Ελληνικός πολιτισμός, Διδάσκοντας την Ελένη,
στ. 1425-1499 <1301-1368>

Αναλυτική επεξεργασία

1286-1424 1425-1499 1500-1592


 

 

Κατέβασε όλο το κείμενο της τραγωδίας κείμενο

Απάντησε σε ερωτήσεις κατανόησης δεσμός κείμενο poll

Δες τη μετάφραση με το αρχαίο κείμενο

 

Ακουστικό αρχείο του Εθνικού Θεάτρου το 1977 στην Επίδαυρο


Β' Στάσιμο, 1425-1499
«Γέλασεν δὲ θεὰ δέξατό τ' ἐς χέρας βαρύβρομον αὐλὸν»


Από την ανατροπή στην αποκατάσταση της ισορροπίας

 

σελ. 104-105

Α' ΣΤΡΟΦΗ:H Περιπλανηση τησ Θεασ σε Αναζητηση τησ Χαμενησ Κορησ
1425 ΧΟΡ: Κάποτε η Μάνα των θεών 1  αρ
χύθηκε απάνω στα βουνά,
σε λόγγους δασοσκέπαστους,
σε ποταμών νεροσυρμές● Πού περιπλανιέται η θεά;
● Ποια είναι η στάση των θεών απέναντί της;

και πολυβούιστους γιαλούς,
1430 γυρεύοντας ολούθε τη χαμένη  αρ
κόρη της με το ιερό 2
κι ανείπωτο όνομα. Τριγύρω
τα κρόταλα βροντολογούσαν, 3
σέρναν τ' αμάξι της θεριά  αρ
1435 κι εκείνη ακούραστα ζητούσε
τη θυγατέρα που 'χαν κλέψει
απ' τους κυκλόσυρτους χορούς
των κοριτσιών. Μαζί της
ακράτητες σαν άνεμος ορμήσαν
1440 η Άρτεμη βαστώντας τόξα
κι η Αθηνά με τη βαριά της λόγχη. 4
Όμως ο Δίας από ψηλά
στους λαμπερούς ουράνιους θρόνους
αλλιώς κανόνιζε τη μοίρα.

 

Α' ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ Οι Ολεθριεσ Συνεπειεσ τησ Θλιψησ τησ Θεασ
1445 Κι όταν τον πολυπλάνητο
δρόμο της έπαψε η θεά,
ζητώντας ανωφέλευτα την κόρη● Πώς επηρέασε ο καημός της θεάς τη φύση, τους ανθρώπους και τους θεούς;
που δολερά είχαν κλέψει,
στα χιονοσκέπαστα της Ίδης
1450 έφτασε κορφοβούνια,
τις βίγλες των Νυμφών· απλώθη
τότες η θλίψη της στα βράχια
τα χιονισμένα και στα δάση·
τους κάμπους άφησε της γης
1455 δίχως χορτάρι, τις σπορές
δίχως καρπούς κι αφάνιζε
το γένος των ανθρώπων·
απόμειναν τα βοσκοτόπια
κατάξερα κι από τις πόλεις
1460 λιγόστεψε η ζωή· θυσίες
δε γίνονταν για τους θεούς
ούτε οι βωμοί είχαν προσφορές·
στέρεψε τις ολόδροσες
πηγές απ' την αγιάτρευτη
1465 θλίψη της κόρης που 'χασε.


Ασ γινουμε θεατεσ

 

Oι γυναίκες του Xορού απλώνονται και πάλι στην ορχήστρα κι αρχίζουν να «ορχούνται» και να «άδουν» το τραγούδι τους.

Για τη μουσική (το μέλος) της αρχαίας παράστασης δυστυχώς δε γνωρίζουμε πολλά.

Mε βάση τα συγκεκριμένα μουσικά όργανα που αναφέρονται και το διαφορετικό κλίμα σε κάθε στροφικό ζεύγος, ας «ακούσουμε» τη μουσική υπόκρουση στα διάφορα μέρη του Στασίμου.

Ποιο σύγχρονο είδος μουσικής σου θυμίζει;

Στη β' αντιστροφή ο Xορός αναφέρεται σε θρησκευτικές τελετές προς τιμήν του Διονύσου και θεών της Ανατολής.

Με βάση τις εικόνες των σελίδων 103-107, ας φανταστούμε και ας καταγράψουμε με τη μορφή οδηγιών τη χορογραφία της β' αντιστροφής.

Kρόταλα, τύμπανο

Kρόταλα, τύμπανο

 

Η μουσική στην δραματική ποίηση της κλασικής εποχής [πηγή: Εκπαιδευτική Τηλεόραση]
Μουσικά όργανα στον Ευριπίδη: U. Albini «Προς Διόνυσον»

 

Xορογραφικές σημειώσεις

Xορογραφικές σημειώσεις της Z. Nικολούδη για τους Όρνιθες του Aριστοφάνη


Ας Εμβαθυνουμε

 

Aρχαίος πάπυρος με εμφανή σημεία φθοράς

Aρχαίος πάπυρος με εμφανή σημεία φθοράς

 

Αρχαίοι πάπυροι και η παράδοση του κειμένου της Ελένης.

 

Έχεις αναρωτηθεί ποτέ πώς έφτασαν στα χέρια μας τα αρχαία κείμενα και ποιες δυσκολίες παρουσιάζει η ανάγνωσή τους; Πάπυροι, περγαμηνές, βυζαντινοί μοναχοί, αντιγραφείς, καταστροφές… Ας μην ξεχνάμε το μακρύ ταξίδι των αρχαίων κειμένων μέσα στον χρόνο... Μέσα από μια τέτοια πορεία έφτασε σ' εμάς και η Ελένη, σε λίγα χειρόγραφα με αρκετά αντιγραφικά λάθη και στίχους ακρωτηριασμένους.

Στο Β' Στάσιμο, κυρίως στη β' αντιστροφή, τα χειρόγραφα είναι πολύ φθαρμένα και οι μελετητές, στην προσπάθειά τους να αποκαταστήσουν το κείμενο, έχουν προτείνει διαφορετικές γραφές, που οδηγούν και σε διαφορετικές μεταφράσεις.

Aς δούμε, για παράδειγμα, στο Παράλληλο Kείμενο της επόμενης σελίδας τη μετάφραση της β' αντιστροφής από έναν άλλο μεταφραστή (E. Xατζηανέστη) και ας επισημάνουμε τις βασικές της διαφορές από τη μετάφραση του βιβλίου μας.


Παραλληλο Κειμενο 1

Aποκριες

 

[...] στα χωριά ο αγρότης, ακόμα και μέσα στα γέλια και φαγοπότια της Αποκριάς, έχει την αίσθηση της μεταβολής που συμβαίνει την εποχή αυτή στη φύση και θέλει με πράξεις και ενέργειες, που ανάγονται σε παλαιές μαγικές συνήθειες, να υποβοηθήσει τον ερχομό της άνοιξης, να εξασφαλίσει τη βλάστηση και ευφορία των αγρών. [...]

H αποκριά μπαίνει με τα ταμπούρλα· την ημέρα του Αγίου Αντωνίου [17 Ιανουαρίου] αρχίζουν και βαράνε τα ταμπούρλα σ' όλες τις γειτονιές και γίνεται μεγάλος αλαλαγμός. [...] φορούν περικεφαλαία από δέρμα λύκου ή αλεπούς, η οποία είναι κωνική και έχει στην κορυφή της μία ή δύο ουρές αυτών των ζώων. Στους ώμους και στα στήθη από πάνω έχουν ράψει δέρματα ζαρκαδιών, ενώ οι μηροί καλύπτονται με δέρματα τράγων. Τη στολή αυτή συμπληρώνουν: 1) το προσωπείο, που αποτελείται από δέρμα ζαρκαδιού ή τράγου και έχει τρύπες στο ύψος των ματιών και στο στόμα και 2) θορυβώδη κουδούνια κρεμασμένα σε δερμάτινη ζώνη.

 

Γ. A. Mέγας

(Aπό το Γ. A. Mέγας, Eλληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Oδυσσέας)

 

Aπό καρναβαλικές γιορτές στη Σκύρο

Aπό καρναβαλικές γιορτές στη Σκύρο

 


 

σελ. 106-107

Β' ΣΤΡΟΦΗ H Συμφιλιωση
Όταν ανθρώπων και θεών
σταμάτησαν τα φαγοπότια, ● Πώς ο Δίας γιάτρεψε το πένθος της θεάς;
για να γλυκάνει ο Δίας 5  αρ  αρ
της Μάνας τον πικρό θυμό,
1470 στις Χάριτες μιλάει. «Εμπρός, 6
καλές μου, εσείς πηγαίντε
και με φωνές ολόχαρες
της Δήμητρας σκορπίστε την οργή·
κι εσείς οι Μούσες με χορούς
1475 και με πασίχαρα τραγούδια».
Η Κύπριδα η πεντάμορφη  αρ
πρωτόπιασε ένα τύμπανο
κι ένα βαθύλαλο χαλκό· 7
γέλασε τότες η θεά
1480 κι απ’ τους αχούς χαρούμενη
την ηχερή στα χέρια της
πήρε βαριά φλογέρα. 8

 

Β' ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ H Ενοχη(;) τησ Eλενησ κι ο Ρολοσ των Λατρευτικων Τελετων
Ελένη, όσα δεν έπρεπε 9
ν’ αγγίζεις, πράγματα ιερά,
1485 δοκίμασες στο σπίτι σου
κι οργίστηκε η θεά Μητέρα ● Σε τι έφταιξε η Eλένη;
● Ποια σύμβολα χρησιμοποιούνται
στα θεϊκά μυστήρια;

που δε σεβάστηκες τις άγιες
θυσίες της. Δύναμη τρανή
τα παρδαλόχρωμα κατέχουν
1490 ελαφοτόμαρα κι ο θύρσος, 10  11
στεφανωμένος με κισσό,
κι ο μαγικός ο δίσκος, όταν 12
γοργόδρομα στριφογυρνάει
μες στον αιθέρα, τα μαλλιά
1495 που ορθοσηκώνονται, τιμή
στον Διόνυσο, κι οι τελετές
οι ολονύχτιες της θεάς. 13
Πάνω απ’ το μέτρο η ομορφιά σου,  αρ
μα όλα καλά να σου έρθουν τώρα. 14

 


Ας Εμβαθυνουμε

 

Mελετώντας το Στάσιμο αυτό προκύπτει ένα ακόμα ερώτημα: είναι το Στάσιμο εμβόλιμο ή συνδέεται, έστω και έμμεσα, με το δράμα; Σε αυτό μας τον προβληματισμό θα βοηθούσε και η απάντηση στα παρακάτω ερωτήματα:

  • Ο Χορός αναφέρεται στην περιπέτεια της Κόρης (= Περσεφόνης)· ποια κοινά στοιχεία μπορεί να έχει η Περσεφόνη με την Ελένη και τις περιπέτειές της;

  • Tο Στάσιμο παρακολουθούν οι τσακισμένοι από την ήττα στη Σικελία Aθηναίοι. Bρίσκουν σε αυτό στοιχεία παρηγοριάς και ελπίδας;

 

Mαινάδα, αγγείο, 490 π.X.

Mαινάδα, αγγείο, 490 π.X.

 

Ας θυμηθούμε την προέλευση της τραγωδίας. Η αρχή της εντοπίζεται στις συμβολικές τελετουργικές πράξεις, με τις οποίες οι πιστοί λάτρευαν τον Διόνυσο. Η παρουσία του Xορού, με το τραγούδι και την όρχηση, θεωρείται ότι συνδέει την τραγωδία με τις ρίζες της και φανερώνει το θρησκευτικό της χαρακτήρα.

  • Ας αναζητήσουμε στο συγκεκριμένο Στάσιμο στοιχεία που φανερώνουν αυτόν της το χαρακτήρα.

Θρησκευτική φύση τραγωδίας [πηγή: Α΄ Β΄ Γ΄ Γυμνασίου, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, Ψηφιακό Σχολείο]
Διόνυσος [πηγή: Δ. Μήττα, Μακεδονία εν μύθοις φθεγγομένη – Κόμβος για την Ελληνική Γλώσσα]

 

 

Xορός

Xορός (Ά. Σακελλαρίου – K. Tαχτσόγλου, Eυριπίδης, Bάκχες, Άττις, 1987, σκην. Θ. Tερζόπουλος)


Παραλληλο Κειμενο 2

Μια Αλλη Μεταφραση τησ Β΄ Αντιστροφησ

 

Xορός σε σύγχρονη παράσταση (Aμφιθέατρο)

Xορός σε σύγχρονη παράσταση (Aμφιθέατρο)

 

Στους ναούς των θεών
θυσίες, παιδί μου, έχεις κάψει
που ούτε ο νόμος θεών
ούτε ο νόμος ανθρώπων ζητάει,
κι έτσι έπεσε πάνω σου
της Μεγάλης Θεάς η οργή,
γιατί δεν εσεβάστηκες
τις θυσίες που ορίζει.
Ιερή έχει δύναμη ο πλουμισμένος χιτώνας
από δέρμα μικρού ελαφιού

 

 

κι ο κισσός χλοερός που τον άγιο
στεφανώνει τον θύρσο,
και του ρόμβου το σείσμα που ολοένα γυρίζει
στον αιθέρα βουίζει,
τα μαλλιά π' ανεμίζουν την ώρα
που λατρεύουν τον Βάκχο,
της θεάς οι ολονύχτιες αγρύπνιες
.......................................................
.......................................................
Μόνο για την ομορφιά σου καυχιόσουν.

(μτφρ. E. Xατζηανέστης)
(Aπό το Eυριπίδης, Eλένη, I. Zαχαρόπουλος)

 

 

 

Eρωτησεις

1. Προκειμένου να βοηθήσετε τους συμμαθητές σας να κατανοήσουν το περιεχόμενο του Στασίμου, αφηγηθείτε σε ένα σύντομο κείμενο το μυθικό επεισόδιο στο οποίο αναφέρεται (α' στροφή – α' αντιστροφή – β' στροφή).

2. Να διακρίνετε τη διαφορά του συναισθηματικού κλίματος που επικρατεί ανάμεσα στα δύο στροφικά ζεύγη του Στασίμου. Να στηρίξετε την απάντησή σας με συγκεκριμένες αναφορές στο κείμενο.

3. «Mέσα από την ανατροπή η αποκατάσταση της ισορροπίας» τιτλοφορείται το B' Στάσιμο. Ποια στοιχεία του κειμένου θα μπορούσαν να δικαιολογήσουν αυτό τον τίτλο;

4. Συνοψίστε σε ένα κείμενο τα επιχειρήματα που στηρίζουν:

• την άποψη ότι πρόκειται για ένα εμβόλιμο Στάσιμο,

• την άποψη ότι το Στάσιμο συνδέεται με το δράμα.

5. Να εντοπίσετε τα κοινά λατρευτικά στοιχεία της Κυβέλης που υπάρχουν:

• στο B' Στάσιμο,

• στην παράπλευρη εικόνα της θεάς και

• στον Ομηρικό Ύμνο «Στη Mητέρα των Θεών».


«Eξύμνησέ μου τη μητέρα των θεών και των ανθρώπων όλων
ω Mούσα λυγερόφωνη, του Δία του μεγάλου θυγατέρα,
που των κροτάλων και τύμπανων η ιαχή κι ο ήχος των αυλών
την τέρπει, και το ούρλιασμα των λύκων και των αγιόφθαλμων λεόντων, και τα όρη τα ηχερά και τα κατάφυτα φαράγγια.
Έτσι και συ να χαίρεσαι κι όλες μαζί οι θεές με το άσμα μου.»

 

Oμηρικός Ύμνος, «Στη Mητέρα των Θεών» 

(μτφρ. Δ. Παπαδίτσας & E. Λαδιά)

(Aπό το Oμηρικοί Ύμνοι, Παπαδίτσας)

 

Δραστηριοτητα

Σε συνεργασία με τον καθηγητή της Μουσικής και χρησιμοποιώντας κρουστά όργανα, δοκιμάστε να προτείνετε ένα ρυθμό που να αποδίδει το συναισθηματικό κλίμα κάθε στροφικού ζεύγους.

 

Eργασια

1. Yποθέστε ότι το σχολείο σας έχει αποφασίσει να ανεβάσει την τραγωδία Ελένη στο τέλος της χρονιάς. Ετοιμάστε ένα κείμενο σχετικό με τη «Μουσική στο αρχαίο δράμα» για το Πρόγραμμα της παράστασης. Το κείμενο αυτό (300 περίπου λέξεων) καλό είναι να συνοδεύεται από σχετικό φωτογραφικό υλικό. Πληροφορίες μπορείτε να αναζητήσετε σε βιβλία Mουσικής, Iστορίας, εγκυκλοπαίδειες και στο Διαδίκτυο.

Αρχαίων ήχων άρμοσις. Α΄ μέρος (βίντεο) [πηγή: Εκπαιδευτική Τηλεόραση]
Αρχαίων Αρχαίων ήχων άρμοσις. Β΄ μέρος (βίντεο) [πηγή: Εκπαιδευτική Τηλεόραση]

2. Στο Στάσιμο που μελετάμε η Δήμητρα χαμογέλασε έπειτα από το μεγάλο πένθος, όταν την συνεπήρε η γοητεία της μουσικής. Mε αφορμή το στοιχείο αυτό, προβληματιστείτε σχετικά με την επίδραση της μουσικής στην ψυχή των ανθρώπων. Eσείς τι μουσική ακούτε στις διάφορες στιγμές της ζωής σας; Πόσο σας επηρεάζει; Γιατί σε ανθρώπους διαφορετικής ηλικίας αρέσουν διαφορετικά είδη μουσικής; Tα συμπεράσματα από τον προβληματισμό αυτό να τα συμπεριλάβετε σε ένα σχετικό κείμενο που θα δημοσιευτεί στην εφημερίδα του σχολείου σας.

 

Θεματα Για Αποδελτιωση

Μπορούμε να παρουσιάσουμε εδώ το υλικό το σχετικό με την όψη: Ταξινομήστε το υλικό κατά κατηγορίες (π.χ. σκηνικό, υποκριτής κτλ.) και γράψτε ένα κείμενο-οδηγίες, που θα μπορούσε να το αξιοποιήσει κάποιος ειδικός (π.χ. σκηνοθέτης, σκηνογράφος).

 

αρχή

 


 


στ. 1425: Παραπέμπει σε μια ασιατική θεά που με διάφορα ονόματα (Pέα, Κυβέλη, Iδαία Mητέρα) λατρευόταν στην Ανατολή. Ο Eυριπίδης, όπως φαίνεται στη συνέχεια, την ταυτίζει με τη θεά Δήμητρα.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1425: Παραπέμπει σε μια ασιατική θεά, που με διάφορα ονόματα (Ρέα, Κυβέλη, Iδαία Mητέρα) λατρευόταν σε διαφορετικές περιοχές της Ανατολής. Ο Ευριπίδης, όπως φαίνεται στη συνέχεια, την ταυτίζει μάλλον συνειδητά με τη θεά Δήμητρα. Όταν διδάχτηκε η Ελένη το 412 π.Χ., είχε εισαχθεί στην Αθήνα η λατρεία της Κυβέλης. Ο Ευριπίδης θέλησε ίσως να δείξει στους Αθηναίους ότι οι θεές Δήμητρα και Ρέα-Κυβέλη ταυτίζονται, και να τονίσει τη σημασία της λατρείας της ασιατικής θεάς. Κοινό τους σημείο είναι η σχέση τους με τη γη, που λατρεύτηκε με διάφορα ονόματα από τους περισσότερους λαούς. Για τον άμεσο συσχετισμό της Ρέας και της Δήμητρας με τη γη : Ρέα < ἔρα (= γη), terra. Δημήτηρ: ερμηνεύεται κοινώς ως παλιός τύπος του Γῆ μήτηρ.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1430-1: Η αναφορά στη «χαμένη κόρη», την Περσεφόνη, συνδέει το στάσιμο με την υπόθεση, γιατί η Περσεφόνη έχει κοινά σημεία με την Ελένη. Όπως κι εκείνη είχε αρπαγεί και στη συνέχεια σωθεί, έτσι και η ηρωίδα δεν πρόκειται να παραμείνει στην Αίγυπτο αιχμάλωτη, αλλά θα σωθεί.
στ. 1431-2: Πρόκειται για την Περσεφόνη. Απέφευγαν να προφέρουν το όνομά της όσοι δεν ήταν μυημένοι στα Ελευσίνια μυστήρια.
στ. 1433: Τα κρόταλα, τα τύμπανα, οι αυλοί και άλλα όργανα συνδέονται με τη λατρεία της Μητέρας των θεών αλλά και της θεάς Δήμητρας.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1434: Λιοντάρια έσερναν το άρμα της Κυβέλης. Σύμφωνα μάλιστα με τον Βιργίλιο, λιοντάρια έσερναν και το άρμα της Δήμητρας κατά την αναζήτηση της Περσεφόνης.
στ. 1440-1: Σύμφωνα με ένα μύθο, η Αθηνά με το δόρυ και η Άρτεμη με το τόξο προσπάθησαν να εμποδίσουν τον Πλούτωνα να απαγάγει την Περσεφόνη. Ο Δίας όμως με έναν κεραυνό τις εμπόδισε.
στ. 1466-8: Σύμφωνα με την παράδοση, η Δήμητρα ανακουφίζεται μόνο όταν επιστρέφει η κόρη της από τον Άδη. Εδώ όμως, αυτό επιτυγχάνεται με τη μουσική και τον χορό.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1468-75: Ο Ευριπίδης διαφοροποιείται στο σημείο αυτό από τον ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα, σύμφωνα με τον οποίο ο Δίας έστειλε πρώτα την Ίριδα, για να προσκαλέσει τη Δήμητρα στον Όλυμπο, και, όταν αυτή δεν αποδέχθηκε την πρόσκληση, έστειλε διαδοχικά όλους τους θεούς. Τελικά η Δήμητρα πήρε τη θέση της στον Όλυμπο και η Περσεφόνη θα μοίραζε τον χρόνο της ανάμεσα στον Άδη και τον ουρανό.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1468-75: Υπάρχει επίσης η άποψη ότι αυτοί οι στίχοι αφορούν άμεσα και τους Αθηναίους λόγω της συγκεκριμένης ιστορικής συγκυρίας. Την εποχή που διδάχθηκε η τραγωδία, οι Αθηναίοι έχουν γνωρίσει τη θλιβερή εμπειρία της σικελικής καταστροφής και ο Ευριπίδης τούς προτρέπει να αντιμετωπίσουν τη λύπη τους με τη λυτρωτική δύναμη των οργιαστικών τελετών.
στ. 1470: Οι Χάριτες (Αγλαΐα, Ευφροσύνη, Θάλεια), που συμβόλιζαν τη χάρη και την τελειότητα των ανθρώπινων δημιουργημάτων, και οι Μούσες απαλλάσσουν τη θεά από τη βαριά θλίψη της και τον κόσμο από τα δεινά του.
Οι Χάριτες, λεπτομέρεια από τον πίνακα «Άνοιξη» του Σάντρο Μποτιτσέλι (π. 1485)
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1476-8: Η Αφροδίτη σχετίζεται άμεσα με το χορικό, γιατί αφενός αυτή γέννησε στον Πλούτωνα τον πόθο για την Περσεφόνη και αφετέρου είναι η αιτία για τα δεινά της Ελένης, εφόσον ευθύνεται για τον έρωτα του Πάρη γι' αυτήν.
στ. 1478: Eννοεί τον υπόκωφο βαρύ ήχο είτε των τυμπάνων είτε της φλογέρας.
στ. 1482: H λέξη βαριά αναφέρεται στον τόνο του ήχου (βαρύτονος, μπάσος).
στ. 1483: Στο πρωτότυπο ὧ παῖ. Ο μεταφραστής θεωρεί πως ο Χορός απευθύνεται στην Ελένη. Άλλοι θεωρούν ότι υπονοείται η Αφροδίτη ή η Περσεφόνη ή ακόμα και ο Αλκιβιάδης, που είχε κατηγορηθεί για ιεροσυλία.
στ. 1490: Οι μαινάδες φορούσαν δέρματα μικρών ελαφιών.
στ. 1490: Pαβδί από καλάμι ή ξύλο, με φύλλα κισσού ή αμπέλου στην κορυφή του, που το κρατούσαν οι οπαδοί του Διονύσου.
στ. 1492: Οι πιστοί της Κυβέλης στριφογύριζαν πάνω από το κεφάλι τους ένα στρογγυλό δίσκο.
στ. 1497: Mάλλον πρόκειται για την Κυβέλη· και εδώ αναμειγνύονται στοιχεία από διάφορες θρησκείες (συγκρητισμός).
στ. 1498-9: Στους δύο αυτούς στίχους το πρωτότυπο κείμενο είναι πολύ φθαρμένο. Eδώ ο μεταφραστής αποδίδει μία από τις προσπάθειες αποκατάστασής του. Σύμφωνα με μια άλλη ερμηνεία των δύο τελευταίων στίχων του Στασίμου: στηρίχτηκες πάντα στην ομορφιά σου.
 Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1498-9: Ο Ευριπίδης για άλλη μια φορά απενοχοποιεί την Ελένη, βάζοντας τον Χορό να πει ότι για όλα ευθύνεται η ομορφιά της Ελένης που παρέσυρε τον Πάρη να την ερωτευθεί. Έτσι αντιμετωπίζεται η αντίφαση που προκύπτει από τους στίχους 1484-9, όπου η θεά απέδωσε ευθύνες στην ηρωίδα.

 

 

αρχή

 


 

Εθνικό Θέατρο, παράσταση Ελένης 1962 1977

Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος, παράσταση Ελένης 1982, 2008

Θεατρικός Οργανισμός Κύπρου, παράσταση Ελένης 1991/2

 

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Από την παράσταση του Εθνικού θεάτρου το 1962 σε σκηνοθεσία Τάκη Μουζενίδη.

Από την παράσταση του Εθνικού θεάτρου το 1977 σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολομού.

Από την παράσταση του Κρατικού Θεάτρου Βόρειας Ελλάδας το 1982 σε σκηνοθεσία Ανδρέα Βουτσινά.

 

 

αρχή

 


Κείμενα σχετικά με τη λειτουργία του συγκεκριμένου Στασίμου στην τραγωδία μας

[το Β΄Στάσιμο εμβόλιμο]

«Η επικρατέστερη άποψη παλαιότερα ήταν ότι το Χορικό αυτό δεν έχει καμιά σχέση με τα δρώμενα του δράματος. […] [Ο Decharme] μάλιστα είναι απόλυτα κατηγορηματικός. Γράφει: “Ο σύνδεσμος της ωδής αυτής με το θέμα του δράματος λειτουργεί με ένα τρόπο τόσο απροσδόκητο που θα προσβάλαμε τον Ευριπίδη, αν τον θεωρούσαμε υπεύθυνο για μια τέτοια αδεξιότητα. Αυτό το κομμάτι, το μόνο στο είδος του σε όλο το ελληνικό θέατρο που μας διασώθηκε, είναι ένα εμβόλιμο”. Είναι, πράγματι, τόσο εμφανής η έλλειψη συνδέσμου με την υπόθεση του δράματος στο Χορικό αυτό, ώστε ο Heath είχε πιστέψει πως αυτό δεν ανήκε στην Ελένη αλλά σε άλλο δράμα του ποιητή, στον Αίολο […]»

(Χατζηανέστης 1989: 376-377).

[εμβόλιμο από υποκριτή]

«[…] διά τούτο θεωρείται εμβόλιμον υπό των Decharme, Heath, και ιδίως υπό του Hofmann, ο οποίος το θεωρεί εμβόλιμον υπό την αληθή σημασίαν του όρου, όπως την θέλει ο Αριστοτέλης (Ποιητική 1456α, 26-32). Πιστεύει δε ούτος ότι ανήκε εις άλλο έργον, εισήχθη δε εις την Ελένην υπό τινος ηθοποιού. Πρβ. H. Βacon, 143 σημ.28, όπου εκφράζεται η άποψις ότι η ωδή ανήκει είτε εις την Σθενέβοιαν είτε εις τον Ιππόλυτον Καλυπτόμενον»

(Παττίχης 1978: 313).

[τα χορικά γενικά είναι εμβόλιμα]

«Μέσα στην πολλαπλότητα των χορικών του Ευριπίδη μπορούμε να διακρίνουμε και το νήμα μιας εξέλιξης, που, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Ποιητ. 18,1456 α 29), άρχισε με τον Αγάθωνα: το χορικό γίνεται μια παρένθεση, είναι εμβόλιμον, ένα στοιχείο που, φυσικά, προετοιμάζει τον Xορό της Νέας Κωμωδίας. Στον Ευριπίδη ξεχωρίζουν ορισμένες λυρικές αφηγήσεις, που, χωρίς βέβαια να είναι ολότελα άσχετες με τα δραματικά συμφραζόμενα, πάντως στέκουν κάπως αυτοτελείς μέσα στο δράμα, έτσι που ο Κranz, συσχετίζοντάς τες με την ποίηση του Βακχυλίδη, μίλησε για “διθυραμβικά στάσιμα”. […] παραδείγματα είναι […] Ελένη 1301»

(Lesky 1989: 400).

[λόγοι παρεμβολής]

«Η ταύτιση της Δήμητρας με τη Μεγάλη Μητέρα είναι ήδη γεγονός στα τέλη του 5ου αι., κι ο Ευριπίδης φαίνεται ότι το χρησιμοποίησε έτσι, ώστε να μπορεί να εισαγάγει την άγρια, οργιαστική μουσική που ακουγόταν στις ωδές της Μεγάλης Μητέρας […]. Σίγουρα η πένθιμη μουσική των Σειρήνων στον πρώτο θρήνο της Ελένης άνοιξε τον δρόμο για τα τραγούδια των Μουσών και τα τύμπανα, τους αυλούς και τα κύμβαλα της Μεγάλης Μητέρας, που γιορτάζουν την επιστροφή της ζωής […]. Το θέμα είναι ότι ίσως, μετά από μακρόχρονη αναμονή και πόνο, μπορεί να έρθει λυτρωτικό το άγγιγμα της χάριτος, που εδώ συμβολίζεται από τη μουσική που χαρίζουν οι θεές προστάτιδες της αρμονίας και της χαράς της ζωής»

(Whitman 1996: 88-89).

[λόγοι παρεμβολής]

«Για τον G. Zuntz ο μύθος δηλώνει τη συμφιλίωση με τη ζωή μετά από ένα βαθύ πόνο, συμφιλίωση που μπορεί να επέλθει μέσω της τέχνης, της μουσικής, η οποία κατόρθωσε να αλλάξει τη διάθεση της θεάς. Οι Αθηναίοι καλούνται να λυτρωθούν από τον πόνο και να συμφιλιωθούν με τη ζωή μέσω της μουσικής […]. Ο H. Gregoire συνδυάζει το Χορικό, και ιδιαίτερα τη β΄αντιστροφή, με τις τελετές των ελευσινίων μυστηρίων, τα οποία είχε παρωδήσει ο Αλκιβιάδης πριν αναχωρήσει για τη Σικελία»

(Χατζηανέστης 1989: 378-379).

[οργανική σύνδεση του Β΄Στασίμου]

«Αν πιστέψουμε την Αnne Newton-Pippin, η ωδή έχει μια οργανική λειτουργία μέσα στο έργο, αφού από την αρχή γίνεται μνεία της Περσεφόνης, προς την οποία παρομοιάζεται η Ελένη, που σαν εκείνη είχε αναρπαγεί και σαν εκείνη είχε σωθεί. Έτσι, ο μύθος της Δήμητρας-Περσεφόνης δεν είναι, κατά την Α. Newton-Pippin, άσχετος με το δράμα, αφού η Ελένη σαν την αρπαγείσα Περσεφόνη δεν πρόκειται να είναι αιώνια αιχμάλωτη στην Αίγυπτο, αλλά θα σωθεί όπως σώθηκε εκείνη»

(Χατζηανέστης 1989: 377).

[οργανική σύνδεση]

«Σε γενικές γραμμές πάντως η Ελένη θα μπορούσε να θεωρηθεί, και θεωρήθηκε, ως η ανθρώπινη εκδοχή της Περσεφόνης που ήταν χαμένη και ξαναβρέθηκε. Έτσι το ποίημα γίνεται ένα τραγούδι του θανάτου και της ανάστασης, που είναι στενά συνδεδεμένο με το έργο ως σύνολο και συμβαδίζει με το σχέδιο του ψεύτικου θανάτου του Μενέλαου. Ο Ευριπίδης επίσης ήξερε ότι η Ελένη λατρευόταν στη Σπάρτη ως θεά (Ορ. 1635 κ.εξ., 1683 κ.εξ.), αναμφίβολα ως θεά της βλάστησης, και ίσως σκόπιμα να θέλησε να υπαινιχτεί την προσωρινή ταύτισή της με την Κόρη»

(Whitman 1996: 88).

Κείμενα σχετικά με τα στάσιμα ως συνδυασμό λόγου, μουσικής και κίνησης

[μουσική]

«Για την μουσική, αυτό που κυρίως μπορούμε να πούμε είναι ότι μέχρι τα τέλη του 5ου αι. σίγουρα δεν παραμόρφωνε και δεν έκανε ασαφή τον λόγο. Ο ποιητής ήταν ο ίδιος και συνθέτης. Δεν “προσάρμοζε λέξεις στη μουσική”, αλλά συνέθετε για τον Xορό ένα τραγούδι, στο οποίο η μουσική αντιστοιχούσε στους μακρούς ή βραχείς ρυθμούς των λέξεων. Ο ρόλος του αυλητή ήταν συνοδευτικός, και τίποτε περισσότερο. Το τραγούδι ήταν ομαδικό. Η αρμονία, με τη σημερινή έννοια του όρου, ήταν άγνωστη»

(Βaldry 1981: 97- 98).

[τα χορικά του Ευριπίδη]

«[…] αυτά [τα χορικά του Ευριπίδη, στα οποία περιλαμβάνεται και το Β' Στάσιμο] ανήκουν στην οψιμότερη περίοδο του Ευριπίδη, στην οποία το χορικό άσμα και από άλλες απόψεις δοκίμαζε βαθιές αλλαγές. Αυτό το καινούργιο τραγούδι δείχνει γλωσσικά έναν φόρτο και έναν “όγκο”, που κάποτε βρίσκονται σε κάποια παράξενη ασυμφωνία με το περιεχόμενο. Ο Αριστοφάνης παρώδησε τσουχτερά αυτό το είδος στις Θεσμοφοριάζουσες (49) και στους Βατράχους (1309). Μερικά κείμενα του Ευριπίδη επιτρέπουν να καταλάβουμε ότι πού και πού έχουν σημασία περισσότερο σαν υπόστρωμα για την μουσική. Ξέρουμε ότι η μουσική του νέου, του νεοαττικού διθυράμβου, παραφορτωμένη, ανήσυχη, που ήθελε να δημιουργήσει στριγκές εντυπώσεις, ήταν εκείνη που επηρέαζε εδώ δυνατά τον Ευριπίδη»

(Lesky 1978: 570).

[μουσικά όργανα στον Ευριπίδη]

«Μεταξύ των αχρειοτήτων του Ευριπίδη ο Αριστοφάνης λογαριάζει και την καταφυγή στις καστανιέτες (κρόταλα): “Πού είναι αυτή που με τα όστρακα κάνει κρότο; Έλα εδώ, Μούσα του Ευριπίδη!” (Βάτραχοι, στ.1305-1307). Η έμμεση αναφορά είναι στην Υψιπύλη, που χρησιμοποιεί καστανιέτες στην ομώνυμη τραγωδία […]. Στην ορχήστρα του θεάτρου εμφανίζονται διάφορα όργανα […]. Στις Βάκχες του Ευριπίδη αναφέρονται –και η χρήση τους είναι υποχρεωτική– τα τύμπανα, δηλαδή ταμπούρλα που τα χτυπούσαν με την παλάμη του χεριού (στ.58-61). Όμως αναμφισβήτητα στο θέατρο επικρατούν η κίθαρις, η λύρα κι ο αυλός, το φλάουτο (ή καλύτερα το όμποε) στις διάφορες μορφές τους […] για να συνοδεύουν είτε τις μονωδίες είτε τα τραγούδια του Χορού»

(Αlbini 2003: 224).

[όρχηση]

«H ίδια αντιστοιχία με τον ρυθμό των λέξεων φαίνεται ότι ίσχυε και για τα χορευτικά κομμάτια. Η μετρική ανάλυση των ωδών μάς επιτρέπει να κρίνουμε κατά πόσον οι χορευτικές αυτές κινήσεις ήσαν αργές ή γρήγορες, επιβλητικές ή άτακτες. Πέρα όμως απ’ αυτές τις γενικότητες, η άγνοιά μας είναι πλήρης. Ένας αρχαίος σχολιαστής μας πληροφορεί ότι, όταν τραγουδούσε την πρώτη από τις δύο στροφές, ο Xορός κινούνταν προς τα δεξιά (εξ ού και ο Ελληνικός όρος “στροφή”), και όταν τραγουδούσε την δεύτερη στροφή (“αντιστροφή”) επέστρεφε στην θέση του, ενώ εάν πρόσθεταν μιαν ακόμη στροφή, την “επωδό”, έμεναν ακίνητοι. Ακόμα κι αν αυτό αληθεύει, δεν μας λέει τίποτε για τις κινήσεις και τις χειρονομίες του μίμου, την σωματική έκφραση της συγκίνησης και τις εικόνες που στις ωδές, αν όχι και στη διάρκεια του διαλόγου, πρέπει να αποτελούσαν την ουσία του Xορού»

(Βaldry 1981: 98).

Κείμενα σχετικά με την παράδοση των αρχαίων κειμένων και ειδικότερα της Ελένης

[η παράδοση του κειμένου της Ελένης]

«Η παράδοσις του κειμένου της Ελένης είναι συνυφασμένη με την ιστορίαν της παραδόσεως όλων των δραμάτων του Ευριπίδου, και ιδίως εκείνων τα οποία δεν συνοδεύονται υπό αρχαίων σχολίων, όπως και η Ελένη. Είναι δύσκολον φυσικά να παρακολουθήσωμεν ένα κείμενον από τον καιρόν της συγγραφής του. Η δυσκολία δε αυτή είναι ακόμη μεγαλυτέρα, διότι τα δράματα εις την αρχήν δεν εγράφοντο διά να διαβάζωνται, αλλά μόνον διά να διδάσκωνται εις τα δημόσια θέατρα. Οι γραφείς, επομένως, οι οποίοι αντέγραφον τα κείμενα, δεν ενδιεφέροντο τόσον διά την ορθήν παράδοσιν του κειμένου, όσον διά την ευκολίαν και την εξυπηρέτησιν των ηθοποιών. Δι’ αυτόν τον λόγον δεν εσκοτίζοντο, αν παρεισέδυον λάθη εις το κείμενον. Τούτο ωφείλετο επίσης εις το γεγονός ότι οι βιβλιοπώλαι ήθελον να ικανοποιήσουν τους πελάτες των, τόσον εις την Ελλάδα όσον και εις το εξωτερικόν, οι οποίοι μη δυνάμενοι να έρθουν εις τας Αθήνας διά να παρακολουθήσουν τας παραστάσεις, ήθελον τουλάχιστον να διαβάσουν τα έργα των μεγάλων δραματοποιών. Έτσι οι βιβλιοπώλαι εμίσθωναν όσο το δυνατόν περισσοτέρους αντιγραφείς, διά να ανταποκριθούν εις την ζήτησιν αυτήν. Ακόμη πρέπει να έχωμεν υπ’ όψιν μας τας νοθεύσεις και αλλοιώσεις (παρεμβολάς) του κειμένου εκ μέρους των ηθοποιών, οι οποίοι ετροποποίουν το κείμενον δι’ ιδικήν των ευκολίαν. Γίνεται λοιπόν αντιληπτόν ότι, εφ’ όσον τα πρώτα αντίγραφα περιείχον λάθη, τα λάθη αυτά εκληροδοτούντο εις τας μελλοντικάς “εκδόσεις” του κειμένου. […]

Διά την παράδοσιν του κειμένου της Ελένης μας ενδιαφέρει πολύ και η περίοδος των Παλαιολόγων (1262-1453 μ.Χ.), κατά την οποίαν έχομεν αληθή αναγέννησιν των κλασσικών σπουδών. Το σπουδαιότερον δε τμήμα της περιόδου αυτής είναι αι αρχαί του 14ου αιώνος, ότε έζησαν […] και ο Δ. Τρικλίνιος. Οι λόγιοι αυτοί συνεχίζουν το έργον των Αλεξανδρινών. Μελετούν τα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων, ενδιαφερόμενοι τόσον διά την κριτικήν όσον και διά την παράδοσιν αυτών. Τα σπουδαιότερα χειρόγραφα του Ευριπίδου ανάγονται εις την εποχήν αυτήν. Μεταξύ αυτών είναι οι κώδικες L. (Laurentanus 32.2) και P. (Palatinus) […], εις τους οποίους ευρίσκεται το κείμενον της Ελένης […]. Ο L. τοποθετείται περί το 1310 μ.Χ. Εγράφη, κατά το μεγαλύτερον μέρος του, από τον Τρικλίνιον εις την Κωνσταντινούπολιν. Περί τα μέσα του ιδίου αιώνος τον ευρίσκομεν εις την Καλαβρίαν της Σικελίας, εις τα χέρια κάποιου Σίμωνος Ατουμάνου, ο οποίος έγραψε πολλάς σημειώσεις επ’ αυτού. Αργότερα το χειρόγραφον μετεφέρθη εις την Ρώμην και τελικά εις την Φλωρεντίαν. Πάντως ο Τρικλίνιος, εις άγνωστον ημερομηνίαν, ανεθεώρησε το κείμενον και προσέθεσε πολλάς επεξηγηματικάς σημειώσεις, ιδίως επί του μέτρου […]. Ο P. εγράφη περί το 1340 μ.Χ. Ως προς το κείμενον του Ευριπίδου ο P. δεν έχει μεγάλην σπουδαιότητα, διότι είτε αντιγράφει τον L., είτε προέρχεται από την ιδίαν πηγήν όπως και ο L. […]. Εκτός των δύο αυτών χειρογράφων το κείμενον της Ελένης ευρίσκεται και εις τρία απόγραφα του L.»

(Παττίχης 1979: 42-49).

Κείμενα σχετικά με τον θρησκευτικό χαρακτήρα του αρχαίου δράματος

[στροφή και αντιστροφή]

«Οι πρώτοι εκκλησιαστικοί ύμνοι ήταν πολύ απλοί και ψάλλονταν συνήθως απ’ όλο το εκκλησίασμα […]. Με την εξάπλωση όμως του Χριστιανισμού και τη χρησιμοποίηση τεχνικότερης μουσικής δεν είναι πια εύκολο τα λειτουργικά μέλη να ψάλλονται απ’ όλο το εκκλησίασμα. Γι’ αυτό άρχισαν σιγά-σιγά να τα εμπιστεύονται σε ειδικά γυμνασμένους ψάλτες. Την εποχή εκείνη, στην Εκκλησία της Αντιόχειας παρουσιάζεται για πρώτη φορά η αντιφωνία, ο χωρισμός δηλαδή των ψαλτών σε δύο Xορούς, δεξιό και αριστερό, που τραγουδούν, ο ένας έπειτα από τον άλλο, το ίδιο μέλος»

(Nef: 60-61).

[σύγχρονα βιώματα]

«Στα Σπιρίτσουαλ ο Θεός δοξάζεται με ρυθμούς, που ήταν σημάδια και σύμβολα του σεξουαλισμού. Οι μελωδίες του μπλουζ, που προηγήθηκαν της τζαζ, ακολουθούν την ιστορία της γέννησης του Χριστού. Οι τραγουδιστές με τα παρδαλά πουκάμισα υμνούν τον Κύριο με βραχνή φωνή. Κουνούν ακατάπαυστα τα χέρια τους, φωνάζουν εκατό, διακόσιες φορές, σα να μην μπορούν ακόμα να το πιστέψουν ότι γεννήθηκε ο θεός που θα βγάλει από την αιχμαλωσία τους εκλεκτούς, ότι είναι ένας ζωντανός θεός που μπορεί κανείς να τον αγγίξει, ότι είναι τροφή και ποτό. Ο ενθουσιασμός για το χαρμόσυνο μήνυμα είναι σωματικός, συγκλονίζει το σώμα»

(Κott 1976: 221,2).

αρ