στ. 274 εκείνοι: ο Διομήδης (= ο γόνος του θαυμαστού Τυδέως, στ. 277) και ο Σθένελος (= ο υιός του Καπανέως, στ. 319).

στ. 277: συμπληρωματικά σχόλια 1 Επισημαίνεται ότι ο ποιητής βάζει τον Πάνδαρο να καυχηθεί, πριν ακόμη ρίξει το κοντάρι του. Οι καυχησιολογίες (πρβ. στ. 284285) του Τρώα επιβαρύνουν ηθικά τη θέση του (αναφορά εδώ της επιορκίας που τον βαραίνει από το Δ) και οδηγούν, σύμφωνα με την ομηρική ηθική, στην τιμωρία του.

στ. 275 οι άλλοι: ο Αινείας και ο Πάνδαρος (= του Λυκάονος ο λαμπρός γόνος, στ. 276).

στ. 280 μακρόσκιο: το επίθετο δηλώνει το μήκος του δόρατος, το οποίο ήταν τουλάχιστον 1,80 μ. Το δόρυ του Έκτορα ήταν ενδεκάπηχυ (Ζ 319).

στ. 284 τα λαγγόνια: το μαλακό μέρος του σώματος μεταξύ του ισχίου και των πλευρών, στο πλάι της κοιλιάς.

στ. 290-291 τη ριξιά η Παλλάδα ... πήγε: η θεά κατευθύνει το δόρυ και τιμωρεί τον επίορκο, ο οποίος δεν απαλλάσσεται της ευθύνης του, έστω κι αν η ίδια τον είχε παρασύρει (βλ. Περιληπτική αναδιήγηση ραψ. Δ). Η παρέμβαση της θεάς δε μειώνει επίσης τη νίκη του Διομήδη· αντίθετα, η βοήθεια μιας θεότητας τονίζει τη δύναμη και τον θρίαμβο του ήρωα. Όσον αφορά την περιγραφή του τραύματος: ο Πάνδαρος βρισκόταν πάνω στο άρμα, σε υψηλότερο δηλαδή επίπεδο από τον Διομήδη, πώς ήταν δυνατόν το δόρυ να τον χτυπήσει δίπλα στο μάτι, στη μύτη, με φορά προς τα κάτω, ώστε να διαπεράσει τα δόντια, να αποκόψει τη βάση της γλώσσας και να προβάλει στο κάτω μέρος της σιαγόνας; Ίσως ο ποιητής θέλησε να τονίσει την τιμωρία του καυχησιάρη, αποκόπτοντας τη γλώσσα του στη βάση της, αδιαφορώντας για την έλλειψη ρεαλισμού.

στ. 290 συμπληρωματικά σχόλια 2 Να επισημανθεί η λεπτομερής περιγραφή του τραύματος (πρβ. στ. 305¬308). Ωστόσο, πρέπει να παρατηρήσουμε ότι υπάρχει κάποια λογική ανωμαλία στην περιγραφή: ο Διομήδης είναι πεζός (στ. 249, 302303) και χτυπά τον Πάνδαρο που βρίσκεται ψηλότερα, πάνω στο άρμα του (στ. 294)· όμως το δόρυ του Διομήδη ακολουθεί φορά από πάνω προς τα κάτω (στ. 290293: από τη μύτη στο πιγούνι). Μάλλον ο ποιητής παρέκαμψε τη λογική ανωμαλία, για να παρουσιάσει συμβολικά την τιμωρία του καυχησιάρη επίορκου κόβοντάς του τη γλώσσα. Η συμμετοχή της Αθηνάς εντάσσεται στη ανθρωπομορφική αντίληψη που ήθελε τους θεούς να συμμετέχουν στη μάχη και να βοηθούν κάποιον ευνοούμενό τους ήρωα. Η δράση της θεάς έως εδώ (βλ. και Περιληπτική αναδιήγηση ραψ. Δ) δε ρυθμίζεται από ηθικούς κανόνες· οι θνητοί, ωστόσο, είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους και τιμωρούνται, έστω κι αν έπαιξαν σ' αυτές κάποιο ρόλο και οι θεοί: ο Πάνδαρος θα μπορούσε να μη δεχτεί την υπόδειξη του Λαόδοκου Αθηνάς και να μην επιορκήσει.

στ. 297 κ.εξ.: συμπληρωματικά σχόλια 3 Ο ομηρικός ήρωας, για να ολοκληρώσει τη νίκη του, έπρεπε να γίνει κύριος του νεκρού σώματος του αντιπάλου και να σκυλέψει τα όπλα του· αντίθετα, οι σύντροφοι του νεκρού έπρεπε να τον προστατέψουν από μια τέτοια ατίμωση. Αυτό παρακολουθούμε στη σκηνή αυτή με τις ενέργειες του Αινεία (πρβ. Θ 330 κ.εξ., Ν 419 κ.εξ., Ρ 48 και Ρ 132137). Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο Τρώας ήρωας, για να τρομάξει τους αντιπάλους του, «εφώναζε τρομακτικά». Γενικά η πολεμική κραυγή ήταν ανέκαθεν όχι μόνο τρόπος εκφοβισμού του αντιπάλου αλλά και μέσο ενίσχυσης του φρονήματος του ίδιου του μαχητή (πρβ. τις κραυγές των πολεμιστών του 1821 και την ιαχή «Αέρα!» του έπους του '40). Η «θεόρατη πέτρα», επίσης, που χρησιμοποιείται από τον Διομήδη εναντίον του Αινεία αποκαλύπτει μια άλλη διάσταση της ομηρικής μάχης, η οποία χρησιμοποιήθηκε και από τους αγωνιστές του '21.

στ. 299-300 Γυρνούσε ... κοντάρι: στεκόταν πάνω από τον νεκρό και τον υπερασπιζόταν, βάζοντας μπροστά του το ακόντιο και καλύπτοντάς τον με την ασπίδα. Τυπικό μοτίβο της ομηρικής μάχης: ο Διομήδης, όπως κάθε ομηρικός ήρωας, για να ολοκληρώσει τη νίκη του, προσπαθεί να γίνει κύριος των όπλων και, αν μπορέσει, του ίδιου του νεκρού σώματος του αντιπάλου που μόλις έχει σκοτώσει, ενώ ο σύντροφος του νεκρού Πάνδαρου, ο Αινείας, κάνει ό,τι μπορεί για να τον σώσει από μια τέτοια ταπείνωση. γλιστρή: γυαλιστερή (στο πρωτότυπο ἐΐσην = ολοστρόγγυλη, σύμμετρη).

στ. 302-303 Κοτρόνα ... θεόρατη: (κοτρόνα = μεγάλη πέτρα.)Η λαϊκή πίστη πάντοτε θεωρούσε τους ανθρώπους παλαιότερων εποχών πιο δυνατούς από τους συγχρόνους (βλ. και σχόλ. στ. Α 273 = Συχνά στον Όμηρο οι άνθρωποι παλαιότερων εποχών εξιδανικεύονται και παρουσιάζονται ανώτεροι από τους συγχρόνους του ποιητή.).

στ. 303-304 συμπληρωματικά σχόλια 4 Ο ποιητής «έζησε πολύ μετά τους ηρωικούς χρόνους», σημειώνει ο αρχαίος Σχολιαστής. Η φράση «των τωρινών θνητών» συγκρίνει τη δύναμη των ανθρώπων της ηρωικής εποχής με αυτήν των συγχρόνων του αοιδού, «προκαλώντας ίσως έκπληξη στο πλαίσιο μιας παράδοσης όπου η persona του ίδιου του ποιητή είναι τόσο επιμελώς κρυμμένη»

στ. 305-306 χτύπησε ... που λένε: στο κοίλωμα του ισχίου, εκεί όπου μπαίνει η κεφαλή του μηρού, ο γοφός. Πρόκειται για την «κλείδωση», κοτύλη στο πρωτότυπο, ή κουτάλα, όπως μεταφράζεται στο κείμενο.

στ. 309 παχύ: στιβαρό, δυνατό, γερό.

στ. 313 Ο Αινείας ήταν γιος της Αφροδίτης και του Αγχίση και είχε γεννηθεί στα λιβάδια, όπου ο πατέρας του έβοσκε τα βόδια του.

στ. 314-315 συμπληρωματικά σχόλια 5 Συνήθως ένας θεός σώζει τον ευνοούμενό του θνητό καλύπτοντάς τον με ένα σύννεφο (π.χ. Γ 381 και Υ 444-445) ή ρίχνοντας σκοτάδι στα μάτια του επιτιθέμενου αντιπάλου. Η Αφροδίτη εδώ ακολουθεί διαφορετικό τρόπο διάσωσης.

στ. 316 Η θεά τύλιξε τον γιο της με τον πέπλο της, για να τον προστατέψει από τα βέλη των Ελλήνων.

στ. 319-320 Ο Διομήδης είχε δώσει εντολή στον Σθένελο να προσπαθήσει να πάρει τα περίφημα άλογα του Αινεία (Ε 260-273).

στ. 319 συμπληρωματικά σχόλια 6 Για τα άλογα του Αινεία ο ποιητής έχει μιλήσει διεξοδικά (Ε 259 κ.εξ.)· πρβ. στ. 295296. Ο ομηρικός ήρωας ήταν συνδεδεμένος με τα άλογά του, τα οποία πολλές φορές ήταν δώρο των θεών (πρβ. τα άλογα του Αχιλλέα, Ρ 443 κ.εξ.). Επίσης, παρατηρείται ότι στη μάχη χρησιμοποιούνταν όχι για να πολεμούν οι ήρωες έφιπποι, αλλά για να σέρνουν το άρμα πάνω στο οποίο βρισκόταν και πολεμούσε ο ήρωας.

στ. 327 βαθουλά: αυτά που έχουν βάθος, βαθουλωτά (πρβ. σχόλ. στ. Α 12= παραδοσιακό επίθετο των πλοίων. Το επίθετο είναι κοσμητικό και όχι λειτουργικό, αφού τα καράβια των Ελλήνων βρίσκονται εννιά χρόνια τραβηγμένα στη στεριά και δεν ταξιδεύουν (πρβ. γοργά, Α στ. 372). Παραδοσιακά επίσης επίθετα που αποδίδουν το σχήμα των πλοίων: κοίλα (Α 27), κυρτά (Α 171), βαθουλά (π.χ. Β 602). ).

στ. 328 τ' αστραφτερά: η φράση έχει κυριολεκτική σημασία· τα χαλινάρια γυάλιζαν, είτε γιατί τα άλειφαν με κάποια λιπαρή ουσία (π.χ. λάδι ή λίπος) είτε γιατί ήταν στολισμένα με στιλπνά κοσμήματα (π.χ. από ελεφαντόδοντο, βλ. Ε 583).

στ. 330 την Κύπρη: την Αφροδίτη. Η θεά καταγόταν από την Κύπρο· στην Πάφο είχε βωμό και ιερό (βλ. Οδύσσεια, θ 429-431).

στ. 330 συμπληρωματικά σχόλια 7 Η αριστεία του Διομήδη συνεχίζεται και οδηγείται σε κορύφωση με την καταδίωξη και τον τραυματισμό της Αφροδίτης, που έχει προοικονομηθεί από τον ποιητή και έχει επιτραπεί από την Αθηνά (Ε 130131)· η τελική κορύφωση της αριστείας θα πραγματοποιηθεί με τον τραυματισμό του θεού του πολέμου, του Άρη, προς το τέλος της ραψωδίας (στ. 855 κ.εξ.). Ο τραυματισμός της θεάς οδηγεί τον ανθρωπομορφισμό στα άκρα: καταδίωξη, τραυματισμός, αιμορραγία (αλλά το αίμα των θεών ιχώρ είναι άμβροτον = άφθαρτο), κραυγές πόνου, ζάλη, μελάνιασμα του τραύματος, ικεσία στον αδελφό για βοήθεια, αναζήτηση παρηγοριάς στην αγκαλιά της μητέρας, παράπονα, τρυφερή περιποίηση και χάδια από τη μητέρα, θεραπεία κτλ. Η θεραπεία, όμως, είναι άμεση και γίνεται με τρόπο «θαυμαστό» (στ. 416417), όπως ταιριάζει στους θεούς, των οποίων τα βάσανα δεν έχουν διάρκεια. Να σημειωθεί ότι θεϊκό αίμα (της Αφροδίτης και του Άρη) χύνεται μόνο στη συγκεκριμένη ραψωδία.

στ. 333 Η Ενυώ, που κυριεύει τα κάστρα· θεά του πολέμου και σύμμαχος του Άρη, ο οποίος λεγόταν και Ενυάλιος, δηλαδή φονικός. Πολεμική θεά θεωρούνταν και η Αθηνά, της οποίας άλλωστε η προσωνυμία Παλλάδα προέρχεται ετυμολογικά από το ρ. πάλλω, δηλαδή η θεά που πάλλει (= ρίχνει με ορμή) το δόρυ.

στ. 338 Χάριτες: θεότητες που χαρίζουν νιάτα και ομορφιά. Ο Ησίοδος αναφέρει την Αγλαΐα, την Ευφροσύνη και τη Θάλεια· ήταν κόρες του Δία και της Ευρυνόμης, κόρης του Ωκεανού, και ανήκαν στην ακολουθία της Αφροδίτης.

στ. 340 ιχώρας: μια ιδιαίτερη ουσία που είχαν αντί για αίμα στις φλέβες τους οι θεοί.

στ. 343 Έβγαλε δυνατή φωνή: η ύπαρξη του ιχώρος δεν αποκλείει την αίσθηση του πόνου.

στ. 345 μαύρο σύννεφο: ο Απόλλωνας παίρνει τη θέση της Αφροδίτης (πρβ. στ. 315-317) και σώζει τον Αινεία.

στ. 353 ανεμόποδη: η Ίρις, ως αγγελιαφόρος των θεών, ήταν γρήγορη σαν τον άνεμο.

στ. 358 χρυσοχαλινάτα: τα άλογα είχαν στο μέτωπό τους πολύτιμα στολίδια.

στ. 367 κ.εξ.: συμπληρωματικά σχόλια 8 Η δράση μεταφέρεται στο θεϊκό επίπεδο. Από τη στιγμή που η τραυματισμένη θεά ρίχνεται στην αγκαλιά της μητέρας της, η σκηνή αποκτά διακριτικά κωμική διάσταση. Να σημειωθεί ότι η αναφορά στη Διώνη είναι μοναδική στο ηρωικό έπος.

στ. 370 Διώνη: μητέρα της Αφροδίτης και άλλοτε σύζυγος του Δία, σύμφωνα με την προομηρική παράδοση.

στ. 375 η γελαστή: το επίθετο (φιλομμειδής) δεν εκφράζει τη διάθεση της θεάς αυτή τη στιγμή, αλλά τονίζει τη σχέση της με τη χαρά και την απειρία της στον πόλεμο (πρβ. Ε 428-430).

στ. 382 κ.εξ.: συμπληρωματικά σχόλια 9 Στον παρηγορητικό λόγο της Διώνης παρατηρούμε: α) πιο αναλυτικά διατυπωμένη την αντίληψη (στ. 382-384) που ακούσαμε πρώτη φορά από τον Ήφαιστο (τα βάσανα των θεών οφείλονται στις μεταξύ τους προστριβές εξαιτίας των ανθρώπων, Α 574576), β) παραδείγματα παθημάτων των θεών (του Άρη, της Ήρας και του Άδη, στ. 385404) που στόχο έχουν να παρηγορήσουν την Αφροδίτη και να απαλύνουν τον πόνο της (και στα τρία παραδείγματα η Διώνη τονίζει την καρτερικότητα των θεών που παθαίνουν —«βάσταξε)», στ. 385, 392, 395— ζητώντας από την Αφροδίτη να κάνει υπομονή, στ. 382), και γ) τη σκέψη ότι η τιμωρία περιμένει όσους θνητούς τα βάζουν με τους θεούς (στ. 406415). Βέβαια, όσον αφορά την τελευταία σκέψη της Διώνης, πρέπει να παρατηρήσουμε ότι πίσω από τον τραυματισμό της Αφροδίτης βρίσκεται η Αθηνά.

στ. 385 .. Ο Ώτος και ο Εφιάλτης: γίγαντες τεράστιοι, οι οποίοι είχαν στενή σχέση με τη γεωργία και την ειρηνική ζωή· θεωρήθηκαν εχθροί του θεού του πολέμου (Άρη), τον οποίον κράτησαν αιχμάλωτο για δεκατρείς μήνες. Η μητριά τους όμως, η Ηεριβοίη, αποκάλυψε στον Ερμή το σημείο όπου ήταν κρυμμένο το πιθάρι με τον Άρη, κι αυτός, με τη θρυλική του δεξιοτεχνία ως θεός της κλοπής, κατόρθωσε να τον απελευθερώσει.

στ. 393 του Αμφιτρύωνα τον γιο: ο Ηρακλής θεωρείται εδώ γιος του Αμφιτρύωνα, ενώ παρακάτω αναφέρεται ρητά ως πατέρας του ο Δίας (στ. 396). Συνήθως στους μεγάλους ήρωες αναφερόταν ένας θνητός πατέρας και ένας θεός· έτσι τα ηρωικά γένη περηφανεύονταν ότι είχαν θεϊκή καταγωγή.

στ. 401 ο Παιήονας: γιατρός των θεών, ο οποίος λεγόταν και Παιάνας.

στ. 403-404 ο άθλιος... κτυπούσε: ο Ηρακλής.

στ. 406 ανέμυαλος: ο Διομήδης.

στ. 412 Αιγιάλεια: γυναίκα του Διομήδη, κόρη του Άδραστου, βασιλιά του Άργους.

στ. 418 συμπληρωματικά σχόλια 10 Η σκηνή στον Όλυμπο, πάντα στο πλαίσιο της ανθρωπομορφικής αντίληψης, συνεχίζεται με ειρωνικά σχόλια, πειράγματα, αντιζηλίες και οδηγείται γρήγορα στην ύφεση και τη λήξη της με την παρατήρηση του Δία προς την Αφροδίτη (στ. 428¬430), η οποία παρά το επικριτικό ύφος της αφήνει να φανεί και η καλόκαρδη και συμφιλιωτική διάθεση του πατέρα των θεών και των ανθρώπων. Να σημειωθεί, επίσης, ότι ο ποιητής, θέλοντας να αποφύγει τη μονοτονία αλλά και την ένταση της περιγραφής πολεμικών σκηνών, ποικίλλει την αφήγησή του με άφθονο στοιχείο επικής άνεσης, όπως η σκηνή στον Όλυμπο. Ο G.S. Kirk σημειώνει στα σχόλια των στίχων αυτών: «Οι υπαινιγμοί των στίχων 422 κ.εξ. είναι ολοφάνεροι: η Αφροδίτη είχε στείλει μια Αργίτισσα, ονόματι Ελένη, να ακολουθήσει τους Τρώες, τους οποίους η ίδια "αγαπούσε φοβερά" — όπως αγάπησε τον Πάρη, σύμφωνα με τα σαρκαστικά λόγια της Ελένης στους στ. Γ 408 κ.εξ. [...] Πίσω απ' όλα αυτά κρύβεται η "Κρίση του Πάρη", στην οποία γίνεται σαφής αναφορά μόνο στο χωρίο Ω 2830, αλλά καθορίζει και τη σχέση του Πάρη με την Αφροδίτη και τα εχθρικά αισθήματα της Ήρας και της Αθηνάς απέναντι στην Ελένη. [...] Τα καλοκάγαθα λόγια του [Δία] σηματοδοτούν το επιβλητικό τέλος του επεισοδίου, καθώς ο θεός αποκαθιστά την τάξη υπενθυμίζοντας στην Αφροδίτη την πραγματική της ιδιότητα, και προδιαγράφει την εμπλοκή των άλλων δύο θεών.» (Kirk, σχόλια των στίχων 422-425 και 428-430)

στ. 420 γλαυκομάτα: (γλαυκῶπις στο πρωτότυπο): μια πρώτη ερμηνεία είναι «αυτή που έχει μάτια γλαύκας» ( = κουκουβάγιας), το πτηνό-σύμβολο της θεάς της σοφίας, κατάλοιπο ίσως ενός παλαιότερου ζωομορφισμού (πρβ. βοῶπις η Ήρα). Μια δεύτερη σημασία είναι «η θεά με τα γαλανά (γλαυκά) μάτια». Και στις δυο περιπτώσεις πάντως, αυτό που θέλει να δηλώσει ο ποιητής είναι ότι τα φοβερά μάτια της θεάς άστραφταν, καθώς βρισκόταν σε υπερένταση.

στ. 422 Ποιοι υπαινιγμοί κρύβονται πίσω από τα λόγια της Αθηνάς;

στ. 425 καρφίτσα: πόρπη, καρφίτσα με την οποία στερέωναν το φόρεμα στον ώμο. Πώς εξηγείται το μίσος της Αθηνάς και της Ήρας για τους Τρώες;

στ. 427 χρυσή: το επίθετο αποδίδει την ομορφιά της θεάς.

Η Βατραχομυομαχία, έργο άγνωστου ποιητή πιθανόν του 6^ου/5^ου αι. π.Χ., περιγράφει τον πόλεμο μεταξύ των βατράχων και των μυών (= ποντικών). Οι «εχθροπραξίες» άρχισαν όταν ο βασιλιάς των βατράχων Φουσκομάγουλος (Φυσίγναθος) έγινε, χωρίς να το θέλει, αιτία να πνιγεί στη λίμνη ο βασιλιάς των ποντικών Ψιχουλαρπάχτης (Ψιχάρπαξ). Στους στίχους που ακολουθούν περιγράφεται μέρος της φονικής μάχης μεταξύ των δύο αντιπάλων

Και τότε σάλπιγγες αρπάζοντας στα χέρια τα κουνούπια
το φοβερό της μάχης σάλπισμα σαλπίσαν κι απ' τα ουράνια 200
του Κρόνου ο γιος ο Δίας εβρόντησε, σημάδι του πολέμου.
Με δόρυ πρώτος ο Βροντόλαλος χτυπάει τον Αντρογλύφτη
μες στους προμάχους στο κατώκοιλο και του τρυπάει το σκώτι.
Μπρούμυτα αυτός σωριάστη, γέμισε η λεπτή του χαίτη σκόνη.
Με βρόντο πέφτει κι από πάνω του βροντήξαν τ' αρματά του. 205
Κι ο Τρυποφράκτης τότε χτύπησε και το βαρύ κοντάρι
στο στήθος του Λασπίδη κάρφωσε σωριάστη αυτός και μαύρος
χάρος τον βρήκε, κι απ' το σώμα του μακριά πετάει η ψυχή του.
Τον Παντζαρά χτυπάει κατάστηθα, σκοτώνει ο Χυτροβούτας.
Τον Φωνακλά στο κατωκοίλι του χτυπάει ο Ψωμοψάχτης, 210
σωριάστη 'πίστομα, απ' τα μέλη του μακριά πετάει η ψυχή του.
Τον Φωνακλά σαν είδε οπού 'σβηνε, χυμά ο Βαλτίσιος, τρέχει,
τον Τρυποφράκτη φτάνει, τον χτυπά, στο σβέρκο τον πληγώνει.
Βλέπει ο Βασιλικιώτης, θύμωσε, και στο Βαλτίσιο μπήγει,
καλάμι σουβλερό και τ' άφησε μπηγμένο κι ως τους είδε, 215
με το λαμπρό του τον σημάδεψε κοντάρι κι ο Αντρογλύφτης
και τον καρφώνει, δεν αστόχησε, το σκώτι, μα σαν είδε
το Ριζοφάγο, που γοργόφευγε, τον κυνηγάει στις όχθες,
και μήτε εκεί τον απαράτησε, του ρίχνει, πέφτει εκείνος
κάτω και δε ματασηκώθηκε και με το σκούρο του αίμα 220
βάφτηκε η λίμνη στην ακρογιαλιά μακρύς, φαρδύς ξαπλώθη
κι απάνω στ' άντερά του πήδαγε και στα παχιά λαγόνια.
Στην όχθη κι οΛιμνιώτης σκύλεψε νεκρό τον Τυροφάγο.
Τον Τσικνογλύφτη σαν αντίκρισε, με τρόμο ο Καλαμιώτης
πέταξε την ασπίδα, πήδηξε και χώθηκε στη λίμνη. 225
Προβάλλει ο Λασποσπίτης ο άψεγος, τον Σαπουνά σκοτώνει.
Κι ο Νερορούφας εθανάτωσε τον ρήγα Παστρουμάδη,
τρανή πετώντας στο κεφάλι του κοτρώνα τα μυαλά του
χύθηκαν από τα ρουθούνια του κι η γης εγέμισε αίμα.
Όμως κι ο Πιατογλύφτης σκότωσε τον άξιο Λασποσπίτη 230
με το κοντάρι ορμώντας σκέπασε τα μάτια του σκοτάδι.
Τον είδε ο Πρασομούρης, του άδραξε το πόδι, μες στη λίμνη
τον σέρνει, τον λαιμό πατώντας του μες στα νερά τον πνίγει.
Νεκρό τον φίλο ο Ψιχουλάρπαγας διαφέντευε, και ρίχνει
του Πρασομούρη στο κατώκοιλο και του τρυπάει το σκώτι 235
μπροστά του εκείνος εσωριάστηκε, στον Άδη πάει η ψυχή του.
Τους είδε ο Λαχανάς κι αδράχνοντας μια φούχτα λάσπη ρίχνει
στον Ψιχουλάρπαγα, στα μούτρα του, πώς δεν στραβώθη, αλήθεια!
Φρένιασε τότε εκείνος κι άδραξε με το χοντρό του χέρι
κοτρόνα ασήκωτη, που κείτονταν βαριά στο χώμα απάνω, 240
τη σφεντονάει, χτυπά στα γόνατα τον Λαχανά, του σπάζει
το πόδι το δεξί κι ανάσκελα στη σκόνη αυτός σωριάστη.
Όμως ευθύς απάνω του όρμησε για γδικιωμό ο Σκουξιάρης,
χτυπάει, στον αφαλό τον πέτυχε κι όλο το κοντάρι
χώθηκε στην κοιλιά και χύθηκαν στη γη τα σπλάχνα του όλα 245
γύρω από το κοντάρι, ως το 'σερνε με το χοντρό του χέρι.
Τον είδε ο Τρυποφράκτης που έστεκε στου ποταμού τις όχθες
και κούτσα, κούτσα από τον πόλεμο το σκάζει στα χαντάκια
πηδάει και τρομαγμένος πάσκιζε του χάρου να ξεφύγει.
Στερνά απ' τη λίμνη ο Φουσκομάγουλος προβάλλει τρομαγμένος. 250
Τον είδε ο Ψωμοφάγος, του 'ριξε, στο πόδι τον πληγώνει.
Τον βλέπει ο Πρασομούρης που έπεφτε λιπόθυμος, και τρέχει
μπροστά, το σουβλερό κοντάρι του στον Ψωμοφάγο ρίχνει
μα δεν τρυπάει η ασπίδα, κράτησε του κονταριού τη μύτη
μήτε το φουντωτό τετράχυτρο χωρίς ψεγάδι κράνος 255
ο έξοχος Ριγανάτος πέτυχε, που φάνταζε ο ίδιος ο Άρης,
το πρώτο μες στο βατραχόστρατο παράξιο παλικάρι.
Κι ο Ψωμοφάγος πάλι χύμηξε κι ο ρήγας των βατράχων
στους γαύρους μαχητές δεν άντεξε, βαθιά στη λίμνη εχώθη.
Μέσα στους ποντικούς ξεχώριζεν ο Κομματάς, λεβέντης, 260
γιος του Ροκάνα του αψεγάδιαστου, του Ψωμοκυνηγάρη·
στο σπίτι ο κύρης παρακάλεσε τον γιο να μπει στη μάχη
κι αυτός μ' αφανισμό φοβέριζε το γένος των βατράχων.
Μ' αντρειά περίσσια ομπρός τους στάθηκε διψώντας άγρια μάχη.
Στη μέση ένα καρύδι χώρισε, το κάνει δυο κομμάτια 265
και τ' άδεια τσόφλια του τα φόρεσε γι' αρματωσιά στα χέρια.
Τρόμαξαν τα βατράχια κι όλα τους γοργά στη λίμνη τρέχουν.
Και σίγουρα θα τα ξεκλήριζε, περίσσια η δύναμή του,
αν των θεών ευθύς δεν το 'νιωθε κι ανθρώπων ο πατέρας.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

(Βατραχομυομαχία, μτφρ. Ν. Κοτσελίδης, έκδοση ΟΕΔΒ)

Η αντίληψη ότι οι παλαιότερες εποχές ήταν καλύτερες και οι άνθρωποι δυνατότεροιι

α. Πρώτα - πρώτα τη χρυσή γενιά των λιγόζωων των ανθρώπων έπλασαν οι αθάνατοι που τα Ολύμπι' ανάχτορα κατέχουν. Υπάρξανε αυτοί την εποχή που βασίλευε στα ουράνια ο Κρόνος. Εζούσανε καθώς θεοί, με την ψυχήν απείραχτη και βάσανα δεν είχανε και μόχτο δεν εξέραν· μήτε τα μαύρα γερατειά τούς βρίσκανε, μα παλικάρια πάντα στα ποδάρια και στα χέρια τους, χαίρονταν σε συμπόσια γιορτινά κι απ' τα κακά όλα απέξω - και πέθαιναν σα νάγερναν σ' ύπνο γλυκό. [...]
[...] Δεύτερο γένος, μα πολύ χειρότερο κατόπι, το ασημένιο, επλάσανε αυτοί που τα Ολύμπι' ανάχτορα κατέχουν· μα ούτε στο σώμα ούτε στον νου με το χρυσό ήταν όμοιο. [...]
Κι ο Δίας πατέρας έπειτα τρίτο θνητών ανθρώπων γένος έπλασε, το χάλκινο. Σε τίποτε δεν έμοιαζε με το ασημένιο τούτο [...].

(Ησίοδος, Έργα και Ημέραι, στ. 109-144, μτφρ. Π. Λεκατσάς, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1941)

β. Ο Οδυσσέας θεωρεί τους παλαιότερους ήρωες πιο δυνατούς

«Ο Φιλοκτήτης μόνος με ξεπερνούσε τότε στο δοξάρι,
εκεί στων Τρώων τη χώρα, κάθε φορά που οι Αχαιοί τοξεύαμε.
Από τους άλλους όμως περηφανεύομαι πως υπερέχω, και μάλιστα
πολύ, όσοι θνητοί ζούνε στη γη και τρων ψωμί.
Δεν συνερίζομαι, και δεν το θέλω, τους παλιούς μου ήρωες,
μήτε τον Ηρακλή μήτε τον Εύρυτο από την Οιχαλία-
εκείνοι ακόμη και με τους θεούς συναγωνίστηκαν στο τόξο.»

(Οδύσσεια, θ στ. 261-267, μτφρ. Δ. Μαρωνίτης)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ή ΕΡΓΑΣΙΑ

1. Για να προσδιορίσουμε τις «σκηνές» μιας ευρύτερης ενότητας χρησιμοποιούμε ως κριτήρια τις εξής αλλαγές: α) τόπου, β) προσώπων ή εισαγωγή νέου προσώπου και γ) τόπου και προσώπων. Με τη βοήθεια αυτών των κριτηρίων, να διακρίνετε τις σκηνές της ενότητας και να τις εντάξετε στον ακόλουθο πίνακα, συμπληρώνοντας όλα τα απαραίτητα στοιχεία:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

2. Αφού συζητήσετε στην τάξη και προσδιορίσετε τα χαρακτηριστικά της ἀριστείας στην ομηρική μάχη, να επισημάνετε τα χαρακτηριστικά της ἀριστείας στην ομηρική μάχη, να επισημάνετε τα στοιχεία της ενότητας (στ. 274-430) που δικαιολογούν τον τίτλο της Ε ραψωδίας «Διομήδους αριστεία».

Διομήδης

3. Τι ακριβώς προσπαθούν να πετύχουν με τις ενέργειές τους ο Αινείας και ο Διομήδης στους στ. 297-306; Ποιους κανόνες της ομηρικής μάχης αναγνωρίζετε στο συγκεκριμένο χωρίο;

4. Στις σκηνές μάχης των στ. 274-365 αναφέρονται κάποιοι τραυματισμοί (θανατηφόροι ή όχι). Αφού συγκεντρώσετε τα χωρία αυτά, να επισημάνετε τις λεπτομέρειες που δίνει ο ποιητής και να γράψετε τα συμπεράσματά σας σχετικά με: α) την ακρίβεια των περιγραφών του και β) τις γνώσεις ανατομίας που είχε. Να δικαιολογήσετε τις απόψεις σας με στοιχεία από το κείμενο.

5. Στα αρχαία ελληνικά κείμενα που έχετε διδαχθεί (Οδύσσεια, Ηρόδοτος) γνωρίσατε την ηθική αντίληψη που εκφράζει το σχήμα «ύβρις - νέμεσις - τίσις»: όταν κάποιος ξεπερνά το μέτρο, τα επιτρεπτά όρια της ανθρώπινης φύσης, και συμπεριφέρεται προσβλητικά απέναντι σε θεούς και ανθρώπους, τότε λέμε ότι διαπράττει «ύβρη», η οποία προκαλεί τη «νέμεση», την οργή δηλαδή των θεών, και επέρχεται η «τίση», η τιμωρία του. Έχοντας υπόψη σας αυτά, να επισημάνετε ποιος διατυπώνει αυτή την αντίληψη στην ενότητα και να συζητήσετε στην τάξη αν ο τραυματισμός της Αφροδίτης από τον Διομήδη αποτελεί «ύβρη», για την οποία πρέπει να περιμένουμε την τιμωρία του ήρωα. Να στηρίξετε τις απόψεις σας στο κείμενο (θα σας βοηθήσει και η Περιληπτική αναδιήγηση της ραψωδίας Ε).

Μήνις-Ύβρις στον Ηρόδοτο: Κροίσος και Σόλων [πηγή: Ηροδότου Ιστορίες Α' Γυμνασίου]
Παράλληλη αναζήτηση και Λεξικό Νέας Ελληνικής
Παράλληλη αναζήτηση σε σώματα κειμένων νεολληνικής γλώσσας
Αναζήτηση στο λεξικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας

6. Η ενότητα, αν και αποτελεί τμήμα της περιγραφής μιας σκληρής μάχης, δε στερείται γεγονότων που έχουν κωμική διάσταση. Ποια είναι αυτά και πώς εξηγείτε την ύπαρξή τους μέσα σε ένα ηρωικό έπος;

7. Αφού διαβάσετε με προσοχή το απόσπασμα από τη Βατραχομυομαχία (βλ. Παράλληλο κείμενο), να σημειώσετε τα σημεία εκείνα που θυμίζουν έντονα ιλιαδική μάχη, αλλά και τα στοιχεία που μετατρέπουν αυτό το επικό ποίημα σε «ειρωνική παρωδία» της Ιλιάδας. Να στηρίξετε τις απόψεις σας με χωρία από την ενότητα της Ε ραψωδίας που διδαχθήκατε.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ - ΣΧΕΔΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

1. Στις σκηνές της ενότητας που διδαχθήκατε είναι έντονη η παρουσία των θεών. Αφού χωριστείτε σε ομάδες, να ασχοληθείτε με τα εξής θέματα αναφέροντας και τους στίχους του κειμένου που δικαιολογούν την όποια παρατήρησή σας: α) Ποιοι θεοί εμπλέκονται στη δράση και ποιος είναι ο στόχος της παρέμβασής τους; β) Ποιοι από αυτούς είναι αθέατοι στους θνητούς ή κάνουν αθέατο κάποιον προστατευόμενό τους για να τον σώσουν; Με ποιον τρόπο επιτυγχάνεται κάθε φορά αυτό; Θυμηθείτε να αναφέρετε παρόμοιες περιπτώσεις από τις ενότητες των ραψωδιών Α και Γ που έχετε ήδη διδαχθεί. γ) Να συγκεντρώσετε και να παρουσιάσετε στην τάξη περιπτώσεις, είτε από τα εξωσχολικά σας διαβάσματα είτε από τον κινηματογράφο, όπου χρησιμοποιείται το μοτίβο του «αθέατου» ή της «μεταμόρφωσης» του ήρωα, προσπαθώντας παράλληλα να εξηγήσετε γιατί τέτοιες ικανότητες συγκινούν πάντα τους ανθρώπους. [Ενδεικτικές Έννοιες Διαθεματικής προσέγγισης: Μύθος, Φαντασία - Πραγματικότητα, Τέχνη, Δημιουργία]

2. Στα ομηρικά έπη συναντάμε συχνά το στοιχείο του «θαυμαστού», αυτού δηλαδή που υπερβαίνει τους φυσικούς και λογικούς νόμους, του υπερφυσικού, το οποίο συνυφαίνεται με την ανθρωπομορφική αντίληψη που διέπει το θεολογικό σύστημα των αρχαίων Ελλήνων. Αφού μελετήσετε την ενότητα (στ. 274-430) και την Περιληπτική αναδιήγηση όλης της ραψωδίας Ε: α) Να επισημάνετε τις περιπτώσεις «θαυμαστού» που θα συναντήσετε και να τις αναλύσετε με λίγα λόγια. β) Να καταγράψετε τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά (ιδιότητες, συμπεριφορές, αισθήματα κτλ.) των θεών που εμπλέκονται στη δράση ή απλώς αναφέρονται. γ) Να σημειώσετε τις περιπτώσεις εκείνες όπου ο ανθρωπομορφισμός οδηγείται στα άκρα, αλλά και τα χαρακτηριστικά που παραμένουν οπωσδήποτε θεϊκά. δ) Να συζητήσετε στην τάξη σχετικά με τις αντιλήψεις αυτές των αρχαίων Ελλήνων, αλλά και για τις δυνατότητες που παρέχει στον ποιητή η λογοτεχνική εκμετάλλευσή τους. ε) Να βρείτε ανάλογες αντιλήψεις στα Θρησκευτικά, σε κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας ή σε άλλα διαβάσματά σας. [Ενδεικτικές Έννοιες Διαθεματικής προσέγγισης: Σύστημα, Τέχνη, Λογικό, Υπερφυσικό]

1. Ο Διομήδης

«Ο ήρωας [ο Διομήδης] παίζει έναν ιδιαίτερα αποφασιστικό ρόλο στο διάστημα που ο Αχιλλέας μετά τη σύγκρουσή του με τον Αγαμέμνονα αποχώρησε από τον πόλεμο. Κατά κάποιο τρόπο θα λέγαμε ότι ο Διομήδης αποτελεί την εναλλακτική λύση, μια άλλη όψη του ρόλου του Αχιλλέα, ως υπερασπιστή του στρατού των Αχαιών. Είναι χαρακτηριστικό ότι η δράση του ξετυλίγεται από την πρώτη μεγάλη μάχη (Δ, Ε) μετά την αποχώρηση του Αχιλλέα και εκτείνεται μέχρι τη ραψωδία Λ, την κομβική μάχη, που κρίνει τις εξελίξεις μέχρι να ξαναμπεί ο Αχιλλέας στον πόλεμο. Οι τελευταίες ενέργειες που αναφέρει ο ποιητής (στη ραψωδία Π) γίνονται λίγο πριν επανέλθει ο Αχιλλέας. Μετά ο Διομήδης εξαφανίζεται ως πολεμιστής από το οπτικό πεδίο και θα εμφανιστεί μόνο ως συναγωνιζόμενος στους ιππικούς αγώνες που διοργανώνει ο Αχιλλέας για να τιμήσει τον νεκρό φίλο του, τον Πάτροκλο. Ο ήρωάς μας λοιπόν δεν έχει σχέση με την εξέλιξη του ρόλου του Αχιλλέα, όπως ο Αγαμέμνονας που νοείται σε μια διαρκή αναφορά και αντιδικία μαζί του. Οι ρόλοι Διομήδη Αχιλλέα δεν τέμνονται, πάνε παράλληλα και ως προς το σύνολο του Τρωικού πολέμου είναι συμπληρωματικοί, όχι ανταγωνιστικοί. [...]

Χαρακτηριστικό δείγμα του ριψοκίνδυνου χαρακτήρα του είναι η νυχτερινή αποστολή που αναλαμβάνει μαζί με τον Οδυσσέα, να κατοπτεύσουν το στρατόπεδο των Τρώων. Εκεί πιάνουν αιχμάλωτο και μετά σκοτώνει ο Διομήδης τον επίσης κατάσκοπο των Τρώων Δόλωνα, ενώ σκοτώνει συγχρόνως τον βασιλιά της Θράκης Ρήσο με 12 άνδρες του, και κλέβουν και τα θαυμαστά άλογά του. [...]

Η τελευταία μνεία του Διομήδη ως μαχητή γίνεται στη ραψωδία Π από τον Πάτροκλο, όταν διεκτραγωδεί στον Αχιλλέα την κατάσταση: ο Διομήδης είναι πληγωμένος και δεν μπορεί να υπερασπιστεί τους Αχαιούς. Η εκτίμηση αυτή δείχνει ότι πλέον ετοιμάζεται ο ποιητής να τον βγάλει από το προσκήνιο ως ενεργό μαχητή. Σε λίγο θα γίνει η Αριστεία του Πατρόκλου και ο θάνατός του που θα προκαλέσει τη βίαιη επάνοδο του Αχιλλέα στον πόλεμο. Ο ρόλος του Διομήδη ως αιχμή του δόρατος της δύναμης των Αχαιών στη θέση του Αχιλλέα έχει πλέον λήξει. Τώρα αρχίζει ο ρόλος του Αχιλλέα.

Βέβαια θα αναφερθεί ακόμα μια φορά στους αγώνες για την ταφή του Πατρόκλου, αλλά όχι πλέον ως πολεμιστής. Ο Διομήδης, ο νεαρός μαχητής, εκπλήρωσε τον ρόλο του στην Ιλιάδα και τώρα πια θα πάρει η μορφή του τον δρόμο της για την μεθομηρική παράδοση, σε άλλες διαστάσεις και άλλη προοπτική, μέσα στον ελληνικό μύθο.»

(Αναστασίου Γ., «Η μορφή του Διομήδη...», σελ. 106114)

2. Τα δύο επίπεδα δράσης

«Δύο βασικοί κύκλοι χώρου διακρίνονται στην Ιλιάδα: ο θεολογικός και ο ηρωικός ή ανθρώπινος. Ο δεύτερος εγγράφεται ως εσωτερικός δακτύλιος στον πρώτο, που σχηματίζει τον εξωτερικό δακτύλιο. Ο εξωτερικός κύκλος ορίζει και περιορίζει τη μέγιστη ακτίνα της αφηγηματικής δράσης και από την άποψη του χώρου. Θεολογικός χώρος και ηρωικός χώρος επικοινωνούν μεταξύ τους και με άλλους τρόπους, κυρίως με τις εισβολές θεών από τον εξωτερικό στον εσωτερικό δακτύλιο. Έδρα του θεολογικού χώρου είναι ο Όλυμπος, οι θεοί όμως ευκαιριακά εντοπίζονται και αλλού: στους Αιθίοπες, στην Ίδα, στο βουνό της Σαμοθράκης, στο τείχος του Ηρακλή και στον λόφο της Καλλικολώνης. Η διαγραφή εξάλλου του ηρωικού χώρου αποδεικνύεται ευκρινέστερη και σχεδόν συμμετρική. Ως ακραία της όρια και ως πόλοι της αφηγηματικής δράσης προβάλλονται: αφενός η τειχισμένη πόλη της Τροίας, αφετέρου ο ναύσταθμος των Αχαιών, που καθ' οδόν προστατεύεται και αυτός με τάφρο και πρόχειρο τείχος. Ενδιαμέσως εκτείνεται η πεδιάδα της Τροίας ως το κατεξοχήν πεδίο του ιλιαδικού πολέμου, ο οποίος εντούτοις συνεχώς και εναλλάξ μετακινείται από τον ένα στον άλλο πόλο: από την τειχισμένη πόλη της Τροίας στα πλοία των Δαναών.»

(Μαρωνίτης Δ.Ν., Ομηρικά μεγαθέματα, σελ. 55-56)