στ. 678-681: Ο ύπνος συνδέει τη σκηνή που εκτυλίσσεται στην κατοικία του Αχιλλέα με τους θεούς. Μόνο ο Ερμής μένει άγρυπνος· αυτός οδήγησε τον Πρίαμο στη σκηνή του Αχιλλέα χωρίς να τον δουν οι Αχαιοί και τώρα θα φροντίσει να τον συνοδεύσει με ασφάλεια πίσω στην Τροία.

στ. 680 συμπληρωματικά σχόλια 1: όπως οι άνθρωποι, έτσι και οι θεοί κοιμούνται, αφού ξεπέρασαν τις διαφωνίες τους. Μόνο ο Ερμής, ο οποίος έχει επιστρέψει στον Όλυμπο (Ω 468 κ.εξ.) φροντίζει άγρυπνος, ώστε να λήξει με επιτυχία η τελευταία πράξη του σχεδίου του Δία (πρβ. την αρχή της Β ραψωδίας, όπου ο Δίας είναι ο μόνος που ξαγρυπνάει, ώστε να βάλει σε εφαρμογή τη «βουλή» του και να αρχίσει το έπος γύρω από τον θυμό του Αχιλλέα). Επίσης, η επιλογή του Ερμή ταιριάζει απόλυτα με τον ρόλο του ψυχοπομπού· αυτός πρέπει να ενδιαφέρεται για την τύχη του νεκρού.

στ. 682 θυροκράτες: οι φρουροί των πυλών του αχαϊκού στρατοπέδου.

στ. 693 που είχε γεννήσει ο Δίας: το ποτάμι που οι θεοί ονόμαζαν «Ξάνθο» και οι άνθρωποι «Σκάμανδρο». Ο ποταμός αυτός νομιζόταν γιος του Δία και προσωποποιείται συχνά στην Ιλιάδα: παίρνει μέρος στη Θεομαχία (Υ 74) και στις συγκρούσεις που γίνονται στις όχθες του (Μάχη παραποτάμιος, Φ) μάχεται εναντίον του Αχιλλέα. Ο Σκάμανδρος αποτελούσε μάλλον το όριο της περιοχής που εξουσίαζαν οι Τρώες, γι’ αυτό ο Ερμής εκεί ήρθε να παραλάβει τον Πρίαμο (Ω 351) και τώρα στο ίδιο σημείο τον εγκαταλείπει, γιατί θεωρείται πλέον ασφαλής.

στ. 698 η Κασσάντρα: μόνο εκείνη τους είδε. Η Κασσάνδρα δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γι’ αυτό με το πρώτο φως της ημέρας έτρεξε να δει μήπως επιστρέφουν. Ίσως αυτή η ενέργεια της Κασσάνδρας να δικαιολογείται και από τη μαντική ικανότητα που διέθετε. Αυτή, λοιπόν, θα ξεσηκώσει τον πρώτο αυθόρμητο θρήνο για τον Έκτορα στην πόλη (Ω 708-709, πρβ. 741).

στ. 698 κ.εξ. συμπληρωματικά σχόλια 2: H σκηνή της Κασσάνδρας υπογραμμίζει την αδελφική αγάπη της κόρης του Πρίαμου για τον Έκτορα· η επιλογή της, ωστόσο, να δει αυτή πρώτη τη θλιβερή πομπή, οφείλεται επίσης στις μαντικές της ικανότητες και στη φήμη της ως αγγελιαφόρου των κακών ειδήσεων.

στ. 700 στα Πέργαμα: Πέργαμος ονομαζόταν η ακρόπολη της Τροίας, όπου βρισκόταν και το παλάτι του Πρίαμου. Εδώ όμως εννοεί το υψηλότερο σημείο της ακρόπολης, όπου βρισκόταν και ο ναός του Απόλλωνα.

στ. 703-704 συμπληρωματικά σχόλια 3: Πρέπει να φανταστούμε την Κασσάνδρα να φωνάζει τα επόμενα λόγια (στ. 704-707) καθώς κατεβαίνει τρέχοντας από την ακρόπολη και κατευθύνεται μέσα από την πόλη προς τις Σκαιές πύλες.

στ. 707 συμπληρωματικά σχόλια 4: Μέσα στον θρήνο της η Κασσάνδρα αφήνει να εννοηθεί, με τον αινιγματικό τρόπο αλλά και το κύρος της γλώσσας των μάντεων, ότι η Τροία θα πέσει, αφού σκοτώθηκε ο Έκτορας που ήταν η «μόνη ελπίδα» (στ. 707) των Τρώων.

στ. 709 συμπληρωματικά σχόλια 5: Να σημειώσουμε ότι όλοι οι συγγενείς είχαν ξεπροβοδίσει τον Πρίαμο λίγο έξω από τις Σκαιές πύλες, όταν αναχωρούσε για το αχαϊκό στρατόπεδο (Ω 327-330), και σύσσωμος ο λαός τώρα τον υποδέχεται στο ίδιο σημείο

στ. 712 τραβούσαν τα μαλλιά τους: το ξερίζωμα των μαλλιών αποτελούσε ένδειξη πένθους για τις γυναίκες συγγενείς του νεκρού.

στ. 712 συμπληρωματικά σχόλια 6: πρβ. Ψ135-136, Ω 725. Το ξερίζωμα ή το κόψιμο των μαλλιών και η προσφορά τους στον νεκρό είναι συνήθεια που συναντάμε σε πολλούς λαούς (πρβ. 0 134 και 140 κ.εξ., Ηρόδοτος II, 61, Αισχύλος, Χοηφόροι 164¬200).

στ. 720 Η έκθεση του νεκρού στη νεκρική κλίνη μέσα στο σπίτι του μέχρι την ταφή ονομαζόταν πρόθεσις, ενώ η μεταφορά του στον τάφο (ή στην πυρά, Ω 787) εκφορά.

στ. 720 τραγουδιστάδες: Επαγγελματίες θρηνωδοί που μοιρολογούσαν τον νεκρό και συνόδευαν τα εξατομικευμένα θρηνητικά άσματα με την κατάλληλη μουσική. Ο Όμηρος δεν αναφέρει αλλού επαγγελματίες θρηνωδούς.

στ. 722 στέναζαν οι γυναίκες: ανάμεσα στα άσματα των επαγγελματιών θρηνωδών ακούγονταν οι θρηνητικές φωνές των γυναικών.

στ. 722 συμπληρωματικά σχόλια 7: Ο θρήνος του νεκρού δεν ήταν καθήκον μόνο των συγγενών. Γινόταν και από επαγγελματίες θρηνωδούς που έπαιρναν θέση δίπλα από τη νεκρική κλίνη (στ. 721¬722, πρβ. ω 60 κ.εξ.) και συνόδευαν τους ατομικούς θρήνους με μουσική. Οι γυναίκες που παρευρίσκονταν θρηνούσαν με μοιρολόι αντίφωνο στο θλιβερό τραγούδι των επαγγελματιών θρηνωδών (στ. 723). Το θρηνητικό τραγούδι συνοδευόταν από δάκρυα, θρηνητικές κραυγές (στ. 697, 703-704) και τράβηγμα των μαλλιών (στ. 712). Οι στενοί συγγενείς (κυρίως οι γυναίκες) θρηνούσαν και εξατομικευμένα τον νεκρό, ενώ πλαισιώνονταν από τον γενικό θρήνο του παριστάμενου πλήθους (στ. 711-713, 747, 761, 777). Συνηθισμένη κίνηση του προσώπου που θρηνούσε ήταν το άπλωμα των χεριών του προς το κεφάλι του νεκρού (στ. 712, 725). Με τον εξατομικευμένο θρήνο κάθε συγγενής άφηνε τον πόνο του να εκφραστεί, τονίζοντας τις αρνητικές αλλαγές που θα έφερνε στη ζωή του η απώλεια του αγαπημένου προσώπου· παράλληλα του έπλεκε και το εγκώμιο, προβάλλοντας όλες τις αρετές του (νιάτα, ευσέβεια, γενναιότητα, ευγένεια κτλ.).

στ. 724 συμπληρωματικά σχόλια 8: Παράλληλα με τον συλλογικό θρήνο ακούγονται οι ατομικοί θρήνοι των γυναικών που ο Έκτορας συνάντησε στη ραψωδία Σ: της Ανδρομάχης, της Εκάβης και της Ελένης. Στην έκτη ραψωδία, εξάλλου, για πρώτη φορά έπεσε βαριά πάνω στο πρωτοπαλίκαρο της Τροίας η σκιά του θανάτου και ο ποιητής είχε προοικονομήσει το τέλος του, όταν παρουσίασε τις σκλάβες να τον θρηνούν ζωντανό μέσα στο ίδιο του το σπίτι (Ζ 500-502). Αξίζει να σημειωθεί εδώ η κλιμάκωση των ατομικών θρήνων: πρώτος τοποθετείται ο σημαντικότερος, της συζύγου, ακολουθεί της μητέρας και τελευταίος τοποθετείται της νύφης.

στ. 725 συμπληρωματικά σχόλια: 9 Το περιεχόμενο των θρήνων των επαγγελματιών αοιδών φαίνεται ότι ήταν γενικό και εγκωμίαζε κυρίως τα πολεμικά κατορθώματα του ήρωα. Οι θρήνοι των γυναικών ήταν πιο προσωπικοί και υπογράμμιζαν, εκτός από την πολεμική ανδρεία (Ω 729-731, 737-740, πρβ. 498-500), την ιδιαίτερη σχέση που τις συνέδεε με τον νεκρό, καθώς επίσης τις ανθρώπινες πλευρές του, όπως η ευγένεια (Ω 767¬773) και η ευσέβεια, χάρη στην οποία κέρδισε και την εύνοια των θεών (βλ. Ω 750-751 και αντίστοιχο σχόλιο). Μια άλλη διαφορά μεταξύ των δύο θρήνων, εξωτερική αυτή, είναι ότι τα μοιρολόγια των γυναικών, όπως μας αφήνει να εννοήσουμε το κείμενο, δεν τραγουδιόνταν και δεν συνοδεύονταν από μουσική (Ω 724, 747). Γενικά οι θρήνοι, στους οποίους ο Έκτορας εγκωμιάζεται ως ήρωας και ως άνθρωπος, αποκαθιστούν την τιμή του μετά την ατίμωση που υπέστη από τον Αχιλλέα.

στ. 728 θα πάει πιο πριν το κάστρο: η Ανδρομάχη στον θρήνο της περιγράφει με μελανά χρώματα τι θα ακολουθήσει τώρα που η ίδια, το παιδί της και οι πολίτες έχασαν τον μοναδικό πρόμαχο και προστάτη τους: η άλωση της πόλης θεωρείται πλέον βέβαιη. Έτσι, μετά και τον υπαινιγμό της Κασσάνδρας (Ω 707), ο ποιητής αφήνει στους ακροατές του έντονη την εντύπωση ότι το τέλος του Έκτορα προοικονομεί το τέλος της Τροίας.

στ. 728 κ.ε.: συμπληρωματικά σχόλια 10: Μετά τον υπαινιγμό της Κασσάνδρας (στ. 707), η Ανδρομάχη περιγράφει με μελανά χρώματα την πτώση της Τροίας, που θεωρείται πλέον βέβαιη τώρα που χάθηκε ο προστάτης της (στ. 729-739). Η αποστροφή της Ανδρομάχης στον γιο της, που ίσως δεν είναι παρών στον θρήνο, θυμίζει έντονα τη σκηνή πάνω στα τείχη (ραψ. Ζ)· η αποστροφή αυτή επίσης, είτε είναι πραγματική είτε είναι τέχνασμα του ποιητή, δίνει στον θρήνο της συζύγου του ήρωα τραγικότητα και τον κάνει πιο συγκινητικό. Δεν είναι σαφές αν ο Αστυάνακτας είναι παρών. Αν όμως συμβαίνει κάτι τέτοιο, πρέπει να τον κρατά η τροφός, όπως το κείμενο μας αφήνει να εννοήσουμε (Ω 725).

στ. 729 υπερασπιζόσουν: στο πρωτότυπο ἔχες = προστάτευες. Το ρήμα ἔχω υπαινίσσεται την ετυμολογική προέλευση του ονόματος του Έκτορα- Ἕκτωρ (ἔχω) = αυτός που κρατάει κάτι με δύναμη, που είναι το έρεισμα, το στήριγμα της Τροίας.

στ. 736 θα σε γκρεμίσει κάτω: μεταγενέστερες πηγές μας πληροφορούν ότι οι Αχαιοί σκότωσαν τον γιο του Έκτορα ρίχνοντάς τον από τα τείχη της πόλης, ενώ η Ανδρομάχη έγινε σκλάβα του Νεοπτόλεμου, του γιου του Αχιλλέα.

στ. 747 συμπληρωματικά σχόλια 11: η Εκάβη στη σκηνή αυτή είναι ήρεμη, επειδή βλέπει ότι ο γιος της δόθηκε από τον Αχιλλέα, και μάλιστα αβλαβής και αναλλοίωτος, ώστε να δεχτεί από τους δικούς του τις νεκρικές τιμές. Αντίθετα, βλ. την ψυχολογική της κατάσταση στους στίχους Ω 203 και 216, όταν δεν πίστευε ότι ο Αχιλλέας θα λύτρωνε τον Έκτορα. Στον θρήνο της που ακολουθεί δεν τονίζεται τόσο η προσωπική της απώλεια όσο η περηφάνια της μητέρας για τον σπουδαίο γιο της.

στ. 748 συμπληρωματικά σχόλια 12: Σχετικά με την τριαδική δομή των θρήνων αυτών η Μ. Αλεξίου παρατηρεί: «Η ανάλυση των τριών θρήνων για τον Έκτορα στην τελευταία ραψωδία της Ιλιάδας δείχνει ότι όχι μόνο αποτελούν συνθέσεις ανάλογου σχετικά μεγέθους και τύπου, αλλά και ότι καθένας από αυτούς διαρθρώνεται βάσει κοινής τριμερούς δομής:
Ανδρομάχη (Ω 726-746)
Α 726-732: Άμεση προσφώνηση του Έκτορα και έντονο παράπονο για το ότι πέθανε τόσο νέος.
Β 733-741: Αφήγηση, στην οποία η Ανδρομάχη βλέπει νοερά το μέλλον και την τύχη που θα έχει ο γιος της.
Α 742-746: Επαναπροσφώνηση του Έκτορα και ανανεωμένο παράπονο για το ότι φεύγοντας της άφησε μεγάλη θλίψη και οδύνη.
Εκάβη (Ω 749-760)
Α 749-751: Άμεση προσφώνηση τον Έκτορα ως τον πιο αγαπημένου από όλα της τα παιδιά.
Β 752-757: Αφήγηση του πώς ο Έκτορας και οι άλλοι γιοι της σκοτώθηκαν.
Α 758-760: Έμμεση αποστροφή (με τη ρητορική σημασία του όρου) και θρήνος για τον Έκτορα, που τώρα κείται νεκρός.
Ελένη (Ω 763-76)
Α 763-765: Άμεση προσφώνηση τον Έκτορα ως τον πιο αγαπημένου από τους αδελφούς του άντρα της.
Β 766-771: Αφήγηση για το παρελθόν της και την καλοσύνη που της έδειχνε ο Έκτορας. Α 772-776: Έμμεση αποστροφή προς τον Έκτορα και ταυτόχρονη αναφορά στον εαυτό της.
Η θρηνούσα επομένως αρχίζει με μια εισαγωγική προσφώνηση του νεκρού, κατόπιν γυρίζει πίσω στο παρελθόν ή φαντάζεται το μέλλον στο κατεξοχήν αφηγηματικό τμήμα του θρήνου και, τέλος, επιστρέφει στην αρχική προσαγόρευση του νεκρού και στον θρήνο της γι' αυτόν. Με τον τρόπο αυτό σχηματίζεται η τριαδική δομή ΑΒΑ, στην οποία το εισαγωγικό τμήμα (μια προσφώνηση ή επίκληση) ενισχύεται και τροποποιείται από ένα δεύτερο αφηγηματικό τμήμα που μεσολαβεί.»

στ. 749-750 οι θεοί... σε φρόντισαν: οι θεοί έδειξαν την εύνοιά τους όχι μόνο φροντίζοντας το σώμα του νεκρού (βλ. Ψ 184-191), αλλά μεριμνώντας και για τη λύτρωσή του από τον Αχιλλέα. Έτσι στη συνέλευση των θεών (Ω 66 κ.εξ.) ο Δίας είχε τονίσει στην Ήρα την αγάπη των θεών για τον Έκτορα και το δικό του προσωπικό ενδιαφέρον για την ευσέβεια που είχε δείξει προς αυτούς, όσο ζούσε, και για τις θυσίες που είχε προσφέρει. Οι θεοί αφήνουν τους ανθρώπους να υποφέρουν (Ω 525-526), όμως οι άνθρωποι μπορούν να προσδοκούν κάποια ανταπόδοση, όταν είναι θεοσεβείς.

στ. 751-752 συμπληρωματικά σχόλια 13: Η αγάπη των θεών για τον Έκτορα αποτελεί στοιχείο εγκωμιαστικό για τον νεκρό, αλλά και λόγο που ανακουφίζει λίγο τον πόνο της μάνας.

στ. 752-753 Ο Αχιλλέας, όπως και άλλοι Αχαιοί (βλ. Β 229-231), είχε ελευθερώσει με λύτρα τον Ίσιο και τον Άντιφο (Λ 100-106), ενώ είχε πουλήσει τον Λυκάονα στη Λήμνο (Φ 34-45, 73-81, πρβ. Χ 45). Ο ίδιος εξάλλου ο ήρωας ισχυριζόταν ότι πριν από τον θάνατο του Πάτροκλου είχε χαρίσει τη ζωή σε πολλούς Τρώες (Φ 99-105). Η Εκάβη κατά παράδοξο τρόπο δε μνημονεύει τα άλλα της παιδιά που σκότωσε ο Αχιλλέας (πρβ. Ω 520), ίσως επειδή θέλει να τονίσει την αγριότητα του Πηλείδη προς τον Έκτορα.

στ. 753 σκοτεινή: η Λήμνος ήταν σκοτεινή, ομιχλώδης, σκεπασμένη με καταχνιά· ίσως εξαιτίας του ηφαιστείου που υπήρχε εκεί. Η Σάμος που αναφέρεται στον ίδιο στίχο είναι η Σαμοθράκη.

στ. 756 δεν του 'δωσε ζωή ξανά ωστόσο: χωρίς παρ’ όλα αυτά να τον επαναφέρει στη ζωή. Κι ο Αχιλλέας τώρα πια (Ω 550-551) έχει κατανοήσει την αλήθεια που εκφράζει εδώ η πικραμένη Εκάβη.

στ. 757 συμπληρωματικά σχόλια 14: Για τον τρόπο με τον οποίο οι θεοί προστάτευσαν το σώμα του Έκτορα βλ. Ω 411-423 και τα σχόλ. Ω 750-751 και 759-760. Αν οι θεοί φροντίζουν να παραμείνει αναλλοίωτη η εξωτερική μορφή του Έκτορα, αντίστοιχα οι ανθρώπινοι θρήνοι προβάλλουν το ήθος που είχε επιδείξει ο ήρωας ενόσω ήταν ζωντανός. Γενικά, η αναφορά της Εκάβης στην αγάπη των θεών για τον Έκτορα, όσο αυτός ζούσε, και η φροντίδα τους γι' αυτόν μετά τον θάνατο του αποτελεί εγκωμιαστικό στοιχείο για τον νεκρό, αλλά και λόγο που ανακουφίζει λίγο τον πόνο της μάνας.

στ. 758-759 συμπληρωματικά σχόλια 15: Οι αρχαίοι απέδιδαν τον αιφνίδιο και ανώδυνο θάνατο των αντρών στον Απόλλωνα και των γυναικών στην Άρτεμη (πρβ. σχόλιο Σ 205). Οι νεκροί αυτοί παρέμεναν δροσεροί και αναλλοίωτοι, αντίθετα από εκείνους που τους έβρισκε ο θάνατος καταβεβλημένους έπειτα από μια μακροχρόνια και βαριά ασθένεια. Η παρομοίωση, ωστόσο, των στ. 758-760 δεν είναι άσχετη και με τον ρόλο του Απόλλωνα ύστερα από τον θάνατο του Έκτορα. Ο θεός που εξολοθρεύει τους Αχαιούς στην αρχή του έπους (Α 8-52) είναι αυτός που προστατεύει τελικά το σώμα του νεκρού Έκτορα: «Εκεί τον έβρισκε [τον Αχιλλέα] και η Αυγή, καθώς πρόβαλλε πάνω στη θάλασσα και στις ακρογιαλιές· τότε έζευε τα γρήγορά του άλογα κάτω από το άρμα, και κάθε φορά έδενε τον Έκτορα πίσω από το αμάξι, για να τον σύρει· κι αφού τον έσερνε τρεις φορές γύρω από τον τάφο του νεκρού γιου του Μενοίτιου, σταματούσε και γύριζε στη σκηνή του· εκείνον τον άφηνε πλαγιάζοντάς τον μπρούμυτα μέσα στη σκόνη. Όμως από το κορμί του Έκτορα ο Απόλλωνας απόδιωχνε κάθε βλάβη, γιατί τον λυπόταν, κι ας ήταν πεθαμένος· τον σκέπαζε ολόκληρο με τη χρυσή αιγίδα, για να μη τον ξεγδάρει, καθώς τον έσερνε.» (Ω 12-21, μτφρ. Ό. Κομνηνού-Κακριδή. Ο Απόλλωνας είχε φροντίσει και το σώμα του νεκρού Σαρπηδόνα (βλ. Π 666-683)

στ. 761 Ελένη: Η Ελένη δε θα μπορούσε να μη συμμετέχει στο πένθος του κορυφαίου από τους πολεμιστές που έχασαν τη ζωή τους εξαιτίας της. Ο θρήνος της είναι πολύ προσωπικός, καθώς δεν αναφέρεται στην πολεμική ανδρεία του Έκτορα, αλλά στη γλυκύτητα και την καλοσύνη (αγαθοσύνη, στ. 773) του ήρωα προς αυτήν την ίδια. Με τον θάνατο του Έκτορα η Ελένη έχασε εκείνον που την προστάτευε από τους υβριστικούς λόγους των άλλων (στ. 767-768, 769-772).

στ. 764 ας χανόμουν: συχνά η Ελένη παρουσιάζεται στο έπος να έχει μετανιώσει πικρά και να νιώθει τύψεις συνειδήσεως που προκάλεσε αυτόν τον πόλεμο και τον θάνατο τόσων ανθρώπων (βλ. Ζ 344 κ.εξ.).

στ. 765 Είκοσι χρόνια πέρασαν: τα γεγονότα της Ιλιάδας ανήκουν στον δέκατο χρόνο του πολέμου. Όμως η Ελένη κάνει λόγο για εικοσάχρονη απουσία από την πατρίδα της, επειδή πρέπει να μεσολάβησε μια μακρά περίοδος πολεμικών προετοιμασιών των Αχαιών μεταξύ της αρπαγής της και της έναρξης του πολέμου. Γι’ αυτό το θέμα δεν αναφέρεται τίποτε σε κανένα άλλο σημείο των ομηρικών επών.

στ. 771 σαν πατέρα γλυκό πεθερό είχα: πρβ. τη σκηνή της Τειχοσκοπίας, Γ 162-165. Ωστόσο, ο Πρίαμος δεν προστάτευε την Ελένη από τις ύβρεις των άλλων, όπως μας αφήνουν να εννοήσουμε οι στ. 772 και 775-776.

στ. 777-778 στον λαόν του: Πιθανόν όλος ο λαός της Τροίας, του οποίου ένα μέρος είχε μπει στα ανάκτορα.

στ. 784 Ο αριθμός των ημερών είναι υπερβολικός. Σε άλλες παρόμοιες περιπτώσεις που αναφέρονται στην Ιλιάδα (Η 417 κ.εξ., Ψ 110 κ.εξ.) μια μέρα ήταν αρκετή. Όταν ο Πρίαμος ζητάει ανακωχή από τον Αχιλλέα, τονίζει ότι τα ξύλα θα τα μεταφέρουν «από δάσος μακρινό» (Ω 664), αλλά εκείνο που υπογραμμίζει είναι ότι θέλουν ο θρήνος να κρατήσει εννιά ημέρες (Ω 665).

στ. 786 Τη δέκατη μέρα γίνεται η εκφορά του νεκρού Έκτορα.

στ. 787 Το ιλιαδικό έπος αρχίζει με τις πυρές που ανάβουν στο στρατόπεδο των Αχαιών για τους νεκρούς από τον λοιμό (Α 52) και τελειώνει με τη νεκρική πυρά του Έκτορα στο αντίπαλο στρατόπεδο.

στ. 790 συγκεντρωμένοι: η πάνδημη συμμετοχή τονίζει τη σημασία της απώλειας, αλλά και αφήνει να εννοηθεί ότι μετά τον χαμό του Έκτορα η Τροία θα έχει την ίδια τύχη.

στ. 795 ολόχρυση θήκη: οστεοθήκη, φέρετρο· για τον Πάτροκλο είχε χρησιμοποιηθεί «χρυσή φιάλη» (Ψ 243). Μια άλλη διαφορά επίσης είναι ότι τα οστά του Πάτροκλου, πριν τυλιχτούν με λεπτό ύφασμα, καλύφθηκαν με λίπος (Ψ 253).

στ. 798 πέτρες ... μεγάλες: Πάνω από τον τάφο έριξαν πέτρες και πάνω απ’ αυτές ύψωσαν τύμβο από χώμα (πρβ. Ω 667). Ο τύμβος διατηρούσε ζωντανή τη μνήμη του νεκρού στις επόμενες γενιές. Γι’ αυτό ο Σκάμανδρος είχε απειλήσει να θάψει τον Αχιλλέα κάτω από τη λάσπη του, έτσι ώστε να μη χρειαστεί να του υψώσουν τύμβο οι Αχαιοί και η μνήμη του να σβήσει γρήγορα (Φ 316-323).

στ. 799 βάρδιες: ο φόβος είναι αδικαιολόγητος, αφού υπήρχε η υπόσχεση του Αχιλλέα (Ω 780-782, πρβ. Ω 670 κ.εξ.). Η μνεία, ωστόσο, των φρουρών και μιας ενδεχόμενης επίθεσης των Αχαιών (πρβ. Ω 779-780) θυμίζει στους ακροατές του έπους ότι βρισκόμαστε σε μια εύθραυστη ανακωχή των εμπολέμων και ότι ο πόλεμος δεν έχει τελειώσει οριστικά (πρβ. Ω 668).

στ. 799-900 συμπληρωματικά σχόλια 16: συμπληρωματικά σχόλια: η αληθοφάνεια είναι έντονη, ώστε ο πόλεμος να μην ξεχαστεί· οι κίνδυνοι στην αρχή της σκηνής (στ. 680-681), οι θυρωροί (στ. 682), οι φύλακες του τέλους πάνω στον τύμβο (στ. 801) υπενθυμίζουν στον ακροατή ότι ο πόλεμος δεν έχει τελειώσει.

στ. 801-802 συμπληρωματικά σχόλια 17: Ο Πρίαμος, όταν ζητούσε από τον Αχιλλέα την ανακωχή, είχε πει ότι το νεκρικό τραπέζι θα γινόταν μετά την ταφή και πριν από την ανέγερση του τύμβου (Ω 666-667). Τελικά όμως η σειρά αλλάζει και ο νεκρόδειπνος ακολουθεί μετά την ανέγερση του τύμβου. Έτσι το έπος περατώνεται εστιάζοντας την προσοχή μας όχι μόνο στον νεκρό Έκτορα, αλλά και στους Τρώες που είναι καταδικασμένοι, ύστερα από τον θάνατό του, να αφανιστούν μαζί με την πόλη τους (πρβ. Ω 729 κ.εξ.). Ο ποιητής, εξάλλου, έχει επανειλημμένως προαγγείλει εκτός από την πτώση της Τροίας και τον θάνατο του Αχιλλέα.

1. Η κηδεία του Αχιλλέα

Ο θάνατος του Αχιλλέα δεν περιγράφεται στην Ιλιάδα. Στην τελευταία όμως ραψωδία της Οδύσσειας ο νεκρός Αγαμέμνονας συναντά τον Πηλείδη στον Κάτω κόσμο και του διηγείται τα γεγονότα τα σχετικά με την κηδεία του.

«Κι απ' τις ριξιές σαν πήραμε το λείψανο στα πλοία,
45. σε στρώμα σε ξαπλώσαμε, και τ' όμορφο κορμί σου
παστρέψαμε με χλιο νερό και λάδι, κι όλοι γύρω
χύνανε δάκρυα οι Δαναοί κι έκοβαν τα μαλλιά τους.
Κι η μάνα σου ήρθε απ' τον γιαλό μ' αθάνατες Νεράιδες,
σαν άκουσε την είδηση και μια βουή μεγάλη
50. σηκώθηκε στη θάλασσα, που όλους τρεμούλα πήρε.
Θα 'μπαιναν τότε οι Δαναοί στα βαθουλά καράβια,
αν δεν τους κράταγε άνθρωπος, πολλών κι αρχαίων γνώστης,
ο Νέστορας, που κι από πριν σοφή ήταν η βουλή του.
Αυτός με λόγια γνωστικά τους μίλησε έτσι κι είπε·
55. "Αργίτες, Αχαιόπουλα, μη φεύγετε, σταθείτε,
να 'ρθει απ' το κύμα η μάνα του μ' αθάνατες Νεράιδες
το πεθαμένο της παιδί να το μοιρολογήσει".
Κι οι μεγαλόψυχοι Αχαιοί την άκουσαν και μένουν.
Γύρω σου οι κόρες στάθηκαν του πελαγίσιου γέρου,
60. κι άλιωτα ρούχα σου 'βαλαν και τον χαμό σου κλαίγαν.
Κι οι Μούσες όλες, κι οι εννιά, με τη γλυκιά φωνή τους,
μοιρολογούσαν, που Αχαιού δεν έμεινε ένα μάτι
αδάκρυτο. Τέτοιον καημό το μοιρολόι σκορπούσε.
Μέρες και νύχτες δεκαφτά, χωρίς να πάψει ο θρήνος,
65. σε κλαίγαμε, οι αθάνατοι με τους θνητούς ανθρώπους.
Στις δεκοχτώ σε δώσαμε στις φλόγες και τριγύρω
αρνιά παχιά σου σφάξαμε και τραχηλάτα βόδια.
Και συ στα ρούχα των θεών, στο λάδι και στο μέλι
καιγόσουν, κι άπειροι Αχαιοί, πεζούρα κι αμαξάδες,
70. τ' άρματα ρίχναν στη φωτιά να δυναμώσει η φλόγα
και μια βουή σηκώθηκε κι αλαλαγμός μεγάλος.
Κι όταν πια σ' έκαψε η φωτιά, τα κόκαλά σου τ' άσπρα
συνάξαμε τη χαραυγή και βάλαμε, Αχιλλέα,
σε λάδι κι άδολο κρασί. Κι ένα χρυσό αμφορέα
75. έφερε η μάνα σου, δουλειά του ξακουσμένου Ηφαίστου,
κι έλεγε απ' τον Διόνυσο πως χάρισμα τον είχε.
Εκεί, Αχιλλέα, βάλαμε τα κόκαλά σου τ' άσπρα,
με του Πατρόκλου ανάμιχτα, που 'χε από πριν πεθάνει,
και του Αντιλόχου χωριστά, που απ' όλους τους συντρόφους
80. — ο Πάτροκλος σαν πέθανε— ξεχωριστά αγαπούσες.
Κι ολόγυρά τους έπειτα ψηλό μεγάλο τάφο
σηκώσαμε όλος ο στρατός των μαχητών Ελλήνων,
στον απλωτόνε Ελλήσποντο, σε μιας κορφής την άκρη,
να φαίνεται απ' το πέλαγο και να τον βλέπουν όλοι,
85. όσοι στον κόσμο τώρα ζουν κι όσοι ξοπίσω θα 'ρθουν.
Κι απ' τους θεούς η μάνα σου πεντάμορφα βραβεία
ζήτησε και μας έβαλε στων Αχαιών τους πρώτους.
Πολλές φορές θα σου 'τυχε να ιδείς ταφές ηρώων,
όταν μεγάλος βασιλιάς καμιά βολά πεθάνει,
90. που βγαίνουν στον αγώνα οι νιοι να πάρουν τα βραβεία.
Μα εκείνα ανίσως τα 'βλεπες, θα σάστιζε έτσι ο νους σου,
πόβαλε η αργυρόποδη θεά για σένα η Θέτη,
γιατί ήσουν στους μακαριστούς θεούς αγαπημένος.
Κι αν πέθανες, δεν χάθηκε στον κόσμο τ' όνομά σου,
95. μα θα 'ναι αιώνια η δόξα σου σ' όλη τη γη, Αχιλλέα».

(Οδύσσεια ω 43-94, μτφρ. Ζ. Σίδερης, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1981)

στ. 45 χλιο νερό: ζεστό, χλιαρό νερό·
στ. 46 κι έκοβαν τα μαλλιά τους: έθιμο το οποίο αποτελούσε έκφραση μεγάλου πένθους·
στ. 47, 55 Νεράιδες: πρόκειται για τις Νηρηίδες, τις κόρες του Νηρέα (ο Νηρέας, πατέρας και της Θέτιδας, ήταν θαλασσινή θεότητα, γι' αυτό στο στ. 58 ονομάζεται «πελαγίσιος γέρος»)·
στ. 67 στο λάδι και στο μέλι: το μέλι και το λάδι ήταν προσφορά στους νεκρούς, αλλά χρησίμευαν συγχρόνως για να δυναμώνουν τη νεκρική πυρά·
στ. 73 άδολο κρασί: ανέρωτο κρασί.

2. Η καταστροφή της Τροίας

Στο ποίημα του Αρκτίνου από τη Μίλητο (8ος-7ος αι. π.Χ.) Ιλίου Πέρσις περιγράφεται η κατάληψη της Τροίας από τους Αχαιούς. Στους στίχους που ακολουθούν πληροφορούμαστε ποια ήταν η τύχη του Πρίαμου και της οικογένειάς του.

«Η Τροία πια κουρσεύεται, καίγεται και πατιέται
και δεν υπάρχει Αχαιός που δεν ευχαριστιέται.
555. Ο Πρίαμος ο βασιλιάς σφάζεται με μανία
στου Ερκείου Δία τον βωμό χωρίς πια ευσπλαχνία.
Ψάχνει και ο Μενέλαος να βρει πια την Ελένη,
σκοτώνει τον Δηίφοβο και την ελευθερώνει.
Το ξόανο της Αθηνάς ο Αίας ρίχνει κάτω,
560. τη μάντισσα αρπάζοντας Κασσάνδρα απ' το μπράτσο!
Το μέγα το ρηγόπουλο, το Αστυανακτάκι,
απ' τα ψηλά δεν πέταξε, σα να 'ταν κουταβάκι
ο Οδυσσέας ο γνωστός, ο πρώτος στην Ιθάκη;
Στον τάφο τ' Αχιλλέα μας σφάζεται με μανία
565. η δόλια Πολυξένη πια, χωρίς καμιά αιτία.
Στην Τροία βάζουνε φωτιά από μια άκρη
σ' άκρη κι η πόλη στάχτη γίνεται, πνίγεται μες στο δάκρυ!
Τα λάφυρα μοιράζονται, τα δώρα απ' τη μάχη,
παίρνει κι ο Νεοπτόλεμος λεία την Ανδρομάχη.
570. Αυτά και άλλα πιο πολλά επράξαν οι Αργείοι,
χωρίς κανένα δισταγμό, καμιά αιδημοσύνη!»

(Ιλίου Πέρσις, στ. 552-570, μτφρ. Γ.Θ. Καλοδήμου, σελ. 167-168, ιδ' Έκδοση, Λαμία 2000)

στ. 555 στου Ερκείου Δία τον βωμό: ο Πρίαμος κατέφυγε στον βωμό του Ερκείου Δία, του προστάτη της οικογένειας και των συγγενικών δεσμών, όμως ο Νεοπτόλεμος, ο γιος του Αχιλλέα, τον απομάκρυνε από τον ιερό χώρο και τον σκότωσε μπροστά στο παλάτι·
στ. 557 σκοτώνει τον Δηίφοβο: ο Δηίφοβος, γιος του Πρίαμου και της Εκάβης, σύμφωνα με τη μεταγενέστερη παράδοση είχε γίνει σύζυγος της Ελένης μετά τον θάνατο του Πάρη·
στ. 558 το ξόανο της Αθηνάς: η Κασσάνδρα για να σωθεί κατέφυγε στον ναό της Αθηνάς και αγκάλιασε το ξόανο (ξύλινο άγαλμα) της θεάς, αλλά ο Αίας του Οϊλέα (ο Λοκρός), ρίχνοντας κάτω το άγαλμα, την έσυρε έξω από τον ναό. Τελικά, η Κασσάνδρα ακολούθησε τον Αγαμέμνονα στις Μυκήνες και σκοτώθηκε από την Κλυταιμνήστρα·
στ. 560-561: ο Νεοπτόλεμος πήρε αιχμάλωτη την Ανδρομάχη, αφού πρώτα έριξε από τα τείχη τον μικρό Αστυάνακτα. Σύμφωνα με άλλη παράδοση, την οποία ακολουθεί η Ιλίου Πέρσις, τον γιο του Έκτορα τον γκρέμισε από τα τείχη ο Οδυσσέας·
στ. 564 η δόλια Πολυξένη: η Πολυξένη, κόρη του Πρίαμου, θυσιάστηκε πάνω στον τάφο του Αχιλλέα από τον γιο του Νεοπτόλεμο.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ή ΕΡΓΑΣΙΑ

1. Να περιγράψετε με λίγα λόγια: α) την υποδοχή του νεκρού Έκτορα από τους συγγενείς του και τους πολίτες της Τροίας, β) την προετοιμασία και τη διαδικασία της ταφής του ήρωα. Τι ακολούθησε μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας της ταφής;

2. Όταν ο Αχιλλέας σκοτώνει τον Έκτορα, οι Τρώες συνδέουν τον θάνατό του με την άλωση της Τροίας: «μες στο καστρί οι γυναίκες σκλήριζαν, θρηνολογούσαν οι άντρες. / Κι έμοιαζε ο θρήνος τους σα να 'πιασε φωτιά και καταλυούσε / όλη την Τροία την αψηλόχτιστη, κορφή του κάστρου ως κάτω» (Χ 409-411, μτφρ. Ν. Καζαντζάκη - Ι.Θ. Κακριδή). Σε ποια σημεία της ενότητας συνδέεται ξανά, υπαινικτικά ή ολοφάνερα, ο θάνατος του Έκτορα με την πτώση της Τροίας;

3. Τόσο η Ανδρομάχη (Ω 729-739) όσο και ο Έκτορας (Ζ 448-465) κάνουν λόγο για την επικείμενη πτώση της Τροίας. Αφού διαβάσετε και τους στίχους θ 595-643 από την Οδύσσεια (μτφρ. Δ.Ν. Μαρωνίτη) και το Παράλληλο κείμενο 2, να γράψετε ένα δικό σας κείμενο για την άλωση της Τροίας. Να στηρίξετε το κείμενό σας σε συγκεκριμένες αναφορές σε χωρία των δύο κειμένων.

4. Αφού λάβετε υπόψη σας την περιγραφή του πρώτου αυθόρμητου θρήνου για τον Έκτορα κοντά στις Σκαιές πύλες αλλά και εκείνου που έγινε στη συνέχεια στο παλάτι, να επισημάνετε τα βασικά στοιχεία (έθιμα, κινήσεις, εκφράσεις κτλ.) που συνθέτουν την τυπική μορφή του επιτάφιου θρήνου της ομηρικής κοινωνίας.

5. Ο θρήνος της Εκάβης έχει μορφή τριαδική (ΑΒΑ). Αρχικά, δηλαδή, η μητέρα του Έκτορα απευθύνεται στον αγαπημένο της γιο (Α: 749-751)· στη συνέχεια, σε ένα κεντρικό τμήμα, αφηγείται γεγονότα σχετικά με τον θάνατο του Έκτορα και τη μοίρα των άλλων παιδιών της (Β: 752-757) και στο τέλος απευθύνεται και πάλι στον νεκρό (Α: 758-760). Μπορείτε να βρείτε αν αυτό το τριαδικό σχήμα υπάρχει και στους θρήνους της Ανδρομάχης ή της Ελένης;

Ευριπίδης, «Τρωάδες: ο θρήνος της Εκάβης (απόσπασμα)»

6. Ποιος στίχος από τον θρήνο της Ελένης δείχνει ότι η ηρωίδα αισθάνεται μεταμελημένη για τον ερχομό της στην Τροία; Θυμάστε κάποια άλλη περίσταση κατά την οποία η Ελένη εκφράζει ανάλογα αισθήματα;

7. Γιατί νομίζετε ότι ο ποιητής αποδίδει τόση σημασία στους θρήνους για τον Έκτορα ύστερα από την ατίμωσή του από τον Αχιλλέα;

8. Αφού διαβάσετε την οδυσσειακή περιγραφή των επιτάφιων τιμών που αποδίδονται στον Αχιλλέα (Παράλληλο κείμενο 1), να κάνετε συγκρίσεις με την κηδεία του Έκτορα και να βρείτε κοινά σημεία και διαφορές.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ - ΣΧΕΔΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

1. Στη ραψωδία Ω γίνεται επανειλημμένως λόγος για την ταφή και τον τύμβο του Έκτορα. Για τα θέματα αυτά είχε κάνει λόγο και ο ίδιος ο ήρωας πριν από τη μονομαχία του με τον Αίαντα (Η 76-91). Αυτά τα στοιχεία υποδηλώνουν τον σπουδαίο ρόλο που έπαιζε ο τύμβος στη διατήρηση της υστεροφημίας του ήρωα. Αφού χωριστείτε σε ομάδες, να επισκεφθείτε: η πρώτη ομάδα κάποιο αρχαίο νεκροταφείο· η δεύτερη τη βιβλιοθήκη του σχολείου σας και να αναζητήσετε με τη βοήθεια του καθηγητή σας τη σχετική βιβλιογραφία· η τρίτη ομάδα ένα σύγχρονο νεκροταφείο. Αφού συλλέξετε φωτογραφικό υλικό, να κάνετε συγκρίσεις και να καταλήξετε σε συμπεράσματα για τη σημασία του μνημείου / τάφου (σήματος στα αρχαία ελληνικά) στις διάφορες εποχές και για τη σχέση ζώντων και νεκρών, όπως αυτή αναδεικνύεται μέσα από αφιερώματα, επιγραφές, καλλωπισμό με άνθη κτλ. Μια τέταρτη ομάδα μπορεί να απεικονίσει, με τη βοήθεια του ηλεκτρονικού υπολογιστή και του υλικού που θα αναζητήσει στο Διαδίκτυο, ένα μυκηναϊκό τάφο ή τύμβο με τα κτερίσματα που πιθανόν θα περιείχε. [Ενδεικτικές Έννοιες Διαθεματικής προσέγγισης: Χώρος - Χρόνος, Σχέση, Πολιτισμός, Τέχνη]

Τάφοι στη Μυκηναϊκή Ελλάδα [πηγή: Εκπαιδευτική Τηλεόραση]
Το αρχαίο νεκροταφείο: το παράδειγμα του Κεραμεικού
Ταφικά έθιμα
Κ.Π. Καβάφης, Η κηδεία του Σαρπηδόνος (ποίημα) [πηγή: Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού] Διαβάζει ο Γ.Π. Σαββίδης
Κ.Π. Καβάφης, Η κηδεία του Σαρπηδόνος (χειρόγραφο) [πηγή: Αρχείο Καβάφη]

2. Ταφικά έθιμα: από τον Όμηρο στον σύγχρονο κόσμο. 

Αφού χωριστείτε σε ομάδες:

α) Να ζητήσετε από συγγενείς, οικογενειακούς φίλους ή συγχωριανούς σας να σας περιγράψουν πώς γίνεται η πρόθεσις, η εκφορά και η ταφή ενός νεκρού στην ιδιαίτερη πατρίδα σας (με ερωτηματολόγιο σε μορφή συνέντευξης). Στη συνέχεια να κάνετε συγκρίσεις με την ταφή του Έκτορα και τα συμπεράσματά σας να τα εκθέσετε στην τάξη. 

β) Να καταγράψετε με τη βοήθεια των γνώσεών σας από το μάθημα των Θρησκευτικών, τους ύμνους και τα τροπάρια που περιλαμβάνει η Νεκρώσιμη Ακολουθία. Ποιος είναι ο στόχος αυτών των εκκλησιαστικών ύμνων;

γ) Ο νεκρόδειπνος με τον οποίο κλείνει η ταφή του Έκτορα συνηθίζεται σήμερα στην ιδιαίτερη πατρίδα σας; Τι περιλαμβάνει το δείπνο αυτό σήμερα και ποιος είναι ο στόχος του; [Ενδεικτικές Έννοιες Διαθεματικής προσέγγισης: Κώδικας - Νόμος, Άτομο - Κοινωνία, Παράδοση]

Ταφικά έθιμα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα

Η Θέτιδα και οι Νηρηίδες θρηνούν τον νεκρό Αχιλλέα.
Κορινθιακή υδρία, 570 π.Χ. περίπου. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου, E 643

1. Θυμός και τιμή

«Και όχι μόνο ο Αχιλλέας· και οι θεοί — έξω από τον "νυχτερινό Ερμή", που έχει ακόμη να συνοδέψει τον Πρίαμο πίσω στην Τροία — κοιμούνται ολόκληρη τη νύχτα δαμασμένοι από έναν ύπνο που τους ξεκουράζει (Ω 677 κκ.). Έχουν ξεπεράσει και αυτοί τις εσωτερικές τους διαφωνίες, και έτσι μπορούμε να αναγνωρίσουμε τη μεγαλόπνοη σύλληψη του ποιητή: με το ίδιο μέτρο που ο Αχιλλέας γιατρεύεται από τον θυμό του, επιστρέφει και ο κόσμος ολόκληρος στην αρμονία της ύπαρξης, που κέρδος της έχει τη ζωή. Η παρουσία του Έκτορα ήταν στην πορεία της ραψωδίας αδιάκοπα αισθητή. Σε ολόκληρη τη δράση που οδήγησε στη λύτρωσή του πρόβαλαν τα ευγενικά του χαρακτηριστικά όλο και πιο φωτεινά σε πλήθος κατοπτρισμούς (π.χ. Ω 258 κκ., 391, 242, 384 κκ., 499, 34, 66 κκ., 412 κκ.). Στο τέλος της ραψωδίας, όταν περιγράφεται η επιστροφή του νεκρού στο σπίτι του (Ω 704 κκ.), τα μοιρολογήματα και η ταφή του, όταν, στους θρήνους των τριών γυναικών, προβάλλονται για τελευταία φορά η παλικαριά του, η αγάπη που του είχαν οι θεοί, η τρυφερότητα και η καλοσύνη τον (Ω 736 κκ., 748 κκ., 762 κκ.), τότε βγαίνει και αυτός με αποκαταστημένη την τιμή ύστερα από τη θύελλα του θυμού, που βάσταξε όσο ήταν να βαστάξει.»

(Schadewaldt W., τόμ. Β', σελ. 176-177)

2. Η παρουσία του Ερμή

«Μετά την αριστουργηματική σκηνή της συνάντησης Πρίαμου - Αχιλλέα (469-676), κορυφαίας σε όλο το έπος, ακολουθεί η τρίτη σκηνή με τον Ερμή (677-696), όπου ο θεός ξυπνάει και τον κήρυκα και τον Πρίαμο (683-688), ζεύει τα άλογά του και τον οδηγεί, χωρίς να γίνονται αντιληπτοί, μέσα από το στρατόπεδο των Αχαιών, μεταφέροντας τον νεκρό του Έκτορα στην Τροία. Η σκηνή αυτή με πρωταγωνιστή τον Ερμή είναι απαραίτητη και έχει ήδη προδηλωθεί στον στίχο 462, άλλ' ήτοι μεν εγώ πάλιν εΐσομαι. Ο θεός μόνος του, αυτή τη φορά, φροντίζει για την έγκαιρη και αθέατη αναχώρηση του Πριάμου, εφευρίσκοντας έτσι τρόπο να ολοκληρώσει το σχέδιό του, προωθώντας την εξέλιξη της υπόθεσης. Θα συνοδεύσει τον τραγικό πατέρα και το νεκρό παιδί ως τον Σκάμανδρο, εκεί που τον είχε συναντήσει την προηγούμενη βραδιά [στ. 692-694]. Στην ιλιαδική αυτή ενότητα εμφαίνεται κυρίως η ιδιότητα του θεού, ιδιαίτερα προσφιλούς και οικείου στο ανθρώπινο γένος, γιατί διέπεται από φιλικές διαθέσεις προς αυτό: συνοδός (πομπός) και συνοδοιπόρος ευοίωνος (αίσιος < αίσα, 375) των ανθρώπων, σωτήριος και αγαθοποιός (εριούνιος < ερι + oνίνημι, 360, 440, 457, 679), διασφαλίζει την ανώδυνη πορεία των οδοιπόρων, οι οποίοι διασχίζουν μεγάλες αποστάσεις πέραν των ορίων της χώρας τους.»

(Στέφος Αναστ. Α., «Ο Ερμής...», σελ. 89-90)

3. Για μια τυπολογία του ιλιαδικού νεκρώσιμου νόστου

«Υπάρχουν ευδιάκριτα κοινά σημεία στα δύο προηγούμενα παραδείγματα νεκρώσιμου νόστου [του Σαρπηδόνα στη Λυκία και του Έκτορα στο σπίτι του], που επιτρέπουν την αναγνώριση μιας τυπικής σκηνής. Συντάσσω σε κατάλογο τις τυπολογικές ομοιότητες:

1. Προτού αποφασιστεί ο μοιραίος φόνος του ήρωα, ο Δίας, άμεσα ή έμμεσα, μερμηρίζει. Έτσι η σωτήρια επιστροφή αίρεται οριστικά, ο θάνατος και ο νεκρώσιμος νόστος επικυρώνονται.

2. Η κρίσιμη απόφαση του Δία προκύπτει ως διαιτησία, ύστερα από προηγούμενες αντίδικες προτάσεις της Ήρας και του Απόλλωνα.

3. Στον νεκρό, πριν από τον νόστο του, επιφυλάσσεται εξωραϊσμός. Τον Σαρπηδόνα τον εξωραΐζει ο ίδιος ο Απόλλων. Του Έκτορα ο έσχατος εξωραϊσμός ανατίθεται από τον Αχιλλέα στις δμωές, που κάνουν ό,τι περίπου και ο Απόλλων, ακλουθώντας προφανώς το σχετικό τυπικό.

4. Τέλος, η επιστροφή του νεκρού σφραγίζεται με θρήνους και εξίσου τυπικές, επιτάφιες και επικήδειες, τιμές.

Παρά τις προηγούμενες ωστόσο ομοιότητες, οι δύο συγκρίσιμοι νεκρώσιμοι νόστοι παρουσιάζουν και πρόδηλες, ή λανθάνουσες, διαφορές μεταξύ τους. [...] Ο νεκρός Έκτορας [...] κομίζεται από τη σκηνή του Αχιλλέα στο κοντινό κάστρο της Τροίας. Την ευθύνη της κομιδής αναλαμβάνει ο πατέρας του· ο ρόλος των θεών στην περίπτωση αυτή δεν είναι εκτελεστικός· παραμένει μόνον προγραμματικός, προκαταρκτικός και διάμεσος. Από την άποψη αυτή τα θεολογικά στοιχεία στον νεκρώσιμο νόστο του Έκτορα μειώνονται· τα θαυματουργικά σχεδόν μηδενίζονται. [...] Συμπεραίνω. Η εμπόλεμη Ιλιάδα προβάλλει το θέμα του νόστου, κατά κανόνα, στην προσωρινή ή απραγματοποίητη εκδοχή του: ως ενδιάμεση δηλαδή μόνο σωτηρία ενός ήρωα από τη φονική μάχη, ως ευχή και ως μελλοντική ελπίδα. Κατ' εξαίρεση όμως η εμπόλεμη Ιλιάδα εφαρμόζει το θέμα του νόστου, σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις, με τρόπο θετικό, μεταβάλλοντας ωστόσο τον ευτυχή νόστο σε νεκρώσιμο. Κατά τη γνώμη μου, οι δύο αυτοί νεκρώσιμοι νόστοι της Ιλιάδας (του Σαρπηδόνα και του Έκτορα) πρέπει να ακουστούν ως παραλλαγές της ίδιας τυπικής σκηνής. Παρά ταύτα η δεύτερη παραλλαγή αποτελεί υπέρβαση της πρώτης, και σε ό,τι αφορά τη θεολογική και θαυματουργική παράδοση του θέματος και σε ό,τι σχετίζεται με την τροπή της παραδοσιακής αφήγησης σε δραματική σύνθεση. Κυρίως με τον νεκρώσιμο νόστο του Έκτορα ο ποιητής της Ιλιάδας τόλμησε να συμφιλιώσει δύο εξ ορισμού αντίπαλα θέματα: τον νόστο και τον θάνατο, σχηματίζοντας το δίδυμο "νόστος-θάνατος". Η ποιητική εντούτοις αυτή επίνοια, όσο κι αν είναι τολμηρή, στηρίζεται σε στοιχειώδη ανθρώπινη εμπειρία: στον βαθμό που εξαιτίας του πολέμου ο ήρωας δεν μπορεί να γυρίσει σπίτι του ζωντανός, επιδιώκεται και πραγματοποιείται υπό ορισμένες ευνοϊκές συνθήκες η επιστροφή του νεκρού.»

(Δ.Ν. Μαρωνίτης, Ομηρικά μεγαθέματα, σελ. 117-119)

4. Η πρόθεση του νεκρού

«Κατά την πρόθεσιν άρχιζε ο εθιμικός θρήνος για τον νεκρό. Απεικονίσεις θρήνου σε αττικές και αθηναϊκές ταφικές πλάκες και αγγεία παρέχουν λεπτομερή εικόνα της όλης διαδικασίας: ο πατέρας περιμένει σε κάποια απόσταση για να χαιρετήσει τους παρευρισκόμενους, που έρχονται να τιμήσουν για τελευταία φορά τον πεθαμένο και να συμμετάσχουν στη νεκρική πομπή. Εν τω μεταξύ, οι γυναίκες συγγενείς στέκονται γύρω από τη νεκρική κλίνη, η κυρίως πενθούσα, μητέρα ή σύζυγος, στο πάνω μέρος, ενώ οι υπόλοιπες παραπλεύρως. Απέναντί τους συγκεντρώνονται μερικές φορές άλλες γυναίκες, πιθανώς επαγγελματίες θρηνωδοί, ενώ σπάνια απεικονίζονται άντρες κοντά τους, εκτός αν πρόκειται για στενούς συγγενείς, τον πατέρα, τον αδελφό ή τον γιο τον νεκρού. [...] Η κυρίως πενθούσα συνήθως αγκαλιάζει το κεφάλι του νεκρού άντρα με τα δυο της χέρια, ενώ οι άλλες προσπαθούν ίσως να αγγίξουν το χέρι του απλώνοντας το δεξί τους χέρι. Συχνά σηκώνουν τα δυο τους χέρια πάνω από το κεφάλι, μερικές φορές χτυπώντας το και εμφανώς τραβώντας τα λυμένα τους μαλλιά. Σ' ένα μάλιστα αγγείο, η απεικονιζόμενη μορφή που θρηνεί παριστάνεται να ξεριζώνει τα μαλλιά της. [...] Οι άλλες χειρονομίες είχαν επίσης λειτουργική αξία μέσα στην όλη τελετή: κατά την πρόθεσιν του Έκτορα, η Ανδρομάχη αρχίζει το μοιρολόγι αγκαλιάζοντας το κεφάλι του με τα χέρια της· κατά παρόμοιο τρόπο θρηνεί ο Αχιλλέας τον Πάτροκλο, ακουμπώντας τα χέρια του στο στήθος του φίλου του. [...] Επίσης το βίαιο τράβηγμα των μαλλιών και το ξέσχισμα του προσώπου και των ρούχων δεν συνιστούν απλώς πράξεις ανεξέλεγκτου πόνου, αλλά και αναπόσπαστο μέρος της τελετουργίας του θρήνου σε όλη την αρχαιότητα.»

(Μ. Αλεξίου, Ο τελετουργικός θρήνος..., σελ. 34-35)

5. Οι θρήνοι

Α. «Δύο από τους συνηθέστερους όρους που χρησιμοποιούνται στα αρχαία ελληνικά για να δηλώσουν τον θρήνο είναι οι λέξεις θρήνος και γόος. Αν η σημασιολογική διάκριση μεταξύ τους είναι μικρή στους κλασικούς συγγραφείς, η ομηρική τους χρήση μαρτυρεί μεγαλύτερη διαφοροποίηση. Ο όρος θρήνος απαντά μόνο δύο φορές στα ομηρικά έπη. Στην Οδύσσεια ο γοερός ολοφυρμός των Ωκεανίδων Νυμφών, που ήταν συγγενείς του Αχιλλέα, έρχεται σε ισχυρή αντίθεση με τον αρμονικά δομημένο αντιφωνικό θρήνο των Μουσών κατά την πρόθεσιν του αρίστου των Αχαιών (Οδύσσεια, ω 58-62). Στην Ιλιάδα η διάκριση ανάμεσα στον θρήνο, που είχε τη μορφή τραγουδιού και τον εκτελούσαν επαγγελματίες θρηνωδοί, και τον γόο, τους απλούς δηλαδή ολοφυρμούς των συγγενών του νεκρού, προβάλλει εντονότερα στην περιγραφή της προθέσεως του Έκτορα (Ιλιάδα, Ω 721-724). Μόνο οι θρήνοι των γυναικών συγγενών —της Ανδρομάχης, της Εκάβης και της Ελένης— παρατίθενται ολόκληροι, και είναι αυτοί που ουσιαστικά μας ενδιαφέρουν από λογοτεχνική άποψη. Ωστόσο, είναι φανερό ότι ο θρήνος για τον Έκτορα δεν περιελάμβανε μόνο μονωδικά τραγούδια που ακολουθούνται από θρηνητικές επωδούς: στην πραγματικότητα έπαιρναν μέρος δύο ομάδες θρηνούντων, οι επαγγελματίες αοιδοί και οι γυναίκες συγγενείς. Οι αοιδοί άρχιζαν τον μουσικό τους θρήνο, στον οποίο αποκρίνονταν οι παρευρισκόμενες γυναίκες με μια επωδό ολοφυρμών κατόπιν οι τρεις πλησιέστερες συγγενείς του νεκρού αναλάμβαναν με τη σειρά τους να θρηνήσουν, τραγουδώντας η καθεμιά διαδοχικά το δικό της μέρος, το οποίο ακολουθούνταν αντίστοιχα από μια επωδό ολοφυρμών των παρευρισκομένων γυναικών. Τα θρηνητικά αυτά μέρη που εκτελούσαν οι πλησιέστερες συγγενείς ήταν ένα είδος αντιφωνικής απάντησης στον θρήνο των επαγγελματιών αοιδών. [...] Σχετικά με τον γόο, πρέπει να αναφέρουμε ότι είναι ο συνηθέστερος όρος στον Όμηρο και χαρακτηρίζει όλους τους θρήνους που παρατίθενται σε πλήρη μορφή από τον ποιητή. Οι θρήνοι αυτοί έχουν κοινά τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: πρώτον, αποτελούν αυτοσχέδιες συνθέσεις εμπνευσμένες από την οδύνη της περίστασης, και δεύτερον, άδονται από τους συγγενείς ή τους στενούς φίλους του νεκρού.»

(Μ. Αλεξίου, Ο τελετουργικός θρήνος..., σελ. 44-46)

Β. «Τον ήρωα αυτόν [τον Έκτορα], που ο Όμηρος του χάρισε τόσην ανθρωπιά, θα τον κλάψουν οι δικοί του. [...] Όταν ο Αχιλλέας λυτρώνει το νεκρό κορμί του και ο Πρίαμος το κουβαλάει στην Τροία μέσα, το μοιρολόι θα το στήσουν οι γυναίκες που επιβάλλει το έθιμο, οι πιο δικές, η γυναίκα, η μάνα και η νύφη, η Αντρομάχη, η Εκάβη και η Ελένη. Την αρχή την κάνει η Αντρομάχη [στ. 726-746]. Η γυναίκα θυμάται τα νιάτα του αντρός της και κλαίει τη δική της μοίρα και του παιδιού τους, που δεν είναι να ζήσει, τώρα που η Τροία είναι σίγουρο πως θα πατηθεί, καθώς έλειψε ο υπερασπιστής της. Να είχε καν την παρηγοριά πως ο Έχτορας πέθανε από αρρώστια στο σπίτι του μέσα, και πριν ξεψυχήσει την παρηγόρησε λέγοντάς της λόγια γλυκά, που εκείνη ύστερα να τα θυμάται στον πόνο της [...]. Έρχεται η σειρά της μητέρας. Ο θρήνος της κλείνει μέσα του τη βαθιά περηφάνια πως ο γιος της, αγαπημένος των θεών, δεν αλλοιώθηκε από τον θάνατο, κι ας πέρασαν δώδεκα μέρες από τότε που σκοτώθηκε, κι ας τον τραβολογούσε ο Αχιλλέας με το άρμα του μέσα στο χώμα. Κλείνει ακόμα τη χαιρεκακία της περήφανης βασίλισσας, πως ό,τι και να έκανε ο Αχιλλέας στον γιο της, μια φορά τον φίλο του τον Πάτροκλο δεν μπόρεσε να τον σηκώσει από τον τάφο [στ. 749-761]. Τελευταία θα κλάψει τον κουνιάδο της η Ελένη — αυτή που τη μισούν όλοι οι Τρώες, από την Εκάβη ως τον τελευταίο πολεμιστή, για τη συφορά που έφερε στην πατρίδα τους. Ο μόνος που την προστάτευε και της έδειχνε αγάπη ήταν —έξω από τον Πρίαμο— ο Έχτορας. Και τώρα, μισημένη και αβοήθητη, σε ποιον να στραφεί; [στ. 763-776]. Γυναίκα, μάνα και νύφη, κάθε μια τους έχει και κάτι άλλο να πει αποχαιρετώντας τον αγαπημένο νεκρό, κάτι άλλο να του θυμηθεί, για κάτι άλλο να τον κλάψει. Τη μοναξιά της χηριάς θρηνεί η Αντρομάχη, τη μοναξιά της μισημένης γυναίκας η Ελένη. Καθεμιά βυθισμένη στον πόνο της, τα λόγια τους δε βρίσκονται σε ανταπόκριση μεταξύ τους. Και μόνο ο καθολικός θρήνος του κόσμου που συνοδεύει και των τριών το μοιρολόι, μόνο αυτός δένει τη σκηνή σε ένα σύνολο. Ακριβώς το ίδιο γίνεται και σήμερα. Τον νεκρό τον κλαίει η μάνα, η γυναίκα, η αδερφή, κάθε μια από τη δική της πλευρά· αδιάφορη για τον πόνο των άλλων, είναι τον δικό της πόνο που θέλει να εκφράσει. Την ενότητα τη δίνει και πάλι ο χορός των γυναικών γύρω, που με το κλάμα του συνοδεύει κάθε φορά το μοιρολόι.»

(Κακριδής Ι.Θ., Ομηρικά θέματα, σελ. 72-77)

6. Ελένη: αθώα ή ένοχη;

«Η τρίτη και έσχατη εμφάνιση της Ελένης στην Ιλιάδα εντοπίζεται στην εικοστή τέταρτη ραψωδία (24, 760-775), όπου προσθέτει τον δικό της θρήνο για τον νεκρό Έκτορα στους προηγούμενους σπαρακτικούς θρήνους της Ανδρομάχης και της Εκάβης. Και εδώ αυτοενοχοποιείται, όπως στην τρίτη και την έκτη ραψωδία. Κυρίως όμως επιβεβαιώνει τη γενναιόδωρη συμπάθεια του Έκτορα απέναντί της: της ήταν το πιο αγαπητό πρόσωπο μέσα στην Τροία, αφότου άφησε δικούς της και πατρίδα, για να δεθεί σε γάμο με τον Πάρη· ποτέ δεν άκουσε από το στόμα του λόγο πικρό, αλλά και όταν οι άλλοι, Τρώες και Τρωαδίτισσες, κρυφά ή φανερά την κακολογούσαν, εκείνος τους απέτρεπε, τους αποστόμωνε με τα δικά του καλά λόγια. Και ο θρήνος καταλήγει στην υπερβολή: κανένας άλλος μες στην Τροία δεν στάθηκε για την Ελένη ήπιος ουδέ φίλος, εκτός από τον Έκτορα· όλοι οι άλλοι τρόμαζαν μπροστά της, ένιωθαν φρίκη.»

(Μαρωνίτης Δ.Ν., «Ομηρική Ελένη...», σελ. 15)