Πότε έγινε ο Τρωικός πόλεμος;

Ο Τρωικός πόλεμος έγινε περίπου το 1180 π.Χ., στη διάρκεια των Μυκηναϊκών χρόνων, την εποχή του Χαλκού.

 

Πότε συντέθηκε η Οδύσσεια;

Η Οδύσσεια συντέθηκε μετά από 400 χρόνια, δηλαδή το 800 π.Χ. στη διάρκεια της Γεωμετρικής εποχής.

 

Πότε καταγράφτηκαν τα έπη Οδύσσεια και Ιλιάδα;

Τα έπη καταγράφτηκαν για πρώτη φορά περίπου το 560 με 510 π.Χ. στην Αθήνα, όταν τύραννος των Αθηνών ήταν ο Πεισίστρατος ή ο γιος του ο Ίππαρχος. Ως τότε διαδίδονταν προφορικά.

 

Ποιος συνέθεσε την Οδύσσεια και την Ιλιάδα;

Συνθέτης της Οδύσσειας και της Ιλιάδας ήταν ο Όμηρος. Συνεπώς ο Όμηρος έζησε γύρω στο 800 π.Χ.

 

Χρονολογικός πίνακας

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

 

 

Πότε ακμάζουν οι Μυκηναίοι;

Το 1600 π.Χ. περίπου αρχίζει η περίοδος ακμής των Μυκηναίων.

Το 1450 π.Χ. κατακτούν την Κρήτη, όπου άκμαζε ο Μινωικός πολιτισμός και κυριαρχούν με τα πλοία τους στο Αιγαίο πέλαγος.

Το 1400 π.Χ. κτίζονται τα πρώτα ανάκτορα, π.χ. των Μυκηνών, της Τίρυνθας, της Πύλου και της Θήβας.

 

Πότε έγινε ο Τρωικός πόλεμος;

Ο Τρωικός Πόλεμος πρέπει να έγινε περίπου το 1200 με 1180.

 

Ποιοι βασιλιάδες (άνακτες) των Μυκηναίων πολέμησαν στην Τροία;

Από τη Β ραψωδία (στ. 494-759) της Ιλιάδας μαθαίνουμε όλους τους βασιλιάδες που πολέμησαν στην Τροία, μαζί και τον αριθμό των πλοίων που είχε μαζί του ο καθένας. Αρχηγός της εκστρατείας ήταν ο βασιλιάς των Μυκηνών, της ισχυρότερης μυκηναϊκής πόλης, ο Αγαμέμνονας. Τον ακολούθησαν ο Μενέλαος, ο Οδυσσέας, ο Αχιλλέας, ο Νέστορας, ο Διομήδης, ο Αίαντας ο Τελαμώνιος, ο Αίαντας ο Λοκρός, ο Ιδομενέας κ.ά.
(Μπορείς να βρεις αναλυτικό κατάλογο στη ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ)

 

Τι έγινε μετά την καταστροφή της Τροίας;

Μετά την καταστροφή της Τροίας οι Αχαιοί επιστρέφουν στις πατρίδες τους. Ήδη όμως είναι εξαντλημένοι από τον δεκάχρονο πόλεμο στον οποίο χάθηκαν εκατοντάδες άντρες. Έτσι, δεν θα μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τα νέα ελληνικά φύλα που έρχονται από τον Βορρά.

 

Ποιοι εμφανίζονται στον ελλαδικό χώρο το 1100 π.Χ.;

Το 1100 π.Χ. αρχίζουν να κατεβαίνουν από τη Μακεδονία και την Ήπειρο οι Δωριείς (κάθοδος των Δωριέων), οι οποίοι, χρησιμοποιώντας ως υλικό για την κατασκευή των όπλων τους τον σίδηρο, νικούν τους Μυκηναίους (οι οποίοι χρησιμοποιούν τον χαλκό) και τους αναγκάζουν να μετακινηθούν προς τα παράλια της Μ. Ασίας.

 

Οι Μυκηναίοι στα παράλια της Μ. Ασίας

Στις νέες τους πατρίδες οι Μυκηναίοι έχουν φέρει όχι μόνο τα απαραίτητα για να ξεκινήσουν μια νέα ζωή, αλλά και τις μνήμες τους από ένα ηρωικό παρελθόν, τότε που οι βασιλιάδες τους (άνακτες) νικούσαν στην Τροία τον βασιλιά (άνακτα) Πρίαμο. Τις αναμνήσεις τους αυτές τις μεταδίδουν από γενιά σε γενιά μέσα από τα τραγούδια. Τα τραγούδια αυτά φτάνουν ως την εποχή που έζησε ο Όμηρος, δηλαδή το 800 π.Χ.. Ο Όμηρος συνέθεσε (ένωσε) όλα αυτά τα τραγούδια κι έτσι δημιούργησε τα δύο έπη, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια.

 

 

 

Ποιοι είναι οι αοιδοί;

Ήδη από τα χρόνια των Μυκηναίων οι βασιλιάδες (άνακτες) είχαν στα ανάκτορά τους τραγουδιστές που εκτός των άλλων τραγουδούσαν  τραγουδάκια (έπη) με τα κατορθώματα των βασιλιάδων τους. Κάθε καλός βασιλιάς έπρεπε να έχει έναν τέτοιο τραγουδιστή - τραγουδοποιό που λεγόταν αοιδός.

Η λέξη αοιδός προέρχεται από το ρήμα ᾄδω / ἀείδω και σημαίνει τραγουδώ.

Από το ρήμα ᾄδω / ἀείδω προέρχεται και η λέξη ἀοιδή, ᾠδή και σημαίνει τραγούδι.

Αοιδός, λοιπόν, είναι ο τραγουδιστής. Αυτός, βέβαια, δεν τραγουδούσε μόνο, αλλά συνέθετε και τα τραγούδια του. Εκτός από τραγουδιστής και συνθέτης έπαιζε και μουσικό όργανο, την κιθάρα ή φόρμιγγα.

Με λίγα λόγια ο αοιδός είναι συνθέτης τραγουδιών + τραγουδιστής + οργανοπαίκτης.

 

 

Η παρουσία του αοιδού στον Όμηρο (Δ. Μαρωνίτης)

1. Ο ομηρικός αοιδός θεωρείται παραδοσιακό πρότυπο του αρχαϊκού ραψωδού, τόσο ως προς την εξάρτησή του από τις Μούσες, όσο και ως προς το αφηγηματικό περιεχόμενο της αοιδής του· το οποίο στην Οδύσσεια, κατ' εξαίρεση μόνον, αποκλίνει από το θεματολόγιο του επικού κύκλου.

 

2. Η Ιλιάδα, συντηρικότερη στο κεφάλαιο αυτό, εξαιτίας και του πολεμικού της μύθου, δεν φιλοξενεί στο εσωτερικό της παρά μόνον ένα παράδειγμα επώνυμου αοιδού· εννοείται ο Θάμυρις, για τον οποίο γίνεται παρεκβατικός λόγος στον Νεῶν Κατάλογον (Β 594-600), προκειμένου να δηλωθεί η σκληρή τιμωρία του από τις Μούσες (τον τυφλώνουν και του αφαιρούν το δώρο της θεσπέσιας αοιδοής), επειδή ισχυρίστηκε ότι μπορεί να τις ανταγωνιστεί.

 

3. Στους δύο επώνυμους αοιδούς της Οδύσσειας (τον Φήμιο στην Ιθάκη και τον Δημόδοκο στη Σχερία) προστίθενται δύο ακόμη ανώνυμοι αοιδοί: ο ένας εμφανίζεται στο γαμήλιο συμπόσιο της Σπάρτης (δ 17-18)· ο άλλος εντοπίζεται στο Άργος (γ 267-271), επιφορτισμένος και με καθήκοντα φύλακα και συμβούλου της Κλυταιμνήστρας. Προφανώς, η παρουσία αοιδού στο βασιλικό μέγαρο θεωρείται την εποχή αυτή, λίγο πολύ αυτονόητη ― εξαίρεση αποτελεί το παλάτι του Νέστορα στην Πύλο.

4. Αν ο ιλιαδικός Θάμυρις αντιπροσωπεύει το παραδοσιακό αντιπαράδειγμα αοιδού, ο οδυσσειακός Δημόδοκος θα πρέπει να εκτιμηθεί ως το ομόλογο θετικό παράδειγμα· στον βαθμό τουλάχιστον που και στη δική του περίπτωση οι Μούσες ανταλλάσσουν το φιλικό δώρο της ἡδείας ἡδονῆς με την αφαίρεση της όρασης. Σε σύγκριση προς τον παραδειγματικό Δημοδόκο, ο ιθακήσιος Φήμιος εκφράζει πιο εξελιγμένη και περίπλοκη παραλλαγή, αφού, εκτός της ιδιάζουσας εξάρτησής του από τους μνηστήρες, συνδυάζει την οφειλή της τέχνης του στις Μούσες με την αυτοδίδακτη αγωγή του (χ 344-349).

5. Τόσο στην περίπτωση του Φήμιου όσο και του Δημοδόκου ο ποιητής της Οδύσσειας κανοναρχεί ο ίδιος τις αοιδές τους (όπου, συνοπτικά ή διεξοδικότερα, δίνεται το αφηγηματικό τους περιεχόμενο), προκρίνοντας τον πλάγιο λόγο. Η λαθραία αυτή οικειοποίηση της αοιδής των εσωτερικών αοιδών από τον εξωτερικό αφηγητή βρίσκεται σε αντίθεση προς τον συντακτικό τρόπο που αυτονομούνται, κατά κανόνα, οι εσωτερικές διηγήσεις του έπους, τις οποίες ο ποιητής τις εμπιστεύεται σε όσους κάθε φορά τις εκφέρουν."

 

[Δ. Ν. Μαρωνίτης, "Αοιδός, αφηγητής, ποιητής. Εσωτερική ποιητική της Οδύσσειας", στον τόμο Ομηρικά μεγαθέματα. Πόλεμος -ομιλία -νόστος, Κέδρος: Αθήνα 1999, σ.159-160]

 

 

 

Ποιοι είναι οι ραψωδοί;

Με το πέρασμα των χρόνων τους αοιδούς τους διαδέχτηκαν οι ραψωδοί. Η λέξη ραψωδός είναι σύνθετη και αποτελείται από τις λέξεις: ῥάπτω + ᾠδή, δηλαδή συνενώνω τραγούδια. Αυτό σημαίνει ότι οι ραψωδοί ένωναν τα διάφορα τραγούδια που υπήρχαν από παλιά και δημιουργούσαν νέα τραγούδια, μεγαλύτερα όμως σε μέγεθος.

 

Περισσότερες πληροφορίες για τους ραψωδούς

Από το δεύτερο Νεμεόνικο (ΤΙΜΟΔΗΜΩΙ ΑΧΑΡΝΕΙ ΠΑΓΚΡΑΤΕΙ) του Πίνδαρου μαθαίνουμε ότι οι ραψωδοί ήταν γνωστοί και ως «῾Ομηρίδαι», ως «ἀοιδοὶ ῥαπτῶν ἐπέων»

 

ὅθεν περ καὶ ῾Ομηρίδαι ῥαπτῶν ἐπέων τὰ πόλλ' ἀοιδοὶ ἄρχονται, Διὸς ἐκ προοιμίου

Όπως και οι Ομηρίδες, οι τραγουδιστές των συνθεμένων επών ξεκινούν στο προοίμιο από τον Δία

 

Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Διογένη του Λαέρτιου (Βίοι Φιλοσόφων 1.57) οι ραψωδοί στους αγώνες έπρεπε να απαγγέλουν τα έπη διαδοχικά, δηλ. ο επόμενος ραψωδός να συνεχίζει από εκεί που σταμάτησε ο προηγούμενος.

 

Τά τε Ὁμήρου ἐξ ὑποβολῆς γέγραφε ῥαψῳδεῖσθαι, οἷον ὅπου ὁ πρῶτος ἔληξεν, ἐκεῖθεν ἄρχεσθαι τὸν ἐχόμενον.

 

 

 

Πού και πότε γεννήθηκε ο Όμηρος;

Πιστεύεται ότι έζησε κατά τον 8^ο (ίσως μέχρι και τις αρχές του 7^ου) αι. π.Χ. στην Ιωνία.

Δεν γνωρίζουμε πού ακριβώς γεννήθηκε. Ήδη από την αρχαιότητα επτά πόλεις τον διεκδικούσαν· υπήρχε μάλιστα ένα δίστιχο σε δακτυλικό εξάμετρο:

Ἑπτὰ πόλεις μάρνανται σοφὴν διὰ ῥίζαν Ὁμήρου·

Σμύρνη, Χίος, Κολοφῶν, Ἰθάκη, Πύλος, Ἄργος, Ἀθῆναι.

 

Πιθανότερες θεωρούνται η Σμύρνη και η Χίος.

Η παράδοση τον ήθελε τυφλό, πράγμα που θεωρείται απίθανο.

Στο βιβλίο της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας διαβάζουμε:

«Σύμφωνα με τους ερευνητές του ομηρικού έργου, οι πόλεις που συγκεντρώνουν τις περισσότερες πιθανότητες της καταγωγής του είναι η Σμύρνη και η Χίος. Στη Χίο, για παράδειγμα, εκτός από την «πέτρα του Ομήρου», υπήρχαν οι Ομηρίδες, μια συντεχνία ραψωδών, που τραγουδούσαν τα ποιήματά του. Οι ονομασίες, αντίθετα, Mελησιγενής (γιος του ιωνικού ποταμού ή του ήρωα Mέλητα) και Mαιονίδης (γιος του μυθικού ήρωα Mαίονα) τον συνδέουν περισσότερο με τη Σμύρνη. Γεγονός πάντως είναι πως ο δημιουργός των εμπνευσμένων επών, της Iλιάδας και της Oδύσσειας, έζησε στην Ιωνία και η ζωή και το έργο του τοποθετούνται στο δεύτερο μισό του 8^ου αι. π.X., εποχή ακμής της αριστοκρατίας στην Ελλάδα, εποχή της νέας ακμής του Ελληνισμού, με κέντρο τα παράλια της Μικράς Ασίας και τα νησιά. Η παράδοση τον ήθελε τυφλό, στοιχείο όμως μάλλον απίθανο, συνδεδεμένο ίσως με την τυφλότητα γενικότερα των αοιδών και των μάντεων, τυπικό χαρακτηριστικό του θρύλου, που έχει σχέση με την έμπνευση των ατόμων που στερούνται την όρασή τους.»

 

Πότε πέθανε ο Όμηρος;

Για τον θάνατο του ποιητή διαβάζουμε και πάλι στο βιβλίο της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας: «...η παράδοση αναφέρει ότι συνέβη στη νήσο Ίο των Κυκλάδων, όπου προσέγγισε το πλοίο που τον πήγαινε στην Αθήνα. Πέθανε από στενοχώρια, γιατί δεν μπόρεσε να λύσει το αίνιγμα με το οποίο του απάντησαν οι Ιήτες ψαράδες, όταν τους ρώτησε αν έπιασαν τίποτε· εκείνοι του είπαν: ὅσσ' ἕλομεν λιπόμεσθ', ὅσα δ' οὐχ ἕλομεν φερόμεσθα. (Mε την απάντησή τους εννοούσαν: όσες ψείρες πιάσαμε τις αφήσαμε, όσες όχι τις κουβαλάμε μαζί μας). Οι συνταξιδιώτες του και οι κάτοικοι του νησιού τον έθαψαν με τιμές κοντά στην ακτή. Η στενή σχέση της νήσου Ίου με τον Όμηρο εμφανίζεται στη νομισματοκοπία. Η Ίος βρίσκεται ανάμεσα στις πρώτες πόλεις που κυκλοφόρησαν νόμισμα πάνω στο οποίο εικονίζεται η κεφαλή του ποιητή με την επιγραφή: «ΟΜΗΡΟΥ».

 

 

Ασημένιο δίδραχμο από την Ίο. Στην πρόσθια όψη εικονίζεται ο Όμηρος και διακρίνεται η επιγραφή ΟΜΗΡΟΥ

ενώ στη οπίσθια διακρίνεται στεφάνι και η επιγραφή ΙΗΤΩΝ

(Πηγή: Βρετανικό Μουσείο)

 

Ο Όμηρος τι ήταν αοιδός ή ραψωδός;

Ο Όμηρος ήταν ο πρώτος ραψωδός. Απ'  όσα ξέρουμε πιστεύουμε ότι ταξίδευε για να απαγγέλλει τα ποιήματά του, που πρέπει να τα συνέθεσε χρησιμοποιώντας γραφή· ίσως να είναι και ο πρώτος που κράτησε ραβδί εγκαινιάζοντας το είδος των ραψωδών.

 

Ο Πίνδαρος, στον τέταρτο Ισθμιόνικο, (ΜΕΛΙΣΣΩΙ ΘΗΒΑΙΩΙ ΙΠΠΟΙΣ ΚΑΙ ΠΑΓΚΡΑΤΙΩΙ) αναφερόμενος στον Αίαντα λέει για τον Όμηρο ότι χρησιμοποίησε ραβδί (κατὰ ῥάβδον ἔφρασεν)

 

ἀλλ΄ Ὅμηρός τοι τετίμακεν δι΄ ἀνθρώπων͵ ὃς αὐτοῦ
πᾶσαν ὀρθώσαις ἀρετὰν κατὰ ῥάβδον ἔφρασεν
θεσπεσίων ἐπέων λοιποῖς ἀθύρειν.

Όμως ο Όμηρος τον τίμησε (τον Αίαντα)
μες στους ανθρώπους κι υψώνοντας κάθε
αρετή του στις εξαίσιες ραψωδίες,
έκανε και τους άλλους να τον τραγουδούν.

 

 

 

Τι είναι το έπος;

Η λέξη έπος προέρχεται από το ρήμα ἔπω και σημαίνει:

α) λόγος, διήγηση

β) μεγάλο αφηγηματικό ποίημα

 

Ποια είδη επών υπάρχουν;

Ανάλογα με το περιεχόμενό τους τα έπη διακρίνονται σε τρία είδη: α) το μυθολογικό, β) το διδακτικό και γ) το ηρωικό.

 

Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια σε ποιο είδος ανήκουν;

Η Iλιάδα και η Oδύσσεια ανήκουν στο ηρωικό έπος, γιατί αφηγούνται κατορθώματα ηρώων αλλά και θεών, που συχνά συνυπάρχουν με τους ανθρώπους και κατευθύνουν τη δράση τους.

 

Ποια είναι τα βασικά γνωρίσματα του ηρωικού έπους;

Τα βασικά γνωρίσματα του ηρωικού έπους είναι τα εξής:

α. παρουσιάζει μυθοποιημένα γεγονότα ενός μακρινού παρελθόντος σαν να είναι αληθινά·

β. έχει αντικειμενικό χαρακτήρα· δεν εκφράζει, δηλαδή, το έπος τις υποκειμενικές / προσωπικές απόψεις του ποιητή, αλλά όλη την κοινωνία μέσα στην οποία δημιουργείται.

( Το ίδιο ισχύει και για τα δημοτικά μας τραγούδια· και αυτά αποτελούν συλλογική έκφραση της κοινότητας μέσα στην οποία δημιουργούνται, σε αντίθεση με την ποίηση των επώνυμων ποιητών, που φέρει την προσωπική τους σφραγίδα.)

 

 

 

 

Υπάρχουν κι άλλα έπη εκτός από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια;

Φυσικά και υπάρχουν κι άλλα έπη με τη διαφορά ότι δεν σώζονται ολόκληρα. Τα γνωρίζουμε επειδή σώθηκαν:
είτε α) μόνο μερικά μικρά αποσπάσματα
είτε β) από τις περιλήψεις τους που μας άφησαν μεταγενέστεροι συγγραφείς
είτε γ) μόνο από τον τίτλο τους.

 

Αυτά τα έπη που σώθηκαν έχουν το ίδιο θέμα με την Ιλιάδα και την Οδύσσεια;

Κάποια από αυτά έχουν το ίδιο θέμα με την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Τα υπόλοιπα έχουν διαφορετικά θέματα. Για να κάνουμε τη ζωή μας πιο εύκολη, τα έχουμε χωρίσει σε κύκλους, δηλαδή σε ομάδες επών που έχουν το ίδιο θέμα. Έτσι, υπάρχουν τρεις μεγάλοι «κύκλοι»:

α) ο τρωικός κύκλος ή κύκλια έπη,

β) ο αργοναυτικός κύκλος,

γ) ο θηβαϊκός κύκλος

Στον τρωικό κύκλο ανήκει η Ιλιάδα και η Οδύσσεια. Στον ίδιο κύκλο ανήκουν και όσα έπη σώθηκαν αποσπασματικά.

Παρακάτω αναφέρονται τα έπη και ο κύκλος στον οποίο ανήκουν.

 

Τρωικός κύκλος

Στον τρωικό κύκλο συμπεριλαμβάνονται τα έπη που είχαν ως κεντρικό θέμα τους τον τρωικό πόλεμο. Τα σημαντικότερα από αυτά είναι τα εξής:

α. Τα Κύπρια, που διηγούνταν την προϊστορία του τρωικού πολέμου και τα πολεμικά γεγονότα μέχρι την αρχή της Ιλιάδας· ο τίτλος τους τα συνδέει άμεσα ή έμμεσα με την Κύπρο (όπου πιθανόν συντέθηκαν από τον Στασίνο τον Kύπριο) και με την Κύπριδα Αφροδίτη, που λατρευόταν στη μεγαλόνησο, τη θεωρούμενη ιδιαίτερη πατρίδα της· στην Πάφο υπήρχε πανελλήνια ονομαστός ναός της θεάς.

β. H Ιλιάδα (<Ίλιον = Tροία) εξιστορεί τον Τρωικό πόλεμο μέχρι τον θάνατο του Έκτορα.

γ. H Αιθιοπίς (<Aιθίοπες), που παρουσίαζε κυρίως τις νικηφόρες μάχες του Αχιλλέα εναντίον του βασιλιά των Αιθιόπων Mέμνονα (συμμάχου των Tρώων) αλλά και τον θάνατο του ίδιου του Αχιλλέα.

δ. H Μικρά Ιλιάς, που αναφερόταν στη διαμάχη του Oδυσσέα και του Tελαμώνιου Aίαντα για τα όπλα του Αχιλλέα, μέχρι και την είσοδο του Δούρειου Ίππου στην Τροία.

ε. H Ιλίου πέρσις (< πέρθω=εκ-πορθώ > πορθητής), που περιέγραφε όσα διαδραματίστηκαν κατά την άλωση της Tροίας.

στ. Οι Νόστοι (νόστος <νέσομαι> νέομαι: επανέρχομαι, επιστρέφω στην πατρίδα), που εξιστορούσαν τις περιπέτειες των τρωικών ηρώων (εκτός του Oδυσσέα) κατά την επιστροφή στις πατρίδες τους.

ζ. H Οδύσσεια αναφέρεται, ειδικά, στον νόστο του Oδυσσέα.]

η. H Τηλεγόνεια ή Τελογονία (<τῆλε + γον–> τηλέγονος: ο γεννημένος μακριά από τον γονέα του), που εξιστορούσε τα γεγονότα μετά την Οδύσσεια τις περιπέτειες δηλαδή του Oδυσσέα μετά τον νόστο και μέχρι τον θάνατο από τον γιο του, τον Τηλέγονο, τον οποίο, κατά τον μύθο, είχε αποκτήσει από την Kίρκη. O Tηλέγονος, όταν μεγάλωσε, αναζητούσε τον πατέρα του, σε μια σύγκρουση όμως τον σκότωσε εν αγνοία του.

 

Αργοναυτικός κύκλος

Στον αργοναυτικό κύκλο συμπεριλαμβάνονται τα έπη που είχαν ως κεντρικό θέμα τους την αργοναυτική εκστρατεία. Σχετικά έπη είναι:

Αργοναυτικά Συγγραφέας του είναι ο Απολλώνιος Ρόδιος. Συντέθηκε περίπου το 250 π.Χ. και σώθηκε ολόκληρο.

 

Θηβαϊκός κύκλος

α. Η Οιδιπόδεια Ως θέμα της είχε το περίφημο αίνιγμα της σφίγγας, τη λύση του από τον Οιδίποδα και κατά πάσα πιθανότητα τον γάμο του με τη μητέρα του Ιοκάστη. Ως συνθέτης της αναφέρεται ο Κιναίθων.

β. Η Θηβαΐς Είναι άγνωστος ο συνθέτης της, αν και στην αρχαιότητα αναφερόταν ο Όμηρος. Ως θέμα της είχε τον πόλεμο των παιδιών του Οιδίποδα και της Ιοκάστης, του Ετεοκλή και του Πολυνείκη για την κυριαρχία της Θήβας και την μοιραία εκστρατεία του Πολυνείκη μαζί με άλλους έξι ηγέτες (Επτά επί Θήβας) εναντίον του Ετεοκλή, αφού στο τέλος σκοτώνονται και οι δύο.

γ. Οι Επίγονοι Αποτελεί συνέχεια της Θηβαΐδας, μιας και αναφέρεται στους πολέμους νέων ηρώων για την κυριαρχία στη Θήβα. Πιθανός συνθέτης της είναι ο Αντίμαχος, αλλά αναφέρεται και ο Όμηρος.

δ. Η Αλκμεωνίς Ως θέμα της είχε τη δολοφονία της Εριφύλης από τον γιο της τον Αλκμαίονα μιας και η Εριφύλη είχε κανονίσει τον θάνατο του πατέρα του Αμφιάραου. Η υπόθεση αναφέρεται ήδη στη Θηβαΐδα.

 

Κύκλια έπη

Σύμφωνα με την παράδοση ορισμένα έπη συναποτελούν ένα μεγαλύτερο κύκλο, ο οποίος αφηγούνταν σε χρονογραφική σειρά τα μυθικά γεγονότα από την ένωση του Ουρανού και της Γης ως τον θάνατο του Οδυσσέα. Πρώτο απ' αυτά τα έπη ήταν η Τιτανομαχία, η οποία αναφερόταν στις αρχαιότατες συγκρούσεις των θεών μεταξύ τους για την κυριαρχία στον κόσμο. Ακολουθούσαν τρία έπη του θηβαϊκού κύκλου και τελευταία έξι από τα έπη του τρωικού. Στην αρχή στα Κύκλια έπη ίσως να συμπεριλαμβάνονταν η Ιλιάδα και η Οδύσσεια. Μετά όμως τον Αριστοτέλη τα ομηρικά έπη δεν εντάσσονται στα Κύκλια. Πάντως, στην ύστερη αρχαιότητα θεωρούνταν κατώτερα και χωρίς ενδιαφέρον.

Για τα Κύκλια έπη αντλούμε πληροφορίες από τις αρχαίες πηγές με σημαντικότερο τον Πρόκλο. Ο Φώτιος αναφέρει ότι ο Πρόκλος στο βιβλίο του «χρηστομαθείας γραμματικής εκλογαί» γράφει τα εξής:

«Διαλαμβάνει δὲ καὶ περὶ τοῦ λεγομένου ἐπικοῦ κύκλου, ὃς ἄρχεται μὲν ἐκ τῆς Οὐρανοῦ καὶ Γῆς μυθολογουμένης μίξεως, ἐξ ἧς αὐτῷ καὶ τρεῖς παῖδας ἑκατοντάχειρας καὶ τρεῖς γεννῶσι Κύκλωπας. Διαπορεύεται δὲ τά τε ἄλλως περὶ θεῶν τοῖς Ἕλλησι μυθολογούμενα καὶ εἴ πού τι καὶ πρὸς ἱστορίαν ἐξαληθίζεται. Καὶ περατοῦται ὁ ἐπικὸς κύκλος ἐκ διαφόρων ποιητῶν συμπληρούμενος, μέχρι τῆς ἀποβάσεως Ὀδυσσέως τῆς εἰς Ἰθάκην, ἐν ᾗ ὑπὸ τοῦ παιδὸς Τηλεγόνου ἀγνοοῦντος κτείνεται. Λέγει δὲ ὡς τοῦ ἐπικοῦ κύκλου τὰ ποιήματα διασῴζεται καὶ σπουδάζεται τοῖς πολλοῖς οὐχ οὕτω διὰ τὴν ἀρετὴν ὡς διὰ τὴν ἀκολουθίαν τῶν ἐν αὐτῷ πραγμάτων. Λέγει δὲ καὶ τὰ ὀνόματα καὶ τὰς πατρίδας τῶν πραγματευσαμένων τὸν ἐπικὸν κύκλον.»

 

 

 

 

1. Τιτανομαχία.

Ποιητής της αναφέρεται ο Αρκτίνος ο Μιλήσιος ή ο Εύμηλος ο Κορίνθιος. Σε σχόλιο των Αργοναυτικών του Απολλώνιου του Ρόδιου (1, 554) γίνεται λόγος για μιαν Γιγαντομαχία, ίσως όμως ο τίτλος αυτός αποτελεί παράφραση του Τιτανομαχία. Περιεχόμενό της είχε τα θέματα της Θεογονίας και της σύγκρουσης των θεών ως την εγκατάσταση πιθανώς της βασιλείας του Δία, η οποία έχει άμεση σχέση με τους Τιτάνες. Στην περίληψη του Φωτίου ο επικός κύκλος ἄρχεται ἐκ τῆς Ούρανοῦ καὶ Γῆς μυθολογουμένης μίξεως, ἐξ ἧς αὐτῷ καὶ τρεῖς παῖδας ἐκατοντάχειρας καὶ τρεῖς γεννῶσι Κύκλωπας, διαπορεύεται δὲ τά τε ἄλλως περὶ θεῶν τοῖς Ἕλλησι μυθολογούμενα…

 

2. Οιδιπόδεια

Ποιητής της αναφερόταν ο Κιναίθωνας ο Λακεδαιμόνιος. Πραγματευόταν την ιστορία του Οιδίποδα, που σκότωσε τον πατέρα του και πήρε γυναίκα τη μητέρα του χωρίς να το ξέρει. Ο Όμηρος στο λ της Οδύσσειας, στ. 271 κ.έ. , ξέρει τον μύθο του Οιδίποδα· την Ιοκάστη την ονομάζει Επικάστη:

 

 

3. Θηβαΐδα

Αποδιδόταν στον Όμηρο. Ο Ετεοκλής, ο μικρότερος γιος του Οιδίποδα, γίνεται βασιλιάς των Θηβών. Ο Πολυνείκης όμως, ο μεγαλύτερος γιος, καταφεύγει στο Άργος, όπου παντρεύεται την κόρη του βασιλιά Αδράστου και συγκεντρώνει στρατό, με τον οποίο εκστρατεύει εναντίον των Θηβών. Οι αρχηγοί της εκστρατείας ήταν επτά και σκοτώθηκαν όλοι μπροστά στη Θήβα. Τα δύο αδέλφια σκοτώθηκαν επίσης. Η εκστρατεία απέτυχε.

 

4. Επίγονοι

Οι γιοι των επτά ηρώων που σκοτώθηκαν, εκστρατεύουν πάλι μιαν γενεά αργότερα εναντίον των Θηβών. Κυριεύουν την πόλη και την λεηλατούν. Ανάμεσα στους επιγόνους είναι κι ο Διομήδης ο γιος του Τυδέα, κι ο γιος του Καπανέα Σθένελος, οι οποίοι συμμετέχουν και στην τρωική εκστρατεία. Το έπος αυτό ο Ηρόδοτος (4, 32) το απέδιδε με επιφύλαξη στον Όμηρο, ενώ ο Σχολιαστής της Ειρήνης του Αριστοφάνη (στ. 1270) στον Αντίμαχο τον Κολοφώνιο, επικό ποιητή του β' μισού του 5^ου και του α' μισού του 4^ου αι. π. Χ. Ύστερα από το έπος αυτό περνούμε στα έπη του τρωικού κύκλου, δηλ. τα Κύπρια, την Ιλιάδα, την ΑιΘιοπίδα, τη Μικράν Ιλιάδα, την Ιλίου πέρσιν, τους Νόστους, την Οδύσσεια και την Τηλεγόνεια, με την οποία κλείνει ο επικός κύκλος.

 

5. Κύπρια έπη.

Ποιητές των Κυπρίων αναφέρονται ο Ηγησίας ή Ηγησίνος, ή ο Στασίνος (από την Σαλαμίνα της Κύπρου), ο οποίος φαίνεται ο πιθανότερος.

Καλύπτουν τον χρόνο πριν από την τρωική εκστρατεία, την ίδια την εκστρατεία καθώς και τα εννέα χρόνια του πολέμου ως την αρχή της Ιλιάδας:

Ο Δίας είδε ότι οι άνθρωποι πλήθυναν κι η γη κόντευε να βουλιάξει από το βάρος τους. Αποφάσισε λοιπόν να τους λιγοστέψει προκαλώντας πόλεμο ανάμεσά τους. Γι’ αυτό, στον γάμο του Πηλέα, βασιλιά της θεσσαλικής Φθίας, με τη Θέτιδα, κόρη του Νηρέα, του θαλασσινού δαίμονα, παρευρίσκονται όλοι οι θεοί. Η Έριδα, θυμωμένη γιατί δεν την κάλεσαν, ρίχνει ένα χρυσό μήλο μέσα στη διασκέδαση, το οποίο είχε την επιγραφή τῇ καλλίστῃ. Η Ήρα, η Αφροδίτη κι η Αθηνά μαλώνουν για τα πρωτεία της ομορφιάς και για το ποια θα πάρει το μήλο. Η κρίση αναθέτεται με εντολή του Δία στον πιο μικρό γιο του Πριάμου, τον Πάρι, που έβοσκε τα κοπάδια του πατέρα του στην Ίδη, κι ήταν πάρα πολύ όμορφος. Κι οι θεές εμπιστεύονται στην κρίση του, κι η κάθε μια του υπόσχεται κάτι σημαντικό· η Ήρα το βασίλειο της Ασίας, η Αθηνά τη σοφία και τη νίκη στις μάχες, η Αφροδίτη την Ελένη της Σπάρτης, την πιο όμορφη γυναίκα. Ο Πάρις δίνει το μήλο στην Αφροδίτη.

Ύστερα από λίγο καιρό ο Πάρις, παίρνοντας μαζί του και τον Αινεία, γιο του Αγχίση και της Αφροδίτης, ξεκινά για την Ελλάδα. Φιλοξενείται στην αποβίβαση από τον Κάστορα και τον Πολυδεύκη, τους Διόσκουρους (= γιους του Δία), δίδυμους, αδελφούς της Ελένης, κι ύστερα έρχεται στη Σπάρτη, όπου φιλοξενείται από τον Μενέλαο. Στο τραπέζι δίνει δώρα στην Ελένη. Ο Μενέλαος φεύγει ξαφνικά για την Κρήτη, για να παρευρεθεί στην κηδεία του μητρικού του παππού, του βασιλιά Κατρέα και δίνει εντολή στην Ελένη να περιποιηθεί τους ξένους ώσπου να φύγουν. Η Αφροδίτη όμως επεμβαίνει και η Ελένη ερωτεύεται τον Πάρι, τον συναντά, και φεύγουν νύχτα παίρνοντας μαζί τους πολλά πολύτιμα πράγματα, "κτήματα", για τα οποία γίνεται κάθε τόσο λόγος στην Ιλιάδα. Το πλοίο τους παρασύρεται από τρικυμία και φτάνουν στη Σιδώνα της Φοινίκης, όπου ο Πάρις κυριεύει την πόλη και την λεηλατεί. Ύστερα φτάνει στην Τροία, όπου παντρεύεται την Ελένη.

Είναι περίεργο ότι στο σημείο αυτό η περίληψη του Πρόκλου συγκρούεται με τη ρητή μαρτυρία του Ηρόδοτου (2, 117), ότι δηλ. στα Κύπρια Έπη ο Πάρις έφτανε στην Τροία σε τρεις μέρες με ούριο άνεμο και γαλήνια θάλασσα, χωρίς επομένως να προφτάσει να πάει στην Σιδώνα. Ο Ηρόδοτος μάλιστα αναφέρει και ορισμένους στίχους από το Ζ της Ιλιάδας (289-93) και από το δ της Οδύσσειας (228-31, 351-2), από τους οποίους φαίνεται αντίθετα ότι ο Πάρις είχε φτάσει στη Σιδώνα, και δίνοντάς μας έτσι το πρώτο δείγμα φιλολογικής κριτικής συμπεραίνει ότι τα Κύπρια έπη δεν μπορεί να τα έγραψε ο Όμηρος, όπως υποστήριζαν μερικοί, αφού αυτά διαφωνούν φανερά με τις ομηρικές μαρτυρίες της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Το πρόβλημα λοιπόν είναι αν ο Ηρόδοτος έχει λάθος— πράγμα απίθανο— ή μήπως ο Πρόκλος ή η πηγή του δεν είχε το τμήμα αυτό των Κυπρίων και το προσάρμοσε προς τις πληροφορίες της Ιλιάδας, αγνοώντας την αντίθετη μαρτυρία του Ηρόδοτου. Μια άλλη πιθανότητα μένει: μιαν παραλλαγή των Κυπρίων.

Στο μεταξύ ο Κάστορας με τον Πολυδεύκη πάνε να αρπάξουν τις αγελάδες του Ίδα και του Λυγκέα· στην επιχείρηση αυτήν σκοτώνεται ο Κάστορας από τον Ίδα, και ο Ίδας και ο Λυγκέας από τον Πολυδεύκη, ο οποίος ζητά από τον Δία να μοιραστεί την τύχη του αδελφού του. Έτσι μέρα παρά μέρα καθένας από τους αδελφούς κατεβαίνει στον Άδη κι ο άλλος ζωντανεύει κι ανεβαίνει στην γη.

Ή Ίριδα με εντολή της Ήρας αναγγέλλει στον Μενέλαο τα σχετικά με την Ελένη. Αυτός επιστρέφει στη Σπάρτη και συνεννοείται με τον αδελφό του τον Αγαμέμνονα, κι ύστερα με τον Νέστορα στην Πύλο, ο οποίος διηγείται για τον Επωπέα, για τον Οιδίποδα, για τον Ηρακλή, που τρελάθηκε, για τον Θησέα και την Αριάδνη. Ύστερα συγκεντρώνουν όλους τους ηγεμόνες στην Αυλίδα. Μερικοί δεν ήθελαν να συμμετάσχουν (Ο Οδυσσέας προσποιείται τον τρελό και τον αποκαλύπτει ο Παλαμήδης).

Θυσία στην Αυλίδα. Ο Κάλχαντας, βλέποντας ένα φίδι που έτρωγε τα οκτώ πουλάκια μιας φωλιάς και την μητέρα τους, προμαντεύει ότι θα περάσουν εννιά χρόνια ώσπου να κυριεύσουν την Τροία. Η πρώτη εκστρατεία δεν φτάνει στην Τροία άλλα στην Τευθρανία, λίγο νοτιότερα, την οποία λεηλατούν σαν να ήταν η Τροία. Ο Τήλεφος, ο βασιλιάς της χώρας αυτής (νόθος γιος του Ηρακλή και της Αύγης, κόρης του Αλωέα), σκοτώνει τον Θέρσανδρο, γιο του Πολυνείκη. Ο Αχιλλέας πληγώνει με αθεράπευτη πληγή τον Τήλεφο, ο οποίος ύστερα, σύμφωνα με χρησμό (ὁ τρώσας ίάσεται), ψάχνει μεταμφιεσμένος να βρει στην Ελλάδα τον Αχιλλέα, τον oποίο βρίσκει στο Άργος και θεραπεύεται από αυτόν. Οι Έλληνες φεύγουν από τη Μυσία και διασκορπίζονται από τρικυμία. Ο Αχιλλέας βγαίνει στη Σκύρο και παντρεύεται τη Δηιδάμεια, κόρη του Λυκομήδη.

Δεύτερη συγκέντρωση στην Αυλίδα. Η Άρτεμη εμποδίζει το ταξίδι τους, γιατί ο Αγαμέμνονας σκοτώνοντας ένα ελάφι καυχήθηκε ότι είναι καλύτερος κυνηγός από αυτήν. Ο Κάλχαντας εξηγεί την οργή της θεάς και την ανάγκη να θυσιαστεί η Ιφιγένεια, για εξευμενισμό. Η Ιφιγένεια καλείται στην Αυλίδα, τάχα για να παντρευτεί τον Αχιλλέα, και την θυσιάζουν. Η θεά όμως την αναρπάζει και την κάμνει αθάνατη μεταφέροντάς την στη χώρα των Ταύρων. Αναχώρηση του στόλου. Στην Τένεδο ένα φίδι δαγκάνει τον Φιλοκτήτη, που τον αφήνουν στην Λήμνο, ή γιατί η πληγή του δεν γιατρευόταν και μύριζε άσχημα ή γιατί αυτός με τις φωνές του —από τους πόνους— τάραζε την ιερότητα των θυσιών. Στο σημείο αυτό αναφέρεται μια πρώτη διαφωνία του Αχιλλέα —ο οποίος δεν πήγε πια στην Αυλίδα, αλλά ήρθε κατευθείαν εδώ— με τον Αγαμέμνονα (ίσως για τον Φιλοκτήτη;).

Απόβαση στην Τροία. Σύμφωνα με ένα χρησμό, όποιος πατούσε πρώτος στην Τρωάδα, θα πέθαινε. Ο Πρωτεσίλαος είναι ο άτυχος, που σκοτώνεται από τον Έκτορα· Ο Αχιλλέας όμως τρέπει τους Τρώες σε φυγή και σκοτώνει τον Κύκνο, τον γιο του Ποσειδώνα. Ύστερα στέλλουν πρεσβεία στην Τροία και ζητούν την επιστροφή της Ελένης και των "κτημάτων". Οι Τρώες αρνούνται. Ο Αχιλλέας θέλει να δει την Ελένη, και η Αφροδίτη με τη Θέτιδα κανονίζουν τη συνάντηση. Οι Έλληνες θέλουν να φύγουν, τους συγκρατεί όμως ο Αχιλλέας. Εκστρατευτικές επιχειρήσεις του Αχιλλέα στις γύρω από την Τροία πόλεις, τις οποίες καταστρέφει και από τις οποίες παίρνει πολλά λάφυρα. Από αυτά ο Αχιλλέας παίρνει "γέρας" τη Βρισηίδα και ο Αγαμέμνονας τη Χρυσηίδα. Ο Παλαμήδης θανατώνεται ύστερα από μια συκοφαντική δίκη για προδοσία. Ο Δίας αποφασίζει να ανακουφίσει τους Τρώες απομακρύνοντας τον Αχιλλέα από τη μάχη. Κατάλογος των συμμάχων των Τρώων. Από το σημείο αυτό αρχίζει η Ιλιάδα.

 

6. Ιλιάδα

Στην Ιλιάδα το θέμα αποκαλύπτεται στον ακροατή του έπους από τους πρώτους κιόλας στίχους. Στο πρωτότυπο, μάλιστα, κείμενο η πρώτη λέξη είναι μῆνις (= θυμός, οργή). Αυτό είναι και το θέμα του έπους, η οργή δηλαδή του Αχιλλέα μετά τη σύγκρουσή του με τον αρχιστράτηγο των Αχαιών, τον Ατρείδη Αγαμέμνονα. Ο θυμός του Αχιλλέα προκλήθηκε με αφορμή τη μοιρασιά των λαφύρων. Συγκεκριμένα, ο Αγαμέμνονας είχε πάρει ως γέρας (= πολεμικό λάφυρο) τη Χρυσηίδα, κόρη του ιερέα του Απόλλωνα Χρύση. Έπειτα από παράκληση του Χρύση, ο Απόλλωνας έστειλε λοιμό στο στρατόπεδο των Αχαιών, για να τους τιμωρήσει για την αρπαγή της Χρυσηίδας. Έτσι ο Αγαμέμνονας υποχρεώθηκε να επιστρέψει τη Χρυσηίδα στον πατέρα της. Απαίτησε όμως να πάρει αυθαίρετα ως λάφυρο τη Βρισηίδα, που ήταν το γέρας του Αχιλλέα. Το γεγονός αυτό προσέβαλε τον Αχιλλέα, που σε μια έκρηξη θυμού και ύστερα από μια έντονη σύγκρουση αποφασίζει να αποχωρήσει από τον πόλεμο μαζί με τους Μυρμιδόνες. Ο Αχιλλέας επανέρχεται στη μάχη μόνο προς το τέλος του πολέμου (στη ραψωδία Τ ), όταν ο Έκτορας σκότωσε τον φίλο του Πάτροκλο και αυτός, διψασμένος για εκδίκηση, σκοτώνει τον Έκτορα, το πρωτοπαλίκαρο των Τρώων. Δεν παραδίνει τη σορό του Έκτορα, μέχρι που ο Πρίαμος φτάνει στη σκηνή του και του παραδίδει πλούσια δώρα.

 

7. Αίθιοπίδα

(5 βιβλία) Είναι συνέχεια της Ιλιάδας. Ποιητής της θεωρείται ο Αρκτίνος ο Μιλήσιος. Ο τελευταίος στίχος της Ιλιάδας

(Ω 804 ὥς οἵ γ’ ἀμφίεπον τάφον Ἔκτορος ἱπποδάμοιο),

με μια μικρή παραλλαγή και προέκταση που δίνει ένα σχόλιο του κώδικα Townlaeianus:

ὥς οἵ γ’ ἀμφίεπον τάφον Ἔκτορος, ἦλθε δ’ Ἀμαζών

Ἄρηος θυγάτηρ μεγαλήτορος ἀνδορφόνοιο,

φαίνεται ότι αποτελούσε την αρχή της Αίθιοπίδας:

 

Πραγματικά η Πενθεσίλεια, κόρη του Άρη, βασίλισσα των Αμαζόνων της Θράκης, ήρθε για να συμπολεμήσει με τους Τρώες, τη σκότωσε όμως ο Αχιλλέας. Ο Θερσίτης, γνωστός από την Ιλιάδα για την ασχήμια του και για την αντιπολιτευτική του διάθεση (Β 212 κ.έ.), κακολόγησε τον Αχιλλέα ότι ερωτεύθηκε την Πενθεσίλεια, κι αυτός επάνω στην οργή του σκοτώνει τον Θερσίτη. Ο Αχιλλέας πηγαίνει στη Λέσβο, για να καθαριστεί από τον φόνο του Θερσίτη, θυσιάζει στον Απόλλωνα, την Άρτεμη και τη Λητώ και καθαρίζεται από τον Οδυσσέα. Νέος ισχυρός σύμμαχος των Τρώων έρχεται από την Ανατολή ο Μέμνονας ο βασιλιάς των Αιθιόπων, γιος της Ηώς (Αυγής) και του Τιθωνού, έχοντας «ἡφαιστειότευκτον» πανοπλία. Στην μάχη που ακολουθεί, ο Μέμνονας σκοτώνει τον Αντίλοχο, γιο του Νέστορα, που πήρε τη θέση του Πατρόκλου στη φιλία του Αχιλλέα, κι ύστερα ο Αχιλλέας σκοτώνει τον Μέμνονα, που η μητέρα του πετυχαίνει από τον Δία να τον κάμει αθάνατο. Ο Αχιλλέας νίκησε τους Τρώες και τους έσπρωξε μέσα στην πόλη, όπου μπαίνει κι αυτός μαζί τους, και σκοτώνεται από τον Πάρι και τον Απόλλωνα. Γίνεται μεγάλη μάχη για το πτώμα του, που το σώζει ο Αίαντας και το φέρνει στα πλοία, ενώ ο Οδυσσέας καλύπτει τον Αίαντα πολεμώντας. Ύστερα θάβουν τον Αντίλοχο και προθέτουν για ταφή τον νεκρό του Αχιλλέα. Έρχεται η Θέτιδα με τις Μούσες και με τις αδελφές της και θρηνεί τον γιο της, που τον αναρπάζει τελικά από την πυρά και τον πηγαίνει στη Λευκή νήσο, στον Εύξεινο πόντο, στις εκβολές του Δούναβη. Οι Έλληνες κάλυψαν τον τάφο και αθλοθέτησαν αγώνες. Φιλονικία του Αίαντα και του Οδυσσέα για τα όπλα του Αχιλλέα.

Οι Νεοαναλυτικοί πιστεύουν ότι πάρα πολλά στοιχεία της Αιθιοπίδας χρησιμοποιήθηκαν από τον Όμηρο στην Ιλιάδα: ο θάνατος του Αντίλοχου και του Πατρόκλου, η μάχη γύρω από το πτώμα του Πατρόκλου και του Αχιλλέα, ο θρήνος της Θέτιδας για τον Πάτροκλο (Σ) και για τον Αχιλλέα, τα άθλα επί Πατρόκλω (Ψ) και τα άθλα για τον Αχιλλέα κλπ.

 

8. Μικρά Ιλιάς

(4 βιβλία) Ποιητής της Μικρής Ιλιάδας θεωρείται ο Λέσχης ο Μυτιληναίος:

Περιγράφεται η απόφαση για τα όπλα του Αχιλλέα (Όπλων κρίσις), που επιδικάζονται στον Οδυσσέα σύμφωνα με την επιθυμία της Αθηνάς. Ο Νέστορας είχε προτείνει, και η πρότασή του έγινε δεκτή, να στείλουν οι Έλληνες κάποιους κάτω από τα κάστρα της Τροίας για ν' ακούσουν τις απόψεις των Τρώων για την παλικαριά των δύο ηρώων: "·τοὺς δὲ πεμφθέντας ἀκοῦσαι παρθένων διαφερομένων πρὸς ἀλλήλας…" άλλες έλεγαν ότι ο Αίαντας ήταν ο πιο ανδρείος, άλλες ότι ο Οδυσσέας· δεν υπήρχε επομένως εξωτερική ομοφωνία. Η είδηση προέρχεται από τη Μικρή Ιλιάδα, τη διασώζει όμως το Σχόλιο στον στ. 1056 των Ιππέων του Αριστοφάνη. Ο Αίαντας από τη λύπη του προσβάλλεται από κρίση μανίας και θέλει να εκδικηθεί τους αρχηγούς που τον αδίκησαν. Νομίζει ότι τους σκοτώνει με το σπαθί του, συνέρχεται όμως ύστερα και διαπιστώνει ντροπιασμένος ότι είχε κατασφάξει τα κριάρια. Η ζωή του δεν έχει πια νόημα - έχει γελοιοποιηθεί, ο άτυχος! Αυτοκτονεί. Ο Οδυσσέας στήνει ενέδρα και πιάνει τον Έλενο, μάντη, γιο του Πριάμου, και του αποσπά το μυστικό της άλωσης της Τροίας: πρέπει να φέρουν τα όπλα του Ηρακλή· αυτά όμως τα έχει ο Φιλοκτήτης, που τον είχαν εγκαταλείψει στη Λήμνο. Ο Διομήδης τον αναζητά και τον φέρνει. Ο Μαχάονας θεραπεύει την πληγή του κι ο Φιλοκτήτης μονομαχεί με τον Πάρι και τον σκοτώνει. Ο Μενέλαος καταπληγώνει τον νεκρό Πάρι, κι οι Τρώες τον παίρνουν από τους Έλληνες και τον θάβουν. Ύστερα ο Δηίφοβος, αδελφός του Πάρι, παντρεύεται την Ελένη. Ο Οδυσσέας φέρνει από τη Σκύρο τον γιο του Αχιλλέα Νεοπτόλεμο και του παραδίνει τα όπλα του πατέρα του. Ο Ευρύπυλος, ο γιος του Τήλεφου, έρχεται να βοηθήσει τους Τρώες, και τον σκοτώνει ο Νεοπτόλεμος. Πολιορκία της Τροίας. Κατασκευή του δούρειου ίππου από τον Επειό με συμβουλή της Αθηνάς. Ο Οδυσσέας αυτοπληγώθηκε και μπήκε στην Τροία, όπου συνάντησε την Ελένη και συμφώνησαν για την τελική επιχείρηση εναντίον της Τροίας· σκότωσε μερικούς Τρώες κι έφυγε στα πλοία. Ύστερα, μαζί με τον Διομήδη, κλέβουν το Παλλάδιο από την Τροία. Στον δούρειο ίππο μπαίνουν τα παλικάρια, οι άλλοι Έλληνες έκαψαν τις σκηνές και πήγαν στην Τένεδο. Οι Τρώες νομίζοντας ότι τελείωσαν τα βάσανά τους έσυραν τον δούρειο ίππο στην πόλη γκρεμίζοντας ένα τμήμα του κάστρου, και χαίρονται, γιατί νομίζουν πως νίκησαν τους Έλληνες.

 

9. Ιλίου πέρσις

(2 βιβλία) Ποιητής της θεωρείται ο Αρκτίνος ο Μιλήσιος:

Οι Τρώες περιεργάζονται τον δούρειο ίππο και δεν ξέρουν τι να κάμουν. Άλλοι νομίζουν ότι πρέπει να τον γκρεμίσουν, άλλοι να τον κάψουν, άλλοι να τον αφιερώσουν στην Αθηνά, κι αυτών η γνώμη υπερισχύει. Γλεντούν από χαρά, γιατί τάχα γλίτωσαν από τον πόλεμο. Ο Λαοκόοντας είναι από κείνους που υποστηρίζουν ότι το ξύλινο άλογο δεν πρέπει να εισαχθεί στην πόλη· εμφανίζονται όμως δύο φίδια, που πνίγουν τον ίδιο και τον έναν από τους γιους του. Ο Αινείας και οι σύντροφοί του (διαφορετική παραλλαγή στην Αινειάδα του Βιργιλίου [2, 268 κ.έ.], σύμφωνα με την οποία ο Αινείας μάχεται γενναία μέσα στην πόλη και φεύγει μόνο μέσα στην ταραχή της καταστροφής της) βλέποντας αυτά τα κακά σημάδια βγαίνουν στην Ίδη· ο Σίνωνας, που είχε μείνει στην πόλη για κατασκοπεία, ειδοποιεί τους Έλληνες με πυρσούς, κι αυτοί ξανάρχονται από την Τένεδο· μαζί με τους ήρωες που βγήκαν από τον δούρειο ίππο σκοτώνουν πολλούς Τρώες και κυριεύουν την ακρόπολη. Ο Νεοπτόλεμος σκοτώνει τον Πρίαμο επάνω στον βωμό της αυλής του (του ἑρκείου Διός), ο Μενέλαος βρίσκει την Ελένη και την κατεβάζει στα πλοία, αφού σκότωσε τον Δηίφοβο. Ο Αίαντας του Οιλέα τραβώντας βίαια την Κασσάνδρα γκρεμίζει μαζί της και το ξόανο της Αθηνάς, πράγμα που ερεθίζει τους Έλληνες και θέλουν να τον λιθοβολήσουν. Αυτός καταφεύγει στον βωμό της Αθηνάς (!) και σώζεται. Οι Έλληνες έβαλαν φωτιά στην πόλη, και θυσιάζουν την Πολυξένη επάνω στον τάφο του Αχιλλέα. Ο Οδυσσέας σκοτώνει τον Αστυάνακτα, κι ο Νεοπτόλεμος παίρνει γέρας την Ανδρομάχη. Μοιράζουν τα λάφυρα. Ο Δημοφώντας κι ο Ακάμαντας, γιοι του Θησέα, βρίσκουν τη γιαγιά τους την Αίθρα και την παίρνουν μαζί τους. Οι Έλληνες ετοιμάζονται να φύγουν με τα πλοία κι η Αθηνά τους ετοιμάζει καταστροφή. Οι ανομίες τους απέναντι στους θεούς και τους ανθρώπους είναι φοβερές, και γι αυτό πρέπει να τιμωρηθούν.

 

10. Νόστοι

(5 βιβλία) Ποιητής τους ο Αγίας ο Τροιζήνιος:

Διηγούνται τις περιπέτειες των ηρώων στον γυρισμό τους (νόστος= γυρισμός, ταξίδι, από το ρ. νέομαι) και τις κατοπινές τύχες τους. Η συμπεριφορά των Ελλήνων στην άλωση της Τροίας ήταν φοβερή σε σκληρότητα, αδικία και ασέβεια, που προκάλεσαν την οργή των θεών. Η Αθηνά δημιουργεί διαφωνία ανάμεσα στον Αγαμέμνονα και τον Μενέλαο για το ταξίδι: o Αγαμέμνονας καθυστερεί, για να εξευμενίσει την Αθηνά, ο Διομήδης όμως κι ο Νέστορας φεύγουν και φτάνουν σύντομα σώοι στις πατρίδες τους. Ύστερα φεύγει κι ο Μενέλαος και φτάνει με πέντε πλοία στην Αίγυπτο (τα άλλα βούλιαξαν). Ο Κάλχαντας με άλλους συντρόφους φεύγουν από την ξηρά προς τα νότια και φτάνουν στην Κολοφώνα, όπου θάβουν τον Τειρεσία, που πέθανε εκεί. Καθώς ξεκινά ο Αγαμέμνονας με τους συντρόφους του, εμφανίζεται το είδωλο του Αχιλλέα και προσπαθεί να του εμποδίσει την αναχώρηση προφητεύοντάς του το μέλλον. Τρικυμία στον Καφηρέα (νότια Εύβοια), όπου πνίγεται ο Αίαντας του Οιλέα. Ο Νεοπτόλεμος φεύγει μέσω Θράκης-Μακεδονίας και φτάνει στους Μολοσσούς (Ήπειρο), όπου παρουσιάζεται στον Πηλέα. Στον δρόμο του συνάντησε τον Οδυσσέα στη Μαρώνεια (Θράκη). Τον Αγαμέμνονα τον σκοτώνουν στον γυρισμό του ο Αίγισθος και η Κλυταιμνήστρα, κι αυτούς ύστερα από χρόνια (λίγο πριν γυρίσει ο Οδυσσέας στην Ιθάκη και την ίδια μέρα που γύρισε ο Μενέλαος στην Σπάρτη) ο Ορέστης μαζί με τον Πυλάδη.

 

11. Οδύσσεια

Ο Οδυσσέας έφυγε από την Τροία με δώδεκα επανδρωμένα πλοία και στο ταξίδι του νόστου έζησε περιπέτειες πολλές για δέκα χρόνια: Πολέμησε τους Κίκονες στη Θράκη, αλλά έχασε αρκετούς συντρόφους. Στη χώρα των Λωτοφάγων μερικοί σύντροφοι κινδύνεψαν να ξεχάσουν την πατρίδα, τους πήρε όμως μαζί του με τη βία. Στη χώρα των ανθρωποφάγων Κυκλώπων ο γιος του Ποσειδώνα, ο Πολύφημος, έφαγε έξι συντρόφους και εκείνος τον τύφλωσε, για να σωθούν οι υπόλοιποι· προκάλεσε έτσι την οργή του θεού της θάλασσας. Στην Αιολία φιλοξενήθηκε έναν μήνα και έφυγε με δώρο έναν ασκό, όπου ο φύλακας των ανέμων Αίολος είχε κλείσει όλους τους ενάντιους ανέμους· από περιέργεια όμως οι σύντροφοι τον άνοιξαν και η τρικυμία που ξέσπασε τους πήγε στη χώρα των ανθρωποφάγων Λαιστρυγόνων, που βύθισαν τα έντεκα πλοία του και έφαγαν τους ναυαγούς. Με το ένα πλοίο τώρα και τους ναύτες του έφτασε στο νησί της Κίρκης, η οποία μεταμόρφωσε τους συντρόφους του σε ζώα, αλλά ο Οδυσσέας την υποχρέωσε να τους ξαναδώσει την ανθρώπινη μορφή. Στο παλάτι της φιλοξενήθηκαν για έναν χρόνο. Κατέβηκε και στον Άδη, για να πάρει χρησμό από τον μάντη Τειρεσία. Άκουσε, δεμένος στο κατάρτι, το τραγούδι των Σειρήνων, πέρασε από τη Σκύλλα με οδυνηρές απώλειες και έφτασε στη Θρινακία, όπου έβοσκαν τα βόδια του Ήλιου. Εκεί, παρά τις αποτρεπτικές συστάσεις του, οι σύντροφοί του έσφαξαν και έφαγαν μερικά βόδια του θεού· γι’ αυτό, στο ναυάγιο που ακολούθησε, χάθηκαν όλοι, εκτός από τον ίδιο. Πέρασε μόνος του έπειτα από τη Χάρυβδη και βγήκε ναυαγός στην Ωγυγία, το νησί της Καλυψώς, όπου άθελά του έμεινε περισσότερο από 7 χρόνια νοσταλγώντας την Ιθάκη και τη γυναίκα του.

Στην Ιθάκη, εν τω μεταξύ, τα αρχοντόπουλα της επικράτειας του Οδυσσέα μπαινόβγαιναν στο παλάτι ως υποψήφιοι γαμπροί / μνηστήρες της γυναίκας του, της Πηνελόπης, και κατέτρωγαν την περιουσία του, αλλά εκείνη τους αντιμετώπιζε με σύνεση και πονηριά. Μια μέρα ωστόσο που ο Ποσειδώνας απουσίαζε από τον Όλυμπο, οι θεοί αποφάσισαν να βοηθήσουν τον Οδυσσέα να επιστρέψει στην πατρίδα του. Έτσι, η Αθηνά κατέβηκε στην Ιθάκη, για να ενθαρρύνει τον γιο του, τον Τηλέμαχο, να αναλάβει πρωτοβουλίες ως κύριος του σπιτιού και να αναζητήσει τον πατέρα του, ενώ ο Ερμής πήγε στην Ωγυγία, για να ανακοινώσει στην Καλυψώ την απόφαση των θεών. Αναγκάστηκε έτσι η νεράιδα να επιτρέψει στον Οδυσσέα να φύγει· τον βοήθησε μάλιστα να φτιάξει μια σχεδία για το ταξίδι του νόστου.

Πάνω στη σχεδία αυτή ο Οδυσσέας ταξίδεψε άγρυπνος 17 μέρες, τη 18η όμως τον αντιλήφθηκε ο Ποσειδώνας και σήκωσε τρικυμία που διέλυσε τη σχεδία. Και ο ήρωας, παλεύοντας τρεις μέρες με τα κύματα, βγήκε ναυαγός στη χώρα των Φαιάκων, τη Σχερία, όπου συνάντησε τη βασιλοπούλα Ναυσικά, που τον οδήγησε στο παλάτι. Οι Φαίακες του πρόσφεραν πλούσια φιλοξενία, άκουσαν με συγκίνηση τις περιπέτειές του, τον τίμησαν με δώρα πολλά και με δικό τους καράβι τον έστειλαν στην Ιθάκη.

Στην Ιθάκη ο Οδυσσέας βρήκε μπροστά του την Αθηνά που τον βοήθησε να αντιμετωπίσει με επιτυχία την κατάσταση του παλατιού: τον μεταμόρφωσε σε ζητιάνο και τον συμβούλεψε να πάει πρώτα στο καλύβι του χοιροβοσκού Εύμαιου και να του ζητήσει πληροφορίες για όσα συμβαίνουν στο παλάτι. Φρόντισε έπειτα η θεά να φτάσει κι ο Τηλέμαχος από τη Σπάρτη στο καλύβι, όπου πατέρας και γιος κατέστρωσαν σχέδιο εξόντωσης των μνηστήρων. Κατέβηκαν έπειτα στα ανάκτορα, όπου ο «ζητιάνος» δεχόταν προσβολές από μνηστήρες και υπηρέτες, ενώ ο Τηλέμαχος τον προστάτευε χωρίς να αποκαλύπτει το μυστικό τους. Ο Οδυσσέας, αγνώριστος ακόμη, συνομίλησε με την Πηνελόπη, που του εκμυστηρεύτηκε ότι, τώρα που ο Τηλέμαχος ενηλικιώθηκε, σχεδιάζει να προκηρύξει αγώνα τοξοβολίας μεταξύ των μνηστήρων και να παντρευτεί, κατ’ ανάγκην, τον νικητή. Έγινε λοιπόν ο αγώνας την επόμενη μέρα και οι μνηστήρες δοκίμασαν το τόξο χωρίς επιτυχία. Δοκίμασε τότε και ο Οδυσσέας, νίκησε στον αγώνα και στράφηκε έπειτα εναντίον των μνηστήρων· σε συνεργασία με τον Τηλέμαχο και λίγους πιστούς υπηρέτες τούς εξόντωσε όλους. Έγινε έτσι πάλι κύριος του σπιτιού του και ξανακέρδισε τη γυναίκα του. Την άλλη μέρα συνάντησε και τον πατέρα του, τον Λαέρτη, και μαζί παππούς, γιος και εγγονός αντιμετώπισαν τους συγγενείς των μνηστήρων, που ζητούσαν εκδίκηση· η επέμβαση όμως της Αθηνάς και του Δία αναχαίτισαν τη σύγκρουση και επέβαλαν συμφιλίωση ανάμεσά τους και ειρήνη. Έτσι ο Οδυσσέας ξανακέρδισε και τον λαό του.

 

12. Τηλεγόνεια η Τηλεγονία (ή Θεσπρωτίδα)

(2 βιβλία) Ποιητής της ο Ευγάμμωνας ο Κυρηναίος (ή ο Κιναίθωνας ο Λακεδαιμόνιος):

Οι μνηστήρες θάβονται από τους συγγενείς τους· ο Οδυσσέας θυσίασε στις Νύμφες και πήγε στην Ηλεία για να επιθεωρήσει τα κοπάδια του (βόδια) και φιλοξενείται από τον Πολύξενο, που του δίνει δώρο έναν κρατήρα με την παράσταση του Τροφώνιου, Αγαμήδη και Αυγεία. Ύστερα ξαναγυρίζει στην Ιθάκη και εκτελεί τις θυσίες που του είπε ο Τειρεσίας (Λ 100 κ.έ.). Ξαναφεύγει και πηγαίνει στη Θεσπρωτία, όπου παντρεύεται την Καλλιδίκη, βασίλισσα των Θεσπρωτών. Οι Θεσπρωτοί με αρχηγό τον Οδυσσέα αρχίζουν ύστερα πόλεμο με τους Βρύγους. Ο στρατός του Οδυσσέα νικιέται από τον Άρη, με τον οποίο θέλει να μονομαχήσει η Αθηνά, αλλά τους συμβιβάζει ο Απόλλωνας. Η Καλλιδίκη κάποτε πεθαίνει και στη βασιλεία ανεβαίνει ο Πολυποίτης (γιος της από τον Οδυσσέα)· ο Οδυσσέας ξαναγυρνά στην Ιθάκη. Στο μεταξύ ο Τηλέγονος, γιος του Οδυσσέα από την Κίρκη αναζητώντας τον πατέρα του αποβιβάζεται στην Ιθάκη και καταστρέφει το νησί. Ο Οδυσσέας βγήκε για να τους διώξει και σκοτώθηκε από τον Τηλέγονο, ο οποίος δεν τον γνώριζε. Ο Τηλέγονος κατάλαβε το σφάλμα του και πήρε το πτώμα, τον Τηλέμαχο και την Πηνελόπη και πήγε πίσω στην μητέρα του, που τους κάμνει αθάνατους· παντρεύεται η Κίρκη τον Τηλέμαχο κι η Πηνελόπη τον Τηλέγονο.

Μιαν περίεργη παράδοση —που δεν ξέρουμε την πηγή της— χρησιμοποιεί ο Δάντης στη "Θεία Κωμωδία" του, που την διηγείται ο ίδιος ο Οδυσσέας. Σύμφωνα με αυτήν ο Οδυσσέας δεν γύρισε ποτέ στην Ιθάκη. Από το νησί της Κίρκης τράβηξε προς τα δυτικά και βγήκε έξω από τις Ηράκλειες στήλες. Προχωρώντας προς τα αριστερά, πέρασε τον Ισημερινό κι έβλεπε όλον τον νότιο ουρανό, ώσπου ύστερα από πέντε μήνες έφτασε σ' ένα πολύ ψηλό βουνό και σε μιαν νέα γη. Αμέσως όμως σηκώθηκε σίφουνας που στριφογύρισε τρεις φορές το πλοίο του και το βούλιαξε. Εκεί πνίγηκαν όλοι.

 

Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από τις εξής πηγές:

α) Εισαγωγή στον Όμηρο, Αγαπητός Γ. Τσοπανάκης, εκδ. Αφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1983

β) Ομηρικά έπη, Οδύσσεια, Σαμαρά Μαρία, Τοπούζης Κωνσταντίνος, ΟΕΔΒ, Αθήνα

 

 

 

Ιλιάδα και Ιστορία

Η Ιλιάδα, ακολουθώντας το κύριο γνώρισμα της επικής ποίησης, που είναι ο ηρωικός χαρακτήρας στο περιεχόμενό της, αναφέρεται σε ένα ένδοξο παρελθόν γεμάτο ηρωικές πράξεις. Έτσι, αν και το έπος συντέθηκε τον 8^ο αιώνα, αναφέρεται σε αναμνήσεις μιας άλλης εποχής, της μυκηναϊκής, στο τέλος της οποίας έγινε ο Τρωικός πόλεμος (12^ος αιώνας π.Χ.). Επειδή, λοιπόν, ο ποιητής αναπαριστά μιαν εποχή πολύ πιο μακρινή από τη δική του και αγνοεί πολλές λεπτομέρειες της καθημερινότητάς της, απεικονίζει μέσα στο έργο του έναν κόσμο που του είναι πιο πρόσφατος και οικείος. Γι’ αυτό θα δούμε ότι οι συνήθειες, οι αντιλήψεις, οι θεσμοί και τα υλικά που χρησιμοποιούν οι ιλιαδικοί ήρωες ήταν γνωστά στην εποχή του ποιητή αλλά όχι και στον μυκηναϊκό άνθρωπο. Από την άλλη, δεν είναι λίγες οι φορές που ο ποιητής προσθέτει σ’ αυτά και στοιχεία εντελώς φανταστικά και εξωπραγματικά. Είναι φανερό, λοιπόν, ότι η ιλιαδική πραγματικότητα, όπως και αυτή που γνωρίσαμε στην Οδύσσεια, είναι μια πλαστή πραγματικότητα και αποτελεί σύνθεση στοιχείων που επισώρευσαν οι αιώνες στο πεδίο της ιστορίας και στοιχείων φανταστικών, τα οποία οφείλονται στη δημιουργική φαντασία του ποιητή. Γι’ αυτό δεν πρέπει να αντιμετωπίζουμε την Ιλιάδα ως ιστορική πηγή για τον αιώνα στον οποίο αναφέρεται. Αντίθετα, λόγω των πολλών αναχρονισμών, δίνει περισσότερες πληροφορίες για την εποχή κατά την οποία συντέθηκε. Και σ’ αυτή την περίπτωση όμως πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι η Ιλιάδα μπορεί να χρησιμοποιεί ως πρώτη ύλη την ιστορία, αλλά είναι πρωτίστως ποίηση και αυτό το ιστορικό υλικό έχει υποστεί ποιητική επεξεργασία από ένα δημιουργό που ήθελε με το έργο του μάλλον να τέρψει το ακροατήριό του, παρά να το πληροφορήσει για τα ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής στην οποία αναφέρεται. Επομένως, το ιλιαδικό έπος χρησιμοποιεί την ιστορία ως πηγή έμπνευσης και ταυτόχρονα ως χρονικό πλαίσιο, αλλά δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ιστορικό σύγγραμμα.

 

Περιεχόμενο, θέμα και δομή της Ιλιάδας

Στην Ιλιάδα το θέμα αποκαλύπτεται στον ακροατή του έπους από τους πρώτους κιόλας στίχους. Στο πρωτότυπο, μάλιστα, κείμενο η πρώτη λέξη είναι μῆνις (= θυμός, οργή). Αυτό είναι και το θέμα του έπους, η οργή δηλαδή του Αχιλλέα μετά τη σύγκρουσή του με τον αρχιστράτηγο των Αχαιών, τον Ατρείδη Αγαμέμνονα. Ο θυμός του Αχιλλέα προκλήθηκε με αφορμή τη μοιρασιά των λαφύρων. Συγκεκριμένα, ο Αγαμέμνονας είχε πάρει ως γέρας (= πολεμικό λάφυρο) τη Χρυσηίδα, κόρη του ιερέα του Απόλλωνα Χρύση. Έπειτα από παράκληση του Χρύση, ο Απόλλωνας έστειλε λοιμό στο στρατόπεδο των Αχαιών, για να τους τιμωρήσει για την αρπαγή της Χρυσηίδας. Έτσι ο Αγαμέμνονας υποχρεώθηκε να επιστρέψει τη Χρυσηίδα στον πατέρα της. Απαίτησε όμως να πάρει αυθαίρετα ως λάφυρο τη Βρισηίδα, που ήταν το γέρας του Αχιλλέα. Το γεγονός αυτό προσέβαλε τον Αχιλλέα, που σε μια έκρηξη θυμού και ύστερα από μια έντονη σύγκρουση αποφασίζει να αποχωρήσει από τον πόλεμο μαζί με τους Μυρμιδόνες.

 

Ο Αχιλλέας επανέρχεται στη μάχη μόνο προς το τέλος του πολέμου (στη ραψωδία Τ), όταν ο Έκτορας σκότωσε τον φίλο του Πάτροκλο και αυτός, διψασμένος για εκδίκηση, θέλει να σκοτώσει το πρωτοπαλίκαρο των Τρώων. Η μῆνις, λοιπόν, του Αχιλλέα αποτελεί την αφετηρία και το κύριο θέμα της Ιλιάδας. Η πρωτοτυπία του Ομήρου είναι ότι γύρω από αυτό το θέμα, το οποίο αποτελεί μόνο ένα επεισόδιο του δέκατου χρόνου της πολιορκίας της Τροίας, καταφέρνει να παρουσιάσει τους αγώνες των Ελλήνων γύρω από το Ίλιον (άλλη ονομασία της Τροίας), στη διάρκεια της δεκάχρονης πολιορκίας, γεγονός που δικαιολογεί και την ονομασία του έπους, Ιλιάς και όχι Αχιλληίς! Πρέπει, λοιπόν, να γίνεται διάκριση ανάμεσα στο θέμα και στο περιεχόμενο της Ιλιάδας: το θέμα, που είναι η μῆνις του Αχιλλέα, δίνει αφορμή στον ποιητή να μας παρουσιάσει έναν πόλεμο που διήρκεσε δέκα χρόνια στην πεδιάδα της Τροίας. Αυτός ο πόλεμος αποτελεί και το περιεχόμενο του έπους. Ο ποιητής δεν τον περιγράφει από την αρχή του, αλλά αποσπά από τα δέκα χρόνια μια μικρή χρονική περίοδο που καλύπτει 51 ημέρες, πριν από την άλωση της πόλης. Ακριβέστερα, το έπος τελειώνει με τον θάνατο και τον ενταφιασμό του Έκτορα, του βασικού υπερασπιστή της Τροίας. Η συνέχεια (άλωση και καταστροφή της Τροίας, αιχμαλωσία των μελών της βασιλικής οικογένειας κτλ.) παρουσιάζεται σε άλλα έπη. Οι 51 αυτές ημέρες είναι το χρονικό παρόν του έπους. Μέσα σ’ αυτό βέβαια γίνονται αναφορές στο παρελθόν με χρονικές συντμήσεις, αναδρομές στα περασμένα και ένθετες διηγήσεις (εγκιβωτισμούς) παλαιών γεγονότων, όπως και προαναγγελίες για το μέλλον. Αυτές οι προβολές στο μέλλον θα αποτελούσαν το θέμα άλλων έργων (π.χ. όταν ο ποιητής φαντάζεται το τέλος του Αστυάνακτα, του γιου του Έκτορα, Ω 728 κ.εξ.).

 

Η μῆνις λοιπόν του Αχιλλέα, σε συνδυασμό με την απόφαση του Δία να ικανοποιήσει τον ήρωα βοηθώντας τους Τρώες (Διὸς βουλή), έπειτα από παράκληση της μητέρας του Θέτιδας, υπήρξε γενεσιουργός αιτία πολλών δεινών για τους Αχαιούς. Η αποχή του ισχυρότερου Αχαιού από τη μάχη είχε ως συνέπεια οι Τρώες, με τη βοήθεια μάλιστα του Δία, να προβάλουν αποφασιστική αντίσταση και να σημειώσουν σημαντικές νίκες, που οδήγησαν στην επιμήκυνση του πολέμου. Έτσι το θέμα της μήνιδος του Αχιλλέα αποκτά μεγάλη σημασία για τη σύνθεση της Ιλιάδας και την εξέλιξη των πολεμικών επιχειρήσεων. Η μεγάλη σημασία της οργής του ήρωα φαίνεται και από τη συχνότητα με την οποία εμφανίζεται το θέμα αυτό στο έπος τόσο σε σχέση με τους θνητούς, καθώς οι ήρωες πολλές φορές θα θυμηθούν τον Αχιλλέα και θα αναφερθούν στην απουσία του, όσο και σε σχέση με τους θεούς, των οποίων οι συζητήσεις και οι ενέργειες βρίσκονται σε στενή συνάρτηση με τη μῆνιν του Πηλείδη. Βέβαια, υπήρχαν και άλλοι σημαντικοί ήρωες, ιδίως ο Διομήδης που πήρε τη θέση του απόντος Αχιλλέα. Πολλοί μάλιστα από τους Αχαιούς αρχηγούς, όπως ο Διομήδης, ο Αγαμέμνονας, ο Πάτροκλος κ.ά., πραγματοποιούν σπουδαία κατορθώματα (αριστείες) στο πεδίο της μάχης όσο λείπει ο Αχιλλέας. Παρ’ όλες όμως τις παροδικές επιτυχίες των Αχαιών, οι Τρώες με τον ισχυρό πολέμαρχό τους, τον Έκτορα, είχαν την πρωτοβουλία στον πόλεμο, γιατί αυτόν τον τελευταίο μόνο ο Αχιλλέας μπορούσε να τον αντιμετωπίσει. Όταν όμως ο ήρωας, μετά τον φόνο του Πάτροκλου από τον Έκτορα, συμφιλιώνεται με τον Αγαμέμνονα και παίρνει και πάλι μέρος στον πόλεμο, σκοτώνει το πρωτοπαλίκαρο των Τρώων, οπότε η ζυγαριά γέρνει και πάλι προς το μέρος των Αχαιών και η άλωση της Τροίας φαίνεται να πλησιάζει. Αυτήν όμως δεν θα τη διηγηθεί ο Όμηρος στην Ιλιάδα.

Το θέμα επομένως του θυμού του Αχιλλέα διατρέχει όλη την Ιλιάδα. Παράλληλα, γύρω από αυτό ο ποιητής πλέκει το περιεχόμενο του έπους, που είναι πολύ ευρύτερο, και χρονικά και θεματολογικά, από το θέμα της μήνιδος, δηλαδή τους δεκάχρονους αγώνες των Αχαιών γύρω από την Τροία (Ίλιον).

 

Διαφορές Ιλιάδας και Οδύσσειας

Ανάμεσα στα δύο ομηρικά έπη θα παρατηρήσουμε σημαντικές διαφορές τόσο στο ύφος όσο και στον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται ο κόσμος. Από τα αρχαία κιόλας χρόνια η δραματική πυκνότητα της Ιλιάδας είχε αποδοθεί στο νεαρό της ηλικίας του ποιητή, ενώ το αφηγηματικό ύφος της Οδύσσειας ταίριαζε καλύτερα σε ένα έργο των γηρατειών. Η διαφορά όμως του ύφους δεν θα πρέπει να αναζητηθεί μόνο στη χρονολόγηση, αλλά και στο διαφορετικό θέμα κάθε έργου.

 

Η Οδύσσεια, όπως είδαμε, μοιάζει με ναυτικό παραμύθι σε παράξενους τόπους με εξωπραγματικά όντα (Κύκλωπες, Σειρήνες κτλ.). Αντίθετα, το παραμυθικό στοιχείο λείπει από την Ιλιάδα. Οι μύθοι της έχουν ηρωικό περιεχόμενο, αλλά η δράση εντοπίζεται σε έναν πραγματικό κόσμο, απαλλαγμένο από τέρατα και φανταστικές περιπέτειες. Ακόμη και οι θεοί της έχουν ανθρώπινες διαστάσεις και η συμπεριφορά τους συχνά ελάχιστα διαφέρει από αυτήν των ανθρώπων.

 

Η Οδύσσεια, παρ' όλη την πληθώρα φανταστικών και παραμυθικών στοιχείων, καθρεφτίζει κοινωνικά μια νεότερη εποχή, όταν ο θεσμός της βασιλείας πλέον παρακμάζει, ενώ στην Ιλιάδα βρίσκεται στην ακμή του. Η Οδύσσεια περιγράφει τη γέννηση της πόλης με πολιτικά σώματα που έχουν αποφασιστικό ρόλο δίπλα στον βασιλιά. Στο βασίλειο των Φαιάκων, παρ' όλο που υπάρχει μόνο στο πλαίσιο του μύθου, λειτουργεί μια συνέλευση γερόντων, όπως αντίστοιχα στην Ιθάκη υπάρχει μια άτυπη συνέλευση του λαού, έστω και χωρίς δυνατότητα παρέμβασης στο θέμα των απαιτήσεων των μνηστήρων. Ωστόσο, από αυτήν πρέπει ο Τηλέμαχος να ζητήσει βοήθεια για να αρχίσει να ψάχνει για τον πατέρα του. Είναι φανερό ότι βρισκόμαστε σε μια περίοδο μετάβασης από τη βασιλεία με την απόλυτη εξουσία σε μια νεότερη εποχή με τη δημιουργία αντιπροσωπευτικών πολιτικών σωμάτων. Στην Ιλιάδα καθρεφτίζεται η αντίληψη μιας κλειστής αριστοκρατικής τάξης, ενώ στην Οδύσσεια οι ήρωες ανήκουν σε όλα τα κοινωνικά στρώματα και ακούγονται οι πεποιθήσεις και οι πόθοι των κατώτερων τάξεων. Στις στρατιωτικές συνελεύσεις της Ιλιάδας, όπου αποφασίζονται τα διάφορα ζητήματα, οι απλοί στρατιώτες ακούνε, αλλά αρκούνται στο να επευφημήσουν. Ο Θερσίτης, που τόλμησε να διαφωνήσει με τον Αγαμέμνονα και να υψώσει το ανάστημά του, βρήκε την ανάλογη τιμωρία από τον Οδυσσέα (Β 225-270).

 

Οι θεοί που γνωρίσαμε στην Οδύσσεια δεν είναι το ίδιο εγωιστές και άδικοι, όπως στην Ιλιάδα: στο νεότερο έπος έχει αρχίσει να καθιερώνεται στον Όλυμπο κάποια ηθική τάξη. Είναι βέβαια και οι θεοί της Οδύσσειας γεμάτοι πάθη, μα δεν έχουν την πρωτογονική εκρηκτικότητα που θα συναντήσουμε στους θεούς της Ιλιάδας.

 

Ανάλογες αντιθέσεις θα παρατηρήσουμε και στους δύο κεντρικούς ήρωες των επών. Ο Οδυσσέας δεν έχει την ορμητικότητα του Αχιλλέα ούτε την έλλειψη του μέτρου, μα άλλες, πιο πολύτιμες στην καθημερινή ζωή, αρετές, όπως η εξυπνάδα, η επιμονή και η καρτερικότητα. Για να πετύχει τον σκοπό του στηρίζεται περισσότερο στην εφευρετικότητα του νου του, παρά στη μυϊκή του δύναμη.

 

Με λίγα λόγια ο χαρακτήρας της Ιλιάδας είναι πολεμικός, και γι' αυτό μερικές φορές σκληρός, ενώ της Οδύσσειας είναι πιο ήρεμος και ειρηνικός. Αν ο δεύτερος ταιριάζει σε έναν ώριμο ποιητή, οπλισμένο με την πείρα της ζωής, τότε ο πρώτος αποκαλύπτει σίγουρα ένα δημιουργό στην ακμή της νεανικής ηλικίας του.

 

Διαφορές Ιλιάδας και Οδύσσειας (συνοπτικά)

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

 

 

Πού και πότε γεννήθηκε ο Όμηρος;

Στην αρχαιότητα ο Όμηρος θεωρούνταν ποιητής και της Ιλιάδας και της Οδύσσειας (και όχι μόνο). Για το πρόσωπό του υπάρχουν πολλές πληροφορίες, μυθοποιημένες όμως και συχνά αντιφατικές. Η έλλειψη αυτή εξακριβωμένων στοιχείων για τη ζωή, το έργο και την πατρίδα του ποιητή, καθώς και ορισμένα προβλήματα που γεννούσε η εξονυχιστική μελέτη των ομηρικών επών, δημιούργησαν τους τελευταίους δυο τρεις αιώνες το ομηρικό ζήτημα, τα κυριότερα σημεία του οποίου είναι:

• Υπήρξε ο Όμηρος ή είναι πρόσωπο πλαστό / φανταστικό;

• Αν υπήρξε, είναι ο ίδιος ποιητής και της Ιλιάδας και της Οδύσσειας;

• Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια συντέθηκαν με βάση ένα ενιαίο σχέδιο ή δημιουργήθηκαν από έναν αρχικό πυρήνα, που επεκτάθηκε με προσθήκες από τους ραψωδούς ή με ένωση μικρότερων επών;

Στα ερωτήματα αυτά δεν έχει δοθεί οριστική απάντηση, έτσι η ομηρική έρευνα συνεχίζεται. Στη σημερινή, πάντως, εποχή επικρατέστερες απόψεις σχετικά με το ομηρικό ζήτημα είναι οι εξής:

• α. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια αποτελούν έργα ενός ποιητή (όχι οπωσδήποτε του ίδιου και για τα δύο έπη – ίσως ο ποιητής της Οδύσσειας να υπήρξε αντάξιος μαθητής του ποιητή της Ιλιάδας του Ομήρου), που χρησιμοποίησε γραφή και μπόρεσε έτσι να δημιουργήσει εκτεταμένα ποιήματα, αντλώντας όμως στοιχεία από πολλές πηγές. Τέτοιες πηγές για την Οδύσσεια είναι:

  • η μακραίωνη ηρωική επική παράδοση, η σχετική κυρίως με τον Τρωικό πόλεμο·

  • η λαϊκή μυθιστορία του γυρισμού του ξενιτεμένου, καθώς και η μυθιστορία της κόρης που δοκιμάζει σε αγώνα όσους ζητούν να την παντρευτούν, για να διαλέξει τον καλύτερο·

  • μυθοποιημένες περιπέτειες ναυτικών και πολλά στοιχεία παραμυθιών·

  • στοιχεία από την οικονομική, την κοινωνική, την πολιτική και την πολιτισμική κατάσταση της Γεωμετρικής εποχής, ιδιαίτερα του 2^ου μισού του 8^ου αι. π.Χ. (δηλαδή της εποχής του ποιητή).

• β. Τα στοιχεία που αντλεί ο ποιητής από τις παραπάνω πηγές τα μεταπλάθει και τα προσαρμόζει σε ένα δικό του σχέδιο, όπου, χωρίς να αλλάζει τις βασικές παραδόσεις για τους ήρωες, τα βλέπει όλα με νέο πρίσμα, πιο ηθικό και πιο ανθρώπινο· ακόμη, τα συνδέει όλα με τον κεντρικό του ήρωα, τον Οδυσσέα, και με την οικογένειά του και τα περιορίζει χρονικά σε 41 μέρες. Δημιουργεί έτσι ένα προσωπικό ποίημα που το χαρακτηρίζει ενότητα και, σε τελική ανάλυση, φέρει τη σφραγίδα της μεγαλοφυΐας του ποιητή και της εποχής του.

Περισσότερες πληροφορίες για το ομηρικό ζήτημα θα βρείτε: Μικρός Απόπλους, Προλεγόμενα στο ομηρικό ζήτημα, Γιάννης Κορδάτος, από τον πρόλογο στο «Όμηρος: Οδύσσεια», εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλου  εδώ

 

 

 

• 26 ερωτήσεις για να δοκιμάσεις τις γνώσεις σου σχετικά με την εισαγωγή στο έπος

• 33 ερωτήσεις για να δοκιμάσεις τις γνώσεις σχετικά με την εισαγωγή στο έπος

• Σταυρόλεξο με επανάληψη στην εισαγωγή © Σμαράγδη Γαλημιτάκη

• Άσκηση για την εισαγωγή στο έπος © Αιμιλία Τσελέντη

• Επανάληψη στην εισαγωγή της Οδύσσειας © Νίκος Κετσετζόγλου

• Επανάληψη στην εισαγωγή της Ιλιάδας © Νίκος Κετσετζόγλου