», «τιμή» και «ντροπή» προβάλλουν το ήθος της Ελένης που συμφωνεί με τον ηρωικό ηθικό κώδικα

 

 

Κείμενα για τον πρόλογο

[η μορφή του ευριπίδειου προλόγου]

«Ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής έχουν την τάση να περιορίζουν το ιδιαίτερο καθεστώς του προλογικού υλικού. Ο Ευριπίδης το τονίζει. Η εναρκτήρια ρήση του αμέσως προσανατολίζει τους θεατές σε καινούριες απόψεις, ανυψώνοντας τους πάντες στο ίδιο επίπεδο πληροφορήσεως – μια σημαντική λειτουργία, όταν το έργο έχει πλοκή σε μεγάλο βαθμό επινοημένη ή μη συμβατική. Το πρόσωπο που απαγγέλλει τον Πρόλογο μπορεί να ενσωματώνει μια πλευρά του καινούριου από μόνο του […], όπως η ενάρετη Ελένη της Ελένης, […]. Η αφήγηση είναι σαφής και έχει την προφανώς ευδιάκριτη λειτουργία να παράσχει πληροφορίες. Αφού μόνο ο ομιλητής και οι θεατές είναι παρόντες, οι θεατές προφανώς έχουν στη διάθεσή τους αυτά, τα οποία δίνουν την αίσθηση της αληθοφάνειας.

Η ρήση όμως είναι μόνο το πρώτο μέρος. Η τυπική αφήγηση αντικαθίσταται στο δεύτερο μέρος του Προλόγου από μια δεύτερη σκηνή δραματοποιημένη. Αυτή η ακολουθούσα σκηνή […], συνήθως ένας διάλογος στο κυρίως αφηγηματικό επίπεδο του έργου, εμφανίζεται, για να εισαγάγει τη δράση και να δημιουργήσει αντίθεση προς την τυπικότητα της εναρκτήριας ρήσεως. Αλλά με την απουσία του xορού αυτές οι δεύτερες σκηνές επίσης αφενός διαμορφώνουν ακόμη ένα πλαίσιο για το έργο, αφετέρου αναπτύσσουν

τη δράση του […]. Η λειτουργία αυτών των δεύτερων σκηνών […] είναι ιδιαίτερη για τα συμφραζόμενα κάθε έργου, αλλά συχνά πρέπει να προκαλέσει περίπλοκα προσημαινόμενα αποτελέσματα και να εισαγάγει θέματα, τα οποία θα αναπτυχθούν αργότερα.

Στον Ευριπίδη τα εντέχνως συνδεόμενα τμήματα του Προλόγου, με την αντιπαράθεση αφηγήσεως και διαλόγου […] αποτελούν εξαιρετικά οικονομικό και αποτελεσματικό τρόπο, για να γίνει γνωστή μια απαραίτητη βασική πληροφορία και να επιτευχθεί πρώιμος και σύνθετος χειρισμός προσδοκιών των θεατών. […]»

(Goward 2002: 254-256).

[μια ερμηνεία γι’ αυτήν τη μορφή]

«Ο ευριπίδειος πρόλογος ήταν λοιπόν στην καταγωγή του μια σύμβαση που υιοθετήθηκε από καλλιτεχνική εντιμότητα. Οι τραγικές πλοκές του Ευριπίδη δεν ήταν ποτέ οι αυτοτελείς αλληλεπιδράσεις μιας ομάδας ατόμων, όπως ήταν οι σοφόκλειες. Αποτελούνταν μάλλον από μια σειρά τυπικών περιστατικών που ήταν δεμένα μεταξύ τους όχι από κανένα αυστηρό νόμο αιτιότητας, αλλά μερικές φορές στ’ αλήθεια διόλου δεμένα μεταξύ τους, αλλά από το γεγονός ότι ο ποιητής μπορούσε να τα χρησιμοποιεί για να εκφέρει ένα μοναδικό τραγικό όραμα. Συνεπώς, ήταν λογικό να αρχίζει από κάποια ικανοποιητική αρχή […] και να συνεχίζει με απλή αφήγηση

ώσπου να φτάσουμε στο τμήμα που περιείχε τα περιστατικά του έργου […]»

(Kitto 1993: 383).

[ήταν αναγκαίο το β΄μέρος του Προλόγου;]

«Σημειώνω […] πως η σκηνή με τον Τεύκρο δε θεωρείται από όλους τους ερμηνευτές απαραίτητη, γιατί, όπως υποστηρίζουν, δεν προσφέρει τίποτε στη δράση και συντελεί στο να χάσει ο πρόλογος την ενότητά του. […] Ο Gregoire […] εκφράζει την άποψη πως ο δεύτερος πρόλογος γράφτηκε μετά τη συμπλήρωση του όλου έργου, για λόγους διπλωματικούς, να ενισχύσει το ηθικό των Αθηναίων που είχε καταπέσει μετά την αποτυχία της εκστρατείας στη Σικελία. Αντίθετα ο Podlecki […] θεωρεί πως ο δεύτερος πρόλογος έχει μεγαλύτερη δραματική αξία απ’ όσο φαίνεται και είναι οργανικά δεμένος και με τον πρώτο πρόλογο και με το όλο δράμα. Απόλυτα απαραίτητη θεωρεί αυτήν τη σκηνή και ο Kannicht […], ο οποίος υποστηρίζει πως ο Τεύκρος με την εμφάνισή του συμπληρώνει με νέες πληροφορίες την κατάσταση που γνωρίσαμε “δι’ απαγγελίας” στο πρώτο μέρος του προλόγου και συμβάλλει στη δραματικότητα του έργου»

(Σακαλής 1980: 137 (1)].

[η λειτουργία του β΄μέρους του Προλόγου]

«Και στην Ελένη ο ποιητής χρησιμοποιεί ένα σχετικά εκτενή δεύτερο πρόλογο, για να διευρύνει με τις πληροφορίες που περιέχονται σ’ αυτόν το οπτικό πεδίο των θεατών και πέρα από την περιοχή της σκηνής […]. Αναμφίβολα η Ελένη μάς πληροφορεί ως ένα σημείο για την προϊστορία της δράσης, ωστόσο όμως δεν είναι σε θέση να μας κατατοπίσει πλήρως για όλα τα γεγονότα που έχουν προηγηθεί και που είναι απαραίτητα για την κατανόηση του δράματος, αφού από τότε που έχει απομονωθεί από τον ελληνικό κόσμο έχουν περάσει είκοσι περίπου χρόνια. Είναι λοιπόν φανερό πως δεν μπορεί να πάει το μάτι μας πολύ μακριά πέρα από τον χώρο της σκηνής, ύστερα από τις πληροφορίες που δίνει η Ελένη, και είναι ανάγκη κάποιος άλλος να μας ενημερώσει για όσα έγιναν από τότε που έφυγε από την Ελλάδα, τόσο στον ελληνικό όσο και στον τρωικό κόσμο. […] Τώρα που τα μαθαίνει αυτά, η Ελένη περιέρχεται σε πολύ τραγική κατάσταση, γιατί συνειδητοποιεί πως χωρίς να έχει κάνει τίποτε από εκείνα που της καταμαρτυρούν, αφού η ίδια δεν πήγε ποτέ στην Τροία, ωστόσο είναι αναίτιος – παναίτιος για όλα και έχει αποκτήσει την πιο άσκημη φήμη. […] δικαιολογείται η εμφάνιση στη σκηνή ενός προσώπου, του Τεύκρου, το οποίο γνωρίζει όλα τα φοβερά γεγονότα που έγιναν στον ελληνικό και τον τρωικό χώρο. […]

Ακόμα, αυτό το πρόσωπο έπρεπε να είναι πολύ κατάλληλο γι’ αυτή την αποστολή και, κυρίως, έπρεπε να αποτελεί ένα εντυπωσιακό παράδειγμα ανθρώπου, πάνω στον οποίο σωρεύτηκαν τα δεινά του πολέμου, από τα οποία μάλιστα ακόμα υποφέρει. Γιατί μόνο έτσι μπορεί να είναι ένας αλάθητος πληροφοριοδότης για τις συμφορές που δημιούργησε η Ελένη και, με το μίσος που εκδηλώνει εναντίον της, ένας αξιόπιστος μάρτυρας του απέραντου μίσους που αισθανόταν η Ελλάδα –αλλά κι η Τροία– γι’ αυτήν. […]

Εξοικονομείται η συνέχιση της δράσης και ευνοείται η τραγική ανάπτυξη του θέματος με τα τρομακτικά νέα που φέρνει ο Τεύκρος, γιατί χάρη σ’ αυτά περιπλέκεται η υπόθεση και δημιουργούνται σοβαρές αμφιβολίες για την αλήθεια της υπόσχεσης που έδωσε ο Ερμής στην Ελένη και αξεπέραστα ερωτηματικά για τη σωτηρία του Μενέλαου. Η τραγικότητα των επόμενων σκηνών, ο θρήνος της Ελένης και του Xορού, η ρητορική διαμαρτυρία της ηρωίδας και η προσφυγή της στη μαντεία της Θεονόης, καθώς και οι δυσκολίες της αναγνώρισής της από τον Μενέλαο θεμελιώνονται, όλα, στην προλογική σκηνή που εμφανίζεται ο Τεύκρος. […]»

(Σακαλής 1980: 145-149).

Κείμενα σχετικά με την αντίθεση "είναι" και "φαίνεσθαι"

[οι αντιθέσεις]

 «Όποιος κι αν εφεύρε το “είδωλον” της Ελένης, η εκλογή αυτής της παραλλαγής από τον Ευριπίδη καθόρισε το κύριο θέμα του έργου, και τις συμφυείς με αυτό αντινομίες: το σώμα σε αντίθεση με το όνομα, η πραγματικότητα σε αντίθεση με το φαινομενικό, εμφανίζονται συνεχώς σε όλο το έργο, θέλοντας να δείξουν πόσο εύκολα ξεγλιστράει η αλήθεια μέσα στους ειρωνικά υφασμένους ιστούς της άγνοιας. Έχει επανειλημμένως καταδειχθεί πως η τυπική αντίθεση μεταξύ ονόματος και σώματος παρουσιάζεται για πρώτη φορά στα τελευταία έργα του Ευριπίδη. Πιθανόν ο ίδιος να είχε επηρεαστεί από τις γνωστικές θεωρίες του Γοργία, κι έτσι να άρχισε να προβληματίζεται πάνω στη δυσκολία, για να μην πούμε την αδυναμία, απόκτησης της πραγματικής γνώσης. Το θέμα εισάγεται αμέσως από την αρχή, καθώς η Ελένη εκφράζει αμφιβολίες για την εκδοχή της δικής της γέννησης από ένα αυγό δημιουργημένο από τον Δία»

(Whitman 1996: 57).

[η αντίθεση είναι - φαίνεσθαι στη δομή της τραγωδίας]

«[…] η ίδια η αρχή, που συνίσταται στην αντιπαράθεση φαινομενικού και πραγματικότητας, είναι ουσιώδες μέρος της σκέψης του Ευριπίδη και την ξαναβρίσκουμε κάθε στιγμή στις τραγωδίες. Συνηθίζει να τονίζει την αντίθεση μεταξύ αυτού που φαίνεται και αυτού που είναι, μεταξύ των πραγματικών φίλων και αυτών που διατείνονται ότι είναι φίλοι, μεταξύ της “ετικέτας” που δίνεται στους ανθρώπους –απλές “λέξεις”– και της πραγματικής τους φύσης. Ψευδαίσθηση και πραγματικότητα, φύση και απλή σύμβαση, αυτά τα ζεύγη όρων αγαπητών στους σοφιστές, επανέρχονται συνεχώς στο έργο του. […] Ξαναβρίσκουμε αυτή την αντίθεση –και είναι ασφαλώς ακόμα πιο σημαντικό– στην ίδια τη δομή μερικών τραγωδιών. […]. Έτσι, στην Ελένη ο Ευριπίδης επέλεξε να δομήσει μια ολόκληρη τραγωδία πάνω σε μια κατάσταση διαστρεβλωμένη ήδη από την αρχή: ο τρωικός πόλεμος θα γινόταν όχι πια εξαιτίας της Ελένης αλλά εξαιτίας ενός ειδώλου της Ελένης, φανταστικού και παραπλανητικού. Ένα καθαρό “φαίνεσθαι” προσχεδιασμένο από τους θεούς. […]»

(Romilly 1997: 181-182).

[η αντίθεση είναι - φαίνεσθαι – το πνευματικό και ιστορικό πλαίσιο]

«Ανάμεσα στα ψέματα και στις παρεξηγήσεις, ποτέ ο ψευδής χαρακτήρας των φαινομένων δεν έχει καταλάβει παρόμοιο χαρακτήρα σ’ ένα έργο [όσο στην Ελένη]. Ωστόσο, πολλοί λόγοι εξηγούν αυτήν τη σημασία. Από φιλοσοφική άποψη, υπάρχει εδώ μια άλλη όψη της σοφιστικής επίδρασης. Γνωρίζουμε ότι ο Πρωταγόρας δεν πίστευε πως ο άνθρωπος μπορεί ποτέ να υπερβεί το πεδίο των υποκειμενικών εντυπώσεων: κατά την αντίληψή του, τα πράγματα είναι για τον καθένα αυτά που του φαίνονται πως είναι. Χωρίς να φτάσουμε ως εκεί, οι σοφιστές γενικά αγαπούσαν να διακρίνουν την εμφάνιση της πραγματικότητας και το όνομα ή τη συμφωνία, με τα πραγματικά δεδομένα που προέρχονται από τη φύση.

Ο Ευριπίδης, λοιπόν, τους ακολούθησε στον δρόμο αυτό. Ενίσταται για τον ρόλο της γνώμης (δόξας), τη δυσκολία της γνώσης, τις πλαστές δοξασίες και τις ψευδείς παραδόσεις. Προτίμησε, επίσης, να θέσει επί σκηνής τις παρεξηγήσεις, αιτίες των δεινών για τα ανθρώπινα πράγματα.

Επιπρόσθετα, στον τομέα της πράξης, ο πόλεμος υπήρξε γι’ αυτόν κατεξοχήν ο χώρος του ψεύδους. Και η καθολική απογοήτευσή του φαίνεται να αυξάνεται βαθμιαία καθώς αυξάνονται τα δεινά και οι απάτες που αυτός ο πόλεμος είχε ως αποτέλεσμα. Τότε, λοιπόν, σιγά σιγά, φαίνεται ότι έπαψε να αναζητεί ένα νόημα στον κόσμο – και πρώτα απ’ όλα στον ίδιο τον πόλεμο»

(Romilly 2000: 16).

Κείμενα σχετικά με το θέμα του πολέμου και την επιλογή του "Τεύκρου"

[Τεύκρος – Ελένη]

 «Ο Τεύκρος είναι ένα αντίγραφο του Μενέλαου, αλλά η μοίρα του επίσης αντικατοπτρίζει τη μοίρα της Ελένης […]: Όπως αυτή, είναι κι αυτός μισητός, επειδή δε συμμερίσθηκε τη μοίρα του φίλου του (δεν προστάτεψε τον Αίαντα από τον θάνατο ή δεν πέθανε μαζί του, 104). Όπως αυτή, επιθυμεί κι αυτός να συμβουλευθεί τη Θεονόη. Και γι’ αυτόν επίσης είναι προορισμένο να φθάσει στην πατρίδα – μια Σαλαμίνα στην Κύπρο. […]»

[Goward 2002: 294 (32)].

[γιατί ο Τεύκρος;]

«Η άφιξη του Τεύκρου μάλλον αδύνατη εντύπωση προκαλεί, κι εξάλλου γιατί ο Τεύκρος; Πράγματι, μεταφέρει αδέξια και με σκληρότητα στην αθώα Ελένη το μίσος που τρέφουν οι Έλληνες γι’ αυτήν, αλλά ανεξάρτητα από το γεγονός ότι, όπως η Ελένη, έτσι κι ο ίδιος υφίσταται μια άδικη εξορία, η σύνδεσή του με την πλοκή είναι απλώς εκείνη του μαντατοφόρου. Ο χαρακτήρας του έχει διαγραφεί ελάχιστα, ή και καθόλου, πάντως πολύ λιγότερο από εκείνον του ανώνυμου μαντατοφόρου που εμφανίζεται αργότερα [= αγγελιαφόρος].Ο Ευριπίδης φαίνεται πως τον χρησιμοποίησε γιατί ήταν ο μόνος Αχαιός ήρωας που οι περιπλανήσεις του τον οδήγησαν, ενώ πήγαινε για την Κύπρο, στην Αίγυπτο, και ο οποίος ήταν σε θέση να πληροφορήσει την Ελένη για τα γεγονότα της Τροίας. Ο ρόλος του όμως έχει ιδιαίτερη βαρύτητα για τη θεματική του έργου. Δημιουργεί ένα πέπλο ψευδαίσθησης με το να κάνει την Ελένη να πιστέψει ότι ο Μενέλαος χάθηκε στη θάλασσα, κι η άρνησή του να παραδεχτεί ότι η αληθινή Ελένη στέκεται μπροστά του προεικονίζει την άρνηση του Μενέλαου που θ’ ακολουθήσει»

(Whitman 1996: 60-61).

[ο πόλεμος στον Ευριπίδη – το παράδειγμα του Τεύκρου]

«[…] η Ελένη χαρακτηρίζεται από ένα ιδιαίτερο γνώρισμα, ότι εδώ ο ποιητής καλλιεργεί ένα ξεχωριστό είδος τραγικότητας. Αυτή στηρίζεται στο στοιχείο ότι οι νικητές και οι ηττημένοι του πολέμου, οι πρώτης και δεύτερης ποιότητας πολεμιστές και στρατηγοί, είναι εξίσου τραγικά πρόσωπα και υφίστανται στον ίδιο βαθμό, αν όχι σε μεγαλύτερο βαθμό οι πρώτοι, τα δεινά που σωρεύει ο πόλεμος. […]. Η συμπεριφορά του Τεύκρου αποκαλύπτει με ορισμένα της στοιχεία τη φθορά και την ανατροπή των αξιών που επέφερε αυτός ο πόλεμος: ο χλευασμός του στον στ. 7615 κ.εξ. […], ο ανεπίτρεπτος σαρκασμός σε βάρος του πατέρα του στον στ. 91 […], η σαρκαστική και

παθιασμένη ειρωνεία του εναντίον του ίδιου του γονιού του, στ. 104 […]. Ακόμα και η απονοημένη πράξη του ίδιου του πατέρα να διώξει τον γιο του από το σπίτι του μπορεί να εξηγηθεί μόνο με την ηθική και συναισθηματική σύγχυση που επέφερε ο πόλεμος. Μέσα στα παράξενα του πολέμου είναι και ο διωγμός από την πατρίδα, που ο νικητής Τεύκρος πήρε ως αντάλλαγμα της μεγάλης του συμβολής στην εκπόρθηση της Τροίας, στ. 106 […], και πάνω απ’ όλα, η χαρά και η δίψα της καταστροφής που εκδηλώνει ο ήρωας, σαν να μην του έφταναν οι τόσες συμφορές που ως τώρα προξενήθηκαν από τον πόλεμο, στ. 108 […].»

(Σακαλής 1980: 140-142).

 

 

 

Πρώτο μέρος προλόγου, στ. 1-82

Η «Ελένη» είναι ένα δραματικό έργο προορισμένο να παρασταθεί: Αυτό σημαίνει ότι κάθε φορά, σε κάθε σκηνή, παρατηρούμε:

1. τους τρόπους με τους οποίους συστήνονται τα πρόσωπα στους θεατές, ώστε να είναι αναγνωρίσιμα

2. τα στοιχεία σκηνογραφίας και ενδυματολογίας (πώς φανταζόμαστε τα σκηνικά και τη σκευή)

3. τους τρόπους που αποδίδουν το λόγο

4. τις συμβάσεις του θεάτρου γενικά και της τραγωδίας ειδικότερα

Συγκεκριμένα στον πρόλογο της Ελένης:

1. Η Ελένη αυτοσυστήνεται

2. Το θέατρο του 5ου αι. αγνοούσε τη σκηνογραφία, όπως την εννοούμε σήμερα. Ο Αθηναίος θεατής δεν περίμενε να βρει παρά μόνο ελάχιστα από μια συνηθισμένη κατασκευή που τη χρησιμοποιούσαν για όλα τα έργα. Από εκεί και πέρα το ίδιο το κείμενο και ο λόγος των ηρώων ερέθιζε και καθοδηγούσε τη φαντασία, ώστε οι θεατές να φανταστούν το σκηνικό. Επειδή, λοιπόν, το ίδιο το κείμενο εμπεριέχει πληροφορίες, γι’ αυτό αναζητούμε τους λεγόμενους σκηνογραφικούς δείκτες.

Σταθερό συστατικό στοιχείο του θεάτρου αποτελούσαν οι βωμοί που ανήκαν στη διακόσμηση της σκηνής. Ο Ευριπίδης χρησιμοποιεί το βωμό ως μοτίβο καταφυγής για εξασφάλιση ασύλου και μετατρέπει την ικεσία σαν αρχή της δράσης.

3. Στους τρόπους απόδοσης του λόγου αναζητούμε τα παραγλωσσικά στοιχεία, στοιχεία δηλαδή έξω από το κείμενο, που βοηθούν τους θεατές να καταλάβουν περισσότερα : χειρονομίες, επιφωνήματα, επιτονισμό στη φωνή κ.λ.π.

4. Στις θεατρικές συμβάσεις παίρνουμε υπόψη από πού γίνεται η είσοδος των υποκριτών (π.χ. δεξιά πάροδος= είσοδος από λιμάνι ή πόλη)

Λειτουργία προλόγου:

Το πρώτο μέρος του προλόγου είναι αφηγηματικός μονόλογος. Η αφήγηση είναι σαφής κι έχει σκοπό να παράσχει πληροφορίες.

Ο πρόλογος περιλαμβάνει στοιχεία που συνιστούν το παρελθόν (αρχή κακών, δημιουργία ειδώλου) και το παρόν του δραματικού μύθου (απειλή Θεοκλύμενου) και αυτά τα δύο συνθέτουν την αρχική κατάσταση της δράσης.

Τα δεδομένα του προλόγου συμβάλλουν στο να δούμε πώς αυτά λειτουργούν: στην εξέλιξη της δράσης, στην κατάσταση του ήρωα (η τραγική θέση της Ελένης), στους θεατές.

Πληροφορίες που αντλούμε από τον πρόλογο:

Η Ελένη, όμορφη κι εντυπωσιακή, εμφανίζεται στη σκηνή κι αποκαλύπτει:

§  Τον τόπο δράσης: το νησί Φάρος στην Αίγυπτο.

§  Το χρόνο δράσης: 7 χρόνια μετά την άλωση της Τροίας, 17 χρόνια συνολικά.

§  Τα δύο βασικά πρόσωπα της τραγωδίας: Θεοκλύμενος και Θεονόη.

§  Την καταγωγή της και την ταυτότητά της.

§  Την προϊστορία της δράσης, πώς δηλ. ξεκίνησαν τα βάσανά της.

§  Το παρόν της

Τα βάσανα της Ελένης στο παρελθόν

1.    Η «κρίση περί της καλλίστης» του Πάρη, ο οποίος αποφάσισε ότι η Αφροδίτη ήταν η ομορφότερη θεά από την Ήρα και την Αθηνά.

2.    Η οργή της Ήρας, η οποία έδωσε στον Πάρη μόνο το είδωλο κι όχι την πραγματική Ελένη. Με αυτό τον τρόπο ήθελε να εκδικηθεί την Αφροδίτη.

3.    Η εντολή της Ήρας στον Ερμή να φυγαδεύσει την πραγματική Ελένη στην Αίγυπτο, μέχρι να επιστρέψει ο Μενέλαος από τον Τρωικό πόλεμο, τον οποίο προκάλεσε ο Δίας, για να ελαφρύνει τη γη από το πλήθος των ανθρώπων αλλά και να αναδειχθεί ο Αχιλλέας.

Τα βάσανα της Ελένης στο παρόν

1.    Βρίσκεται μακριά από την πατρίδα και το σύζυγό της.

2.    Κατηγορείται άδικα ως προδρότρα του γάμου της και ως υπεύθυνη για τον Τρωικό πόλεμο και για τις ζωές στρατιωτών που χάθηκαν.

3.    Αντιμετωπίζει το πρόβλημα ότι ο Θεοκλύμενος, γιος του Πρωτέα, επιθυμεί να την παντρευτεί δια της βίας.

4.    Προσφεύγει στον τάφο του Πρωτέα, για να αναζητήσει άσυλο.

Στοιχεία τραγικότητας της Ελένης

Στοιχεία που ορίζουν την τραγικότητα ενός προσώπου και το καθιστούν τραγικό ήρωα θεωρούνται κυρίως: α. η απότομη μεταστροφή της τύχης, β. τα αισθήματα ενοχής, γ. σύγκρουση με υπέρτερες δυνάμεις, δ. αντιμετώπιση σοβαρού διλήμματος, ε. επικράτηση μιας αναπόφευκτης μοίρας,.

Επομένως, η Ελένη είναι τραγικό πρόσωπο αφού:

1. Αντιμετωπίζει τις μεταστροφές της τύχης: από την ευτυχία πέφτει στη δυστυχία και βρίσκεται μόνη σε ξένη χώρα κι αγωνιά για το Μενέλαο

2. Το όνομά της έχει ατιμωθεί, αφού θεωρείται άπιστη και ακούει κατάρες Ελλήνων και Τρώων, χωρίς να ευθύνεται, είναι δηλ. αναίτιος - παναίτιος

3. Πιέζεται για ένα γάμο που δε θέλει και καταφεύγει στον τάφο για να μείνει πιστή στις αρχές της.

4. Αντιμετωπίζει το δίλημμα: να υποκύψει σε έναν ανεπιθύμητο γάμο και να ζήσει ή να τον αρνηθεί, με κίνδυνο να προδώσει το γάμο της ή ακόμα και να πεθάνει

5. Υπήρξε πιόνι στα παιχνίδια των θεών και είναι αδύναμη να ελέγξει τη ζωή της.

Συναισθήματα των θεατών για την Ελένη

Ο θεατής ταυτίζεται με την ηρωίδα, νιώθει συμπόνια γι’ αυτήν, επομένως διεγείρεται έλεος για όλα όσα πέρασε και περνά, χωρίς η ίδια να ευθύνεται, αλλά παρόλα αυτά υποφέρει. Εκτός από τον έλεο, όμως, ο θεατής νιώθει και φόβο για την Ελένη και το μέλλον της. Ο φόβος αυτός μεγαλώνει (επιτείνεται), καθώς η ηρωίδα αντιμετωπίζει προβλήματα ζωής και θανάτου κι αναρωτιέται «τι να την κάνω τη ζωή πια;»

Το ήθος της Ελένης (χαρακτηρισμός συμπεριφοράς)

Η Ελένη αμφισβητεί τη μυθολογική πλευρά της καταγωγής της. Αυτό δείχνει άνθρωπο με ορθολογική κρίση. Η άποψη ότι η ομορφιά φέρνει δυστυχία, φανερώνει ένα πρόσωπο συγκροτημένο χωρίς έπαρση και ματαιοδοξία. Αντίθετα με τη φήμη που έχει στους Έλληνες, την Ελένη τη χαρακτηρίζουν η αξιοπρέπεια με την οποία αντιμετωπίζει τις συμφορές της αλλά και η μαχητικότητα, αφού δεν υποκύπτει στην πρόταση γάμου του Θεοκλύμενου. Δείχνει υπομονή και καρτερικότητα, στηρίζοντας ελπίδες στην υπόσχεση που της έδωσε ο Ερμής, ότι θα επιστρέψει στη Σπάρτη με το Μενέλαο. Παρουσιάζεται πιστή και αφοσιωμένη στο γάμο της, αφού αγαπάει το σύζυγό της, τον συμπονά και αγωνιά γι’ αυτόν. Ακόμα, διακρίνουμε μια γυναίκα με ευσυνειδησία, που νιώθει ενοχές για τα δεινά των Ελλήνων, παρότι η ίδια δεν ευθύνεται γι’ αυτά στην πραγματικότητα.

Η Αντίθεση του Είναι και του Φαίνεσθαι στο έργο του Ευριπίδη και πώς δικαιολογείται:

Η αντιπαράθεση φαινομενικού και πραγματικού είναι πολύ βασική ιδέα στη σκέψη του Ευριπίδη, που συνηθίζει να τονίζει την αντίθεση μεταξύ αυτού που φαίνεται κι αυτού που είναι. Γι’ αυτό η βασική αντίθεση ανάμεσα στο σώμα (είναι) και στο όνομα (φαίνεσθαι) κυριαρχεί στην τραγωδία. Στην «Ελένη», μια ολόκληρη τραγωδία στηρίζεται ακριβώς πάνω σε αυτή την αντίθεση, δηλ., πάνω σε μια κατάσταση διαστρεβλωμένη ήδη από την αρχή: ο τρωικός πόλεμος θα γινόταν όχι εξαιτίας της ίδιας της Ελένης αλλά εξαιτίας ενός ειδώλου της. Έτσι, παρουσιάζει την πραγματική Ελένη (είναι) σε αντίθεση με τη φήμη (φαίνεσθαι) που υπήρχε, την πραγματικότητα σε αντίθεση με το φαινομενικό, τη γνώση σε αντίθεση με την άγνοια. Η Ελένη δεν πήγε ποτέ στην Τροία με τον Πάρη, ο Μενέλαος πολεμούσε για ένα είδωλο και η ίδια βρισκόταν στην Αίγυπτο διαφυλάττοντας την τιμή της από την ντροπή της απιστίας.

Η αντίθεση ανάμεσα στο φαίνεσθαι και στο είναι, απηχεί προβληματισμούς της εποχής του Ευριπίδη για την αλήθεια και τη γνώση. Επηρεασμένος από τους σοφιστές ο Ευριπίδης πίστευε ότι είναι δύσκολο να προσεγγίσουμε την πραγματική γνώση, την απόλυτη αλήθεια. Κι αυτό γιατί στην αναζήτηση της αλήθειας παρεμβάλλεται η υποκειμενική μας κρίση, η οποία συχνά οδηγεί σε παρανοήσεις. Οι μύθοι για τον Ευριπίδη είναι κάτι που το βλέπει κανείς υποκειμενικά: δεν είναι μια παγιωμένη πραγματικότητα αλλά ένα υλικό που μπορούμε να δώσουμε διαφορετικές ερμηνείες. Γι’ αυτό ο ίδιος επέλεξε την παραλλαγή του μύθου για το «είδωλο» της Ελένης.

Αξιοποίηση του ειδώλου από τον ποιητή: 1. πώς συνδέεται το είδωλο με το δόλο των θεών, 2. πώς συμβάλλει στην πλοκή του μύθου, 3. τι δείχνει η σχέση «είδωλο και πόλεμος».

1. Η γένεση του ειδώλου οφείλεται στην οργή και στην εκδικητικότητα της Ήρας, επειδή έχασε την «κρίσιν περί της καλλίστης». Το είδωλο χρησιμοποιήθηκε και από το Δία ως αφορμή του Τρωικού Πολέμου, αφού ο πραγματικός λόγος ήταν να ξαλαφρώσει η γη από το πλήθος των ανθρώπων.

2. Η κακή φήμη της Ελένης που δημιουργήθηκε μέσω του ειδώλου, έρχεται σε αντίθεση με την ηρωίδα, η οποία παραμένει πιστή κι αφοσιωμένη σύζυγος. Αυτή η άσχημη φήμη, όμως, αποτελεί και τη μεγαλύτερη συμφορά της Ελένης. Παράλληλα, της παρέχει ισχυρό κίνητρο δράσης, για να επιστρέψει στη Σπάρτη και να αποκαταστήσει το όνομά της. Στην ευρύτερη εξέλιξη του έργου το είδωλο αντιπροσωπεύει το φαίνεσθαι. Όταν οι ήρωες θα μπορέσουν να δουν το είναι, θα γίνει και η αναγνώριση.

3. Στους στ. 43-52 φαίνονται οι συγκαλυμμένες αιτίες του Τρωικού Πολέμου. Αίτια του πολέμου παρουσιάζεται η Ελένη. Δεν πρόκειται όμως για την πραγματική, αλλά για το απατηλό της είδωλο. Από εδώ και μόνο αποκαλύπτεται η ματαιότητα του πολέμου: «κούφια ιδέα» λέει η Ελένη. Όταν αποκαλυφθεί το είναι, δηλαδή οι πραγματικές αιτίες, θα γίνει αντιληπτό ότι ο πόλεμος στηρίχθηκε σε μια ψευδαίσθηση. Για τον Ευριπίδη ο πόλεμος είναι ο χώρος του ψεύδους, όπου κυριαρχούν τα δεινά και οι απάτες, ένα προϊόν αφροσύνης και ματαιοδοξίας, καθώς δεν μπορεί κανείς να του δώσει λογική ή νόημα.

Αντιλήψεις του Ευριπίδη για το δίκαιο (ο καλός ανταμείβεται, ο κακός τιμωρείται ή όχι;):

Η αντίληψη ότι δεν ισχύει πάντα το δίκαιο κι ότι οι άνθρωποι αισθάνονται έρμαια των καταστάσεων, χωρίς να μπορούν να ελέγξουν τη ζωή τους διακρίνεται σταδιακά αλλά καθαρά στο έργο του Ευριπίδη. Η επέμβαση των θεών τόσο στη γέννηση ως και στην όλη ζωή της Ελένης είναι έντονη:

§  γεννήθηκε από το Δία και τη Λήδα με ανορθόδοξο τρόπο.

§  ορίστηκε ως βραβείο του Πάρη.

§  δε δόθηκε στον Πάρη, όχι εξαιτίας της συμπόνιας της Ήρας αλλά λόγω της οργής και της εκδικητικότητάς της.

§  Η Ήρα την έστειλε στην Αίγυπτο, για να διατηρήσει αμόλυντο το γάμο της, αλλά αυτό εξυπηρετούσε και τον Δία, αφού μ’ αυτό τον τρόπο έδωσε στους Έλληνες την ψευδαίσθηση ότι γνωρίζουν την αιτία του Τρωικού πολέμου, κρύβοντας τα δικά του σχέδια.

§  κατηγορείται άδικα ως άπιστη και ως αιτία του Τρωικού πολέμου.

§  χωρίς να το έχει επιλέξει, γίνεται το αντικείμενο του πάθους ενός άντρα με μεγάλη εξουσία, του βασιλιά Θεοκλύμενου.

Επομένως, η ηρωίδα γνωρίζει πως χωρίς τη θέλησή της εμπλέκεται στα σχέδια κάποιων θεών και βρίσκεται σε αδιέξοδο, αντιμετωπίζοντας τις συνεχείς εναλλαγές της τύχης της. Υποφέρει άδικα και κατηγορείται από όλους, ενώ είναι αθώα.

Όλα αυτά δείχνουν έλλειψη ηθικής τάξης που οδηγούν σε άδικη αντιμετώπιση των «καλών» οι οποίοι τιμωρούνται αναίτια. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι ο Ευριπίδης αμφισβητεί την έννοια του δικαίου που επικρατούσε τόσο στην εποχή της Ελένης όσο και στην εποχή του, που ήταν μια εποχή που μαστιζόταν από τον πόλεμο (Πελοποννησιακός) και οδηγούσε σε συμφορές όχι τους πραγματικά αίτιους, αλλά τους αθώους, που γίνονται πιόνια της μοίρας και δεν αμείβονται για την ηθική και έντιμη στάση τους.

 

© Αγνή Τσιότσου