στ. 1425: Παραπέμπει σε μια ασιατική θεά που με διάφορα ονόματα (Pέα, Κυβέλη, Iδαία Mητέρα) λατρευόταν στην Ανατολή. Ο Eυριπίδης, όπως φαίνεται στη συνέχεια, την ταυτίζει με τη θεά Δήμητρα.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1425: Παραπέμπει σε μια ασιατική θεά, που με διάφορα ονόματα (Ρέα, Κυβέλη, Iδαία Mητέρα) λατρευόταν σε διαφορετικές περιοχές της Ανατολής. Ο Ευριπίδης, όπως φαίνεται στη συνέχεια, την ταυτίζει μάλλον συνειδητά με τη θεά Δήμητρα. Όταν διδάχτηκε η Ελένη το 412 π.Χ., είχε εισαχθεί στην Αθήνα η λατρεία της Κυβέλης. Ο Ευριπίδης θέλησε ίσως να δείξει στους Αθηναίους ότι οι θεές Δήμητρα και Ρέα-Κυβέλη ταυτίζονται, και να τονίσει τη σημασία της λατρείας της ασιατικής θεάς. Κοινό τους σημείο είναι η σχέση τους με τη γη, που λατρεύτηκε με διάφορα ονόματα από τους περισσότερους λαούς. Για τον άμεσο συσχετισμό της Ρέας και της Δήμητρας με τη γη : Ρέα < ἔρα (= γη), terra. Δημήτηρ: ερμηνεύεται κοινώς ως παλιός τύπος του Γῆ μήτηρ.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1430-1: Η αναφορά στη «χαμένη κόρη», την Περσεφόνη, συνδέει το στάσιμο με την υπόθεση, γιατί η Περσεφόνη έχει κοινά σημεία με την Ελένη. Όπως κι εκείνη είχε αρπαγεί και στη συνέχεια σωθεί, έτσι και η ηρωίδα δεν πρόκειται να παραμείνει στην Αίγυπτο αιχμάλωτη, αλλά θα σωθεί.
στ. 1431-2: Πρόκειται για την Περσεφόνη. Απέφευγαν να προφέρουν το όνομά της όσοι δεν ήταν μυημένοι στα Ελευσίνια μυστήρια.
στ. 1433: Τα κρόταλα, τα τύμπανα, οι αυλοί και άλλα όργανα συνδέονται με τη λατρεία της Μητέρας των θεών αλλά και της θεάς Δήμητρας.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1434: Λιοντάρια έσερναν το άρμα της Κυβέλης. Σύμφωνα μάλιστα με τον Βιργίλιο, λιοντάρια έσερναν και το άρμα της Δήμητρας κατά την αναζήτηση της Περσεφόνης.
στ. 1440-1: Σύμφωνα με ένα μύθο, η Αθηνά με το δόρυ και η Άρτεμη με το τόξο προσπάθησαν να εμποδίσουν τον Πλούτωνα να απαγάγει την Περσεφόνη. Ο Δίας όμως με έναν κεραυνό τις εμπόδισε.
στ. 1466-8: Σύμφωνα με την παράδοση, η Δήμητρα ανακουφίζεται μόνο όταν επιστρέφει η κόρη της από τον Άδη. Εδώ όμως, αυτό επιτυγχάνεται με τη μουσική και τον χορό.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1468-75: Ο Ευριπίδης διαφοροποιείται στο σημείο αυτό από τον ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα, σύμφωνα με τον οποίο ο Δίας έστειλε πρώτα την Ίριδα, για να προσκαλέσει τη Δήμητρα στον Όλυμπο, και, όταν αυτή δεν αποδέχθηκε την πρόσκληση, έστειλε διαδοχικά όλους τους θεούς. Τελικά η Δήμητρα πήρε τη θέση της στον Όλυμπο και η Περσεφόνη θα μοίραζε τον χρόνο της ανάμεσα στον Άδη και τον ουρανό.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1468-75: Υπάρχει επίσης η άποψη ότι αυτοί οι στίχοι αφορούν άμεσα και τους Αθηναίους λόγω της συγκεκριμένης ιστορικής συγκυρίας. Την εποχή που διδάχθηκε η τραγωδία, οι Αθηναίοι έχουν γνωρίσει τη θλιβερή εμπειρία της σικελικής καταστροφής και ο Ευριπίδης τούς προτρέπει να αντιμετωπίσουν τη λύπη τους με τη λυτρωτική δύναμη των οργιαστικών τελετών.
στ. 1470: Οι Χάριτες (Αγλαΐα, Ευφροσύνη, Θάλεια), που συμβόλιζαν τη χάρη και την τελειότητα των ανθρώπινων δημιουργημάτων, και οι Μούσες απαλλάσσουν τη θεά από τη βαριά θλίψη της και τον κόσμο από τα δεινά του.
Οι Χάριτες, λεπτομέρεια από τον πίνακα «Άνοιξη» του Σάντρο Μποτιτσέλι (π. 1485)
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1476-8: Η Αφροδίτη σχετίζεται άμεσα με το χορικό, γιατί αφενός αυτή γέννησε στον Πλούτωνα τον πόθο για την Περσεφόνη και αφετέρου είναι η αιτία για τα δεινά της Ελένης, εφόσον ευθύνεται για τον έρωτα του Πάρη γι' αυτήν.
στ. 1478: Eννοεί τον υπόκωφο βαρύ ήχο είτε των τυμπάνων είτε της φλογέρας.
στ. 1482: H λέξη βαριά αναφέρεται στον τόνο του ήχου (βαρύτονος, μπάσος).
στ. 1483: Στο πρωτότυπο ὧ παῖ. Ο μεταφραστής θεωρεί πως ο Χορός απευθύνεται στην Ελένη. Άλλοι θεωρούν ότι υπονοείται η Αφροδίτη ή η Περσεφόνη ή ακόμα και ο Αλκιβιάδης, που είχε κατηγορηθεί για ιεροσυλία.
στ. 1490: Οι μαινάδες φορούσαν δέρματα μικρών ελαφιών.
στ. 1490: Pαβδί από καλάμι ή ξύλο, με φύλλα κισσού ή αμπέλου στην κορυφή του, που το κρατούσαν οι οπαδοί του Διονύσου.
στ. 1492: Οι πιστοί της Κυβέλης στριφογύριζαν πάνω από το κεφάλι τους ένα στρογγυλό δίσκο.
στ. 1497: Mάλλον πρόκειται για την Κυβέλη· και εδώ αναμειγνύονται στοιχεία από διάφορες θρησκείες (συγκρητισμός).
στ. 1498-9: Στους δύο αυτούς στίχους το πρωτότυπο κείμενο είναι πολύ φθαρμένο. Eδώ ο μεταφραστής αποδίδει μία από τις προσπάθειες αποκατάστασής του. Σύμφωνα με μια άλλη ερμηνεία των δύο τελευταίων στίχων του Στασίμου: στηρίχτηκες πάντα στην ομορφιά σου.
 Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1498-9: Ο Ευριπίδης για άλλη μια φορά απενοχοποιεί την Ελένη, βάζοντας τον Χορό να πει ότι για όλα ευθύνεται η ομορφιά της Ελένης που παρέσυρε τον Πάρη να την ερωτευθεί. Έτσι αντιμετωπίζεται η αντίφαση που προκύπτει από τους στίχους 1484-9, όπου η θεά απέδωσε ευθύνες στην ηρωίδα.

 

 

 

Κείμενα σχετικά με τη λειτουργία του συγκεκριμένου Στασίμου στην τραγωδία μας

[το Β΄Στάσιμο εμβόλιμο]

«Η επικρατέστερη άποψη παλαιότερα ήταν ότι το Χορικό αυτό δεν έχει καμιά σχέση με τα δρώμενα του δράματος. […] [Ο Decharme] μάλιστα είναι απόλυτα κατηγορηματικός. Γράφει: “Ο σύνδεσμος της ωδής αυτής με το θέμα του δράματος λειτουργεί με ένα τρόπο τόσο απροσδόκητο που θα προσβάλαμε τον Ευριπίδη, αν τον θεωρούσαμε υπεύθυνο για μια τέτοια αδεξιότητα. Αυτό το κομμάτι, το μόνο στο είδος του σε όλο το ελληνικό θέατρο που μας διασώθηκε, είναι ένα εμβόλιμο”. Είναι, πράγματι, τόσο εμφανής η έλλειψη συνδέσμου με την υπόθεση του δράματος στο Χορικό αυτό, ώστε ο Heath είχε πιστέψει πως αυτό δεν ανήκε στην Ελένη αλλά σε άλλο δράμα του ποιητή, στον Αίολο […]»

(Χατζηανέστης 1989: 376-377).

[εμβόλιμο από υποκριτή]

«[…] διά τούτο θεωρείται εμβόλιμον υπό των Decharme, Heath, και ιδίως υπό του Hofmann, ο οποίος το θεωρεί εμβόλιμον υπό την αληθή σημασίαν του όρου, όπως την θέλει ο Αριστοτέλης (Ποιητική 1456α, 26-32). Πιστεύει δε ούτος ότι ανήκε εις άλλο έργον, εισήχθη δε εις την Ελένην υπό τινος ηθοποιού. Πρβ. H. Βacon, 143 σημ.28, όπου εκφράζεται η άποψις ότι η ωδή ανήκει είτε εις την Σθενέβοιαν είτε εις τον Ιππόλυτον Καλυπτόμενον»

(Παττίχης 1978: 313).

[τα χορικά γενικά είναι εμβόλιμα]

«Μέσα στην πολλαπλότητα των χορικών του Ευριπίδη μπορούμε να διακρίνουμε και το νήμα μιας εξέλιξης, που, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Ποιητ. 18,1456 α 29), άρχισε με τον Αγάθωνα: το χορικό γίνεται μια παρένθεση, είναι εμβόλιμον, ένα στοιχείο που, φυσικά, προετοιμάζει τον Xορό της Νέας Κωμωδίας. Στον Ευριπίδη ξεχωρίζουν ορισμένες λυρικές αφηγήσεις, που, χωρίς βέβαια να είναι ολότελα άσχετες με τα δραματικά συμφραζόμενα, πάντως στέκουν κάπως αυτοτελείς μέσα στο δράμα, έτσι που ο Κranz, συσχετίζοντάς τες με την ποίηση του Βακχυλίδη, μίλησε για “διθυραμβικά στάσιμα”. […] παραδείγματα είναι […] Ελένη 1301»

(Lesky 1989: 400).

[λόγοι παρεμβολής]

«Η ταύτιση της Δήμητρας με τη Μεγάλη Μητέρα είναι ήδη γεγονός στα τέλη του 5ου αι., κι ο Ευριπίδης φαίνεται ότι το χρησιμοποίησε έτσι, ώστε να μπορεί να εισαγάγει την άγρια, οργιαστική μουσική που ακουγόταν στις ωδές της Μεγάλης Μητέρας […]. Σίγουρα η πένθιμη μουσική των Σειρήνων στον πρώτο θρήνο της Ελένης άνοιξε τον δρόμο για τα τραγούδια των Μουσών και τα τύμπανα, τους αυλούς και τα κύμβαλα της Μεγάλης Μητέρας, που γιορτάζουν την επιστροφή της ζωής […]. Το θέμα είναι ότι ίσως, μετά από μακρόχρονη αναμονή και πόνο, μπορεί να έρθει λυτρωτικό το άγγιγμα της χάριτος, που εδώ συμβολίζεται από τη μουσική που χαρίζουν οι θεές προστάτιδες της αρμονίας και της χαράς της ζωής»

(Whitman 1996: 88-89).

[λόγοι παρεμβολής]

«Για τον G. Zuntz ο μύθος δηλώνει τη συμφιλίωση με τη ζωή μετά από ένα βαθύ πόνο, συμφιλίωση που μπορεί να επέλθει μέσω της τέχνης, της μουσικής, η οποία κατόρθωσε να αλλάξει τη διάθεση της θεάς. Οι Αθηναίοι καλούνται να λυτρωθούν από τον πόνο και να συμφιλιωθούν με τη ζωή μέσω της μουσικής […]. Ο H. Gregoire συνδυάζει το Χορικό, και ιδιαίτερα τη β΄αντιστροφή, με τις τελετές των ελευσινίων μυστηρίων, τα οποία είχε παρωδήσει ο Αλκιβιάδης πριν αναχωρήσει για τη Σικελία»

(Χατζηανέστης 1989: 378-379).

[οργανική σύνδεση του Β΄Στασίμου]

«Αν πιστέψουμε την Αnne Newton-Pippin, η ωδή έχει μια οργανική λειτουργία μέσα στο έργο, αφού από την αρχή γίνεται μνεία της Περσεφόνης, προς την οποία παρομοιάζεται η Ελένη, που σαν εκείνη είχε αναρπαγεί και σαν εκείνη είχε σωθεί. Έτσι, ο μύθος της Δήμητρας-Περσεφόνης δεν είναι, κατά την Α. Newton-Pippin, άσχετος με το δράμα, αφού η Ελένη σαν την αρπαγείσα Περσεφόνη δεν πρόκειται να είναι αιώνια αιχμάλωτη στην Αίγυπτο, αλλά θα σωθεί όπως σώθηκε εκείνη»

(Χατζηανέστης 1989: 377).

[οργανική σύνδεση]

«Σε γενικές γραμμές πάντως η Ελένη θα μπορούσε να θεωρηθεί, και θεωρήθηκε, ως η ανθρώπινη εκδοχή της Περσεφόνης που ήταν χαμένη και ξαναβρέθηκε. Έτσι το ποίημα γίνεται ένα τραγούδι του θανάτου και της ανάστασης, που είναι στενά συνδεδεμένο με το έργο ως σύνολο και συμβαδίζει με το σχέδιο του ψεύτικου θανάτου του Μενέλαου. Ο Ευριπίδης επίσης ήξερε ότι η Ελένη λατρευόταν στη Σπάρτη ως θεά (Ορ. 1635 κ.εξ., 1683 κ.εξ.), αναμφίβολα ως θεά της βλάστησης, και ίσως σκόπιμα να θέλησε να υπαινιχτεί την προσωρινή ταύτισή της με την Κόρη»

(Whitman 1996: 88).

Κείμενα σχετικά με τα στάσιμα ως συνδυασμό λόγου, μουσικής και κίνησης

[μουσική]

«Για την μουσική, αυτό που κυρίως μπορούμε να πούμε είναι ότι μέχρι τα τέλη του 5ου αι. σίγουρα δεν παραμόρφωνε και δεν έκανε ασαφή τον λόγο. Ο ποιητής ήταν ο ίδιος και συνθέτης. Δεν “προσάρμοζε λέξεις στη μουσική”, αλλά συνέθετε για τον Xορό ένα τραγούδι, στο οποίο η μουσική αντιστοιχούσε στους μακρούς ή βραχείς ρυθμούς των λέξεων. Ο ρόλος του αυλητή ήταν συνοδευτικός, και τίποτε περισσότερο. Το τραγούδι ήταν ομαδικό. Η αρμονία, με τη σημερινή έννοια του όρου, ήταν άγνωστη»

(Βaldry 1981: 97- 98).

[τα χορικά του Ευριπίδη]

«[…] αυτά [τα χορικά του Ευριπίδη, στα οποία περιλαμβάνεται και το Β' Στάσιμο] ανήκουν στην οψιμότερη περίοδο του Ευριπίδη, στην οποία το χορικό άσμα και από άλλες απόψεις δοκίμαζε βαθιές αλλαγές. Αυτό το καινούργιο τραγούδι δείχνει γλωσσικά έναν φόρτο και έναν “όγκο”, που κάποτε βρίσκονται σε κάποια παράξενη ασυμφωνία με το περιεχόμενο. Ο Αριστοφάνης παρώδησε τσουχτερά αυτό το είδος στις Θεσμοφοριάζουσες (49) και στους Βατράχους (1309). Μερικά κείμενα του Ευριπίδη επιτρέπουν να καταλάβουμε ότι πού και πού έχουν σημασία περισσότερο σαν υπόστρωμα για την μουσική. Ξέρουμε ότι η μουσική του νέου, του νεοαττικού διθυράμβου, παραφορτωμένη, ανήσυχη, που ήθελε να δημιουργήσει στριγκές εντυπώσεις, ήταν εκείνη που επηρέαζε εδώ δυνατά τον Ευριπίδη»

(Lesky 1978: 570).

[μουσικά όργανα στον Ευριπίδη]

«Μεταξύ των αχρειοτήτων του Ευριπίδη ο Αριστοφάνης λογαριάζει και την καταφυγή στις καστανιέτες (κρόταλα): “Πού είναι αυτή που με τα όστρακα κάνει κρότο; Έλα εδώ, Μούσα του Ευριπίδη!” (Βάτραχοι, στ.1305-1307). Η έμμεση αναφορά είναι στην Υψιπύλη, που χρησιμοποιεί καστανιέτες στην ομώνυμη τραγωδία […]. Στην ορχήστρα του θεάτρου εμφανίζονται διάφορα όργανα […]. Στις Βάκχες του Ευριπίδη αναφέρονται –και η χρήση τους είναι υποχρεωτική– τα τύμπανα, δηλαδή ταμπούρλα που τα χτυπούσαν με την παλάμη του χεριού (στ.58-61). Όμως αναμφισβήτητα στο θέατρο επικρατούν η κίθαρις, η λύρα κι ο αυλός, το φλάουτο (ή καλύτερα το όμποε) στις διάφορες μορφές τους […] για να συνοδεύουν είτε τις μονωδίες είτε τα τραγούδια του Χορού»

(Αlbini 2003: 224).

[όρχηση]

«H ίδια αντιστοιχία με τον ρυθμό των λέξεων φαίνεται ότι ίσχυε και για τα χορευτικά κομμάτια. Η μετρική ανάλυση των ωδών μάς επιτρέπει να κρίνουμε κατά πόσον οι χορευτικές αυτές κινήσεις ήσαν αργές ή γρήγορες, επιβλητικές ή άτακτες. Πέρα όμως απ’ αυτές τις γενικότητες, η άγνοιά μας είναι πλήρης. Ένας αρχαίος σχολιαστής μας πληροφορεί ότι, όταν τραγουδούσε την πρώτη από τις δύο στροφές, ο Xορός κινούνταν προς τα δεξιά (εξ ού και ο Ελληνικός όρος “στροφή”), και όταν τραγουδούσε την δεύτερη στροφή (“αντιστροφή”) επέστρεφε στην θέση του, ενώ εάν πρόσθεταν μιαν ακόμη στροφή, την “επωδό”, έμεναν ακίνητοι. Ακόμα κι αν αυτό αληθεύει, δεν μας λέει τίποτε για τις κινήσεις και τις χειρονομίες του μίμου, την σωματική έκφραση της συγκίνησης και τις εικόνες που στις ωδές, αν όχι και στη διάρκεια του διαλόγου, πρέπει να αποτελούσαν την ουσία του Xορού»

(Βaldry 1981: 98).

Κείμενα σχετικά με την παράδοση των αρχαίων κειμένων και ειδικότερα της Ελένης

[η παράδοση του κειμένου της Ελένης]

«Η παράδοσις του κειμένου της Ελένης είναι συνυφασμένη με την ιστορίαν της παραδόσεως όλων των δραμάτων του Ευριπίδου, και ιδίως εκείνων τα οποία δεν συνοδεύονται υπό αρχαίων σχολίων, όπως και η Ελένη. Είναι δύσκολον φυσικά να παρακολουθήσωμεν ένα κείμενον από τον καιρόν της συγγραφής του. Η δυσκολία δε αυτή είναι ακόμη μεγαλυτέρα, διότι τα δράματα εις την αρχήν δεν εγράφοντο διά να διαβάζωνται, αλλά μόνον διά να διδάσκωνται εις τα δημόσια θέατρα. Οι γραφείς, επομένως, οι οποίοι αντέγραφον τα κείμενα, δεν ενδιεφέροντο τόσον διά την ορθήν παράδοσιν του κειμένου, όσον διά την ευκολίαν και την εξυπηρέτησιν των ηθοποιών. Δι’ αυτόν τον λόγον δεν εσκοτίζοντο, αν παρεισέδυον λάθη εις το κείμενον. Τούτο ωφείλετο επίσης εις το γεγονός ότι οι βιβλιοπώλαι ήθελον να ικανοποιήσουν τους πελάτες των, τόσον εις την Ελλάδα όσον και εις το εξωτερικόν, οι οποίοι μη δυνάμενοι να έρθουν εις τας Αθήνας διά να παρακολουθήσουν τας παραστάσεις, ήθελον τουλάχιστον να διαβάσουν τα έργα των μεγάλων δραματοποιών. Έτσι οι βιβλιοπώλαι εμίσθωναν όσο το δυνατόν περισσοτέρους αντιγραφείς, διά να ανταποκριθούν εις την ζήτησιν αυτήν. Ακόμη πρέπει να έχωμεν υπ’ όψιν μας τας νοθεύσεις και αλλοιώσεις (παρεμβολάς) του κειμένου εκ μέρους των ηθοποιών, οι οποίοι ετροποποίουν το κείμενον δι’ ιδικήν των ευκολίαν. Γίνεται λοιπόν αντιληπτόν ότι, εφ’ όσον τα πρώτα αντίγραφα περιείχον λάθη, τα λάθη αυτά εκληροδοτούντο εις τας μελλοντικάς “εκδόσεις” του κειμένου. […]

Διά την παράδοσιν του κειμένου της Ελένης μας ενδιαφέρει πολύ και η περίοδος των Παλαιολόγων (1262-1453 μ.Χ.), κατά την οποίαν έχομεν αληθή αναγέννησιν των κλασσικών σπουδών. Το σπουδαιότερον δε τμήμα της περιόδου αυτής είναι αι αρχαί του 14ου αιώνος, ότε έζησαν […] και ο Δ. Τρικλίνιος. Οι λόγιοι αυτοί συνεχίζουν το έργον των Αλεξανδρινών. Μελετούν τα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων, ενδιαφερόμενοι τόσον διά την κριτικήν όσον και διά την παράδοσιν αυτών. Τα σπουδαιότερα χειρόγραφα του Ευριπίδου ανάγονται εις την εποχήν αυτήν. Μεταξύ αυτών είναι οι κώδικες L. (Laurentanus 32.2) και P. (Palatinus) […], εις τους οποίους ευρίσκεται το κείμενον της Ελένης […]. Ο L. τοποθετείται περί το 1310 μ.Χ. Εγράφη, κατά το μεγαλύτερον μέρος του, από τον Τρικλίνιον εις την Κωνσταντινούπολιν. Περί τα μέσα του ιδίου αιώνος τον ευρίσκομεν εις την Καλαβρίαν της Σικελίας, εις τα χέρια κάποιου Σίμωνος Ατουμάνου, ο οποίος έγραψε πολλάς σημειώσεις επ’ αυτού. Αργότερα το χειρόγραφον μετεφέρθη εις την Ρώμην και τελικά εις την Φλωρεντίαν. Πάντως ο Τρικλίνιος, εις άγνωστον ημερομηνίαν, ανεθεώρησε το κείμενον και προσέθεσε πολλάς επεξηγηματικάς σημειώσεις, ιδίως επί του μέτρου […]. Ο P. εγράφη περί το 1340 μ.Χ. Ως προς το κείμενον του Ευριπίδου ο P. δεν έχει μεγάλην σπουδαιότητα, διότι είτε αντιγράφει τον L., είτε προέρχεται από την ιδίαν πηγήν όπως και ο L. […]. Εκτός των δύο αυτών χειρογράφων το κείμενον της Ελένης ευρίσκεται και εις τρία απόγραφα του L.»

(Παττίχης 1979: 42-49).

Κείμενα σχετικά με τον θρησκευτικό χαρακτήρα του αρχαίου δράματος

[στροφή και αντιστροφή]

«Οι πρώτοι εκκλησιαστικοί ύμνοι ήταν πολύ απλοί και ψάλλονταν συνήθως απ’ όλο το εκκλησίασμα […]. Με την εξάπλωση όμως του Χριστιανισμού και τη χρησιμοποίηση τεχνικότερης μουσικής δεν είναι πια εύκολο τα λειτουργικά μέλη να ψάλλονται απ’ όλο το εκκλησίασμα. Γι’ αυτό άρχισαν σιγά-σιγά να τα εμπιστεύονται σε ειδικά γυμνασμένους ψάλτες. Την εποχή εκείνη, στην Εκκλησία της Αντιόχειας παρουσιάζεται για πρώτη φορά η αντιφωνία, ο χωρισμός δηλαδή των ψαλτών σε δύο Xορούς, δεξιό και αριστερό, που τραγουδούν, ο ένας έπειτα από τον άλλο, το ίδιο μέλος»

(Nef: 60-61).

[σύγχρονα βιώματα]

«Στα Σπιρίτσουαλ ο Θεός δοξάζεται με ρυθμούς, που ήταν σημάδια και σύμβολα του σεξουαλισμού. Οι μελωδίες του μπλουζ, που προηγήθηκαν της τζαζ, ακολουθούν την ιστορία της γέννησης του Χριστού. Οι τραγουδιστές με τα παρδαλά πουκάμισα υμνούν τον Κύριο με βραχνή φωνή. Κουνούν ακατάπαυστα τα χέρια τους, φωνάζουν εκατό, διακόσιες φορές, σα να μην μπορούν ακόμα να το πιστέψουν ότι γεννήθηκε ο θεός που θα βγάλει από την αιχμαλωσία τους εκλεκτούς, ότι είναι ένας ζωντανός θεός που μπορεί κανείς να τον αγγίξει, ότι είναι τροφή και ποτό. Ο ενθουσιασμός για το χαρμόσυνο μήνυμα είναι σωματικός, συγκλονίζει το σώμα»

(Κott 1976: 221,2).

 

Β΄ Στάσιμο, στίχοι 1425-1499

 

Στόχοι: οι μαθητές:

• να κατανοήσουν το περιεχόμενο της ενότητας

• να εντοπίσουν τα λυρικά στοιχεία στο στάσιμο

• να νιώσουν το ψυχολογικό κλίμα που δημιουργεί το στάσιμο

• να ηθογραφήσουν τον Χορό

• να συνδέσουν το στάσιμο με τα δρώμενα του έργου.

Επεξεργασία του κειμένου:

[σ. 105 σχολ. εγχ.: ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ: Oι γυναίκες του Xορού απλώνονται και πάλι στην ορχήστρα και αρχίζουν να «ορχούνται» και να «άδουν» το τραγούδι τους.]

1. Ανάγνωση της ενότητας.

2. Ποιο είναι το θέμα της κάθε στροφής και αντιστροφής; (α΄ στροφή: ο Χορός τραγουδάει για την περιπλάνηση της θεάς Μητέρας / Δήμητρας / σχόλιο 1 σχολ. εγχ., στα όρη και τα βουνά, στους ποταμούς και τις θάλασσες, πάνω στο άρμα της, προς αναζήτηση της χαμένης της κόρης / Περσεφόνης / σχόλιο 2 σχολ. εγχ., που την είχαν απαγάγει / ο Πλούτωνας – αρωγοί σπεύδουν δίπλα της η Άρτεμη και η Αθηνά / σχόλιο 4 σχολ. εγχ., όμως ο Δίας έχει άλλη γνώμη – α΄ αντιστροφή: όταν η θεά σταμάτησε την αναζήτηση, γιατί ήταν ατελέσφορη, τότε απλώθηκε η θλίψη της σε όλη τη φύση: η γη δεν παρήγε καρπούς, τα βοσκοτόπια ξεράθηκαν, το νερό στέρεψε, οι άνθρωποι πέθαιναν, όπως και τα ζώα, γι’ αυτό και δεν γίνονταν θυσίες στους θεούς – β΄ στροφή: τότε ο Δίας, για να αμβλύνει τον θυμό και την οργή της Μάνας των θεών, στέλνει σε αυτήν τις Χάριτες και τις Μούσες, με εντολή να διασκεδάσουν με χορούς και τραγούδια τη λύπη της θεάς – μαζί τους και η Αφροδίτη με ένα χάλκινο βαθύηχο όργανο και ένα τύμπανο – γέλασε τότε η θεά Μητέρα και χαρούμενη πήρε στα χέρια της τη φλογέρα / σχόλιο 5 σχολ. εγχ. – β΄ αντιστροφή: δυσνόητη→ από λάθη κατά την χειρόγραφη παράδοση του κειμένου / ο Xορός απευθυνόμενος στην Ελένη / σχόλιο 9 σχολ. εγχ., της επιρρίπτει ευθύνες που με τη συμπεριφορά της (;) προκάλεσε την οργή της θεάς Μητέρας – στη συνέχεια ο Χορός τραγουδάει για τη δύναμη που έχουν τα ελαφοτόμαρα, ο θύρσος στεφανωμένος με κισσό, ο δίσκος που στριφογυρνάει μες στον αιθέρα, τα μαλλιά που σηκώνονται όρθια, προς τιμήν του Διονύσου, και στις ολονύχτιες τελετές της θεάς / σχόλια 10, 11, 12, 13 σχολ. εγχ. / σύμβολα θεϊκά και θρησκευτικές τελετές προς τιμήν του Διονύσου και θεών της Ανατολής – το στάσιμο τελειώνει με την αναφορά στην υπέρμετρη ομορφιά της Ελένης, που, ως γνωστόν, αυτή υπήρξε η αιτία του κακού, και με την ευχή του Χορού να της πάνε όλα καλά από δω και πέρα)

3. Ποια είναι τα λυρικά στοιχεία που δείχνουν ότι το στάσιμο είναι τραγούδι; (λεξιλόγιο με συναισθηματικό πρόσημο: τη χαμένη κόρη / τη θυγατέρα που ’χαν κλέψει, θλίψη αγιάτρευτη, πικρό θυμό, οργή / φωνές ολόχαρες, πασίχαρα τραγούδια, γέλασε, χαρούμενη – επίθετα: λόγγους δασοσκέπαστους, πολυβούιστους γιαλούς, λαμπερούς ουράνιους θρόνους, πολυπλάνητο δρόμο – εικόνες: στα βουνά, σε λόγγους δασοσκέπαστους, σε ποταμών νεροσυρμές και πολυβούιστους γιαλούς / τα κρόταλα βροντολογούσαν / σέρναν τ’ αμάξι της θεριά / τους κυκλόσυρτους χορούς / χιονοσκέπαστα της Ίδης κορφοβούνια, βίγλες των Νυμφών, βράχια χιονισμένα, δάση / κάμπους δίχως χορτάρι, βοσκοτόπια κατάξερα, στέρεψε πηγές / Η Κύπριδα πρωτόπιασε ένα τύμπανο κι ένα βαθύλαλο χαλκό / η θεά την ηχερή στα χέρια της πήρε φλογέρα / ελαφοτόμαρα… ο θύρσος στεφανωμένος με κισσό… ο μαγικός ο δίσκος στριφογυρνά… τα μαλλιά ορθοσηκώνονται…τελετές ολονύχτιες – παρομοιώσεις: σαν άνεμος – μεταφορές: η Μάνα χύθηκε, απλώθη η θλίψη, για να γλυκάνει ο Δίας της Μάνας τον θυμό)

4. Ποιο είναι το ψυχολογικό κλίμα που δημιουργεί το στάσιμο; (α΄ στροφή και α΄ αντιστροφή: αίσθημα απώλειας, λύπη, στενοχώρια, πόνος, οδύνη, αγωνία, θλίψη, πένθιμη ατμόσφαιρα – β΄στροφή: εύθυμη διάθεση, γέλια, χαρά, αισιοδοξία – β΄ αντιστροφή: μυστηριακή, οργιαστική ατμόσφαιρα)

5. Ποιο είναι το ήθος του Χορού; (ευσέβεια – φιλική σχέση με την Ελένη)

6. Ποια είναι η σχέση του στάσιμου με την υπόθεση του έργου / το επεισόδιο που προηγήθηκε; (σ. 107 σχολ. εγχ.: ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ / εμβόλιμο: δεν έχει καμία σχέση με όσα προηγήθηκαν στην τραγωδία – μη εμβόλιμο: α) σχέση Ελένης-Περσεφόνης / βλέπε και Πάροδο – β) προβολή λατρείας / οργιαστικών τελετών Δήμητρας-Διονύσου ως μέσου αντιμετώπισης της λύπης των Αθηναίων για τη σικελική καταστροφή – γ) θρησκευτικός χαρακτήρας του στάσιμου / πβ. γέννηση της τραγωδίας – δ) θρησκειολογικές αναζητήσεις του Ευριπίδη / εισαγωγή στην Αθήνα της λατρείας της θεάς Κυβέλης)

Εργασίες:

1) Προκειμένου να βοηθήσετε τους συμμαθητές σας να κατανοήσουν το περιεχόμενο του Στασίμου, αφηγηθείτε σε ένα σύντομο κείμενο το μυθικό επεισόδιο στο οποίο αναφέρεται (α΄στροφή ― α΄αντιστροφή ― β΄στροφή). (σ. 108 σχολ. εγχ.)

2) Ο Χορός αναφέρεται στην περιπέτεια της Κόρης (= Περσεφόνης)· ποια κοινά στοιχεία μπορεί να έχει η Περσεφόνη με την Ελένη και τις περιπέτειές της; (σ. 107 σχολ. εγχ.)

3) Tο Στάσιμο παρακολουθούν οι τσακισμένοι από την ήττα στη Σικελία Aθηναίοι. Bρίσκουν σε αυτό στοιχεία παρηγοριάς και ελπίδας; (σ. 107 σχολ. εγχ.)

4) Να βρείτε πληροφορίες για τη λατρεία της θεάς Μητέρας / Δήμητρας (Ελευσίνια Μυστήρια) / Κυβέλης.

5) Κάποια/ες από τις ερωτήσεις της επεξεργασίας που δεν απαντήθηκαν κατά την παράδοση του μαθήματος.

 

 

© Ευαγγελία Οικονόμου