ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

1. Η ΠΑΛΑIΟΛIΘIΚΗ ΚΑI Η ΜΕΣΟΛIΘIΚΗ ΕΠΟΧΗ


Η ενότητα δεν διδάσκεται

 

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι:

Οι μαθητές επιδιώκεται:

• Να γνωρίσουν τις υποθέσεις των επιστημόνων για τον χρόνο της πρώτης εμφάνισης του ανθρώπου στον κόσμο και τα στάδια εξέλιξής του.

• Να κατανοήσουν τον τρόπο ζωής του ανθρώπου κατά την Παλαιολιθική εποχή.

• Να κατανοήσουν ότι το φαινόμενο της τέχνης είναι, σχεδόν, σύμφυτο με τον άνθρωπο.

• Να εξοικειωθούν με την ανάγνωση της εικόνας, άμεσο τεκμήριο της ανθρώπινης δραστηριότητας σε αυτή τη σκοτεινή εποχή.

 

Προετοιμασία:

Καλούμε τους μαθητές να προσέξουν το διάγραμμα της αρχής του μαθήματος. Τρία εκατομμύρια χρόνια περίπου έως το 6500 π.Χ. Μία ασύλληπτη χρονική περίοδος. Οι επιστήμονες την ονόμασαν «Παλαιολιθική». Ακολουθεί μια βραχύτερη περίοδος, από το 6500 έως το 3000 π.Χ. Αυτή την περίοδο την ονόμασαν «Νεολιθική». Και γύρω στο 3000 π.Χ. ο άνθρωπος εφευρίσκει τη γραφή. Όλα αλλάζουν. Πριν από τη χρήση της γραφής η μακρότατη περίοδος ονομάζεται «Προϊστορία». Η γραφή εισάγει τον άνθρωπο στην ιστορία. Αυτό τον διαχωρισμό πρέπει, εισαγωγικά, οι μαθητές να τον κατανοήσουν απόλυτα. Αυτή η κατανόηση αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την επιτυχή εξέλιξη του μαθήματος.

 

Προσπέλαση:

Υποβάλλουμε στους μαθητές την ερώτηση εάν πιστεύουν ότι στην πορεία του σ' αυτά τα τρία περίπου εκατομμύρια χρόνια ο άνθρωπος ήταν, ως προς τη μορφή, την ευφυία και τις ικανότητες ο ίδιος. Ανάλογα με τις απαντήσεις των μαθητών προχωρούμε στην παρουσίαση των τεσσάρων θεμελιακών σταδίων της ανθρώπινης εξέλιξης. Τονίζουμε ότι οι προσεγγίσεις των επιστημόνων πραγματοποιούνται με μετρήσεις των ανθρωπίνων οστών, κυρίας των κρανίων, που βρέθηκαν στις ανασκαφές.

Στρέφουμε την προσοχή των μαθητών στην εικόνα με την περιγραφή της καθημερινής ζωής κατά την Παλαιολιθική εποχή. Καλούμε τους μαθητές να παρατηρήσουν με προσοχή την εικόνα και να δώσουν τα κύρια χαρακτηριστικά της. Στη συνέχεια ένας μαθητής διαβάζει το παράθεμα για τους νομάδες κυνηγούς και επιμένουμε στους όρους: κυνηγός, τροφοσυλλέκτης, νομάς.

Με τη φράση: «Η τέχνη γεννιέται με τον άνθρωπο» καλούμε τους μαθητές να προσέξουν την εικόνα με τη βραχογραφία. Με τη βοήθεια του διδάσκοντος οι μαθητές προχωρούν σε μια στοιχειώδη αισθητική προσέγγιση και εκφράζουν τις αντιδράσεις του.


Πηγές
Η παλαιολιθική εποχή στην Ελλάδα

«Είναι γεγονός ότι η έρευνα της παλαιολιθικής εποχής στην Ελλάδα βρίσκεται ακόμα στα σπάργανα. Συνεπώς, δεν μπορεί να ειπωθεί τίποτε με σιγουριά όσον αφορά, κυρίως, της διαδοχικές φάσεις της παλαιολιθικής, έτσι όπως έχουν αποκατασταθεί στην Ευρώπη. Πέρα, όμως, απ' αυτήν την στενά επιστημονική έλλειψη, η συνεχής πρόοδος στην εξέλιξη της παλαιολιθικής έρευνας συνεισφέρει σημαντικά σε μια ουσιαστική διαπίστωση. Η σποραδικότητα των ευρημάτων έδινε πάντα μία εικόνα περιορισμένης παρουσίας του ανθρώπου κατά τη διάρκεια της παλαιολιθικής στον ελλαδικό χώρο. Σήμερα η παρουσία του παλαιολιθικού ανθρώπου πιστοποιείται σε μία σειρά θέσεων σ' ολόκληρη την Ελλάδα, και μάλιστα με πολύ ενδιαφέρουσα πυκνότητα, σε περιοχές όπου αργότερα θα αναπτυχθούν οι νεολιθικές κοινότητες (Θεσσαλία, Μακεδονία, Αργολίδα κ.λ.π.).

Οι πρώτες ενδείξεις για την αρχαιότερη παλαιολιθική παρουσία στον ελλαδικό χώ­ρο αφορούν ένα πρόσφατο εύρημα, ένα εργαλείο που προέρχεται από την Κορίσσια λίμνη της Κέρκυρας, που χρονολογήθηκε με τη μέθοδο του παλαιομαγνητισμού στα 700.000 χρόνια πριν από σήμερα. Παράλληλα έχουν εντοπιστεί και ανθρώπινα σκε­λετικά λείψανα. Το γνωστό κρανίο των Πετραλώνων είναι ένα από αυτά. Η χρονολόγησή του έχει γίνει αντικείμενο έντoνης συzήτησης και αμφισβήτησης, αφού ο Α. Πουλιανός το χαρακτηρίζει σαν αρχάνθρωπο και το τοποθετεί 1.000.000 - 700.000 χρόνια πριν το σήμερα, ενώ οι περισσότερες εργαστηριακές αναλύσεις συγκλίνουν στα 250.000 χρόνια.

Σύμφωνα με τον C. Runnels (Rεview of Aegean Prehistory IV, 1995: The stone of Age of Greece from the Paleolίthic to the Advent of the Neolithic) οι θέσεις της αρχαιότερης πρώιμης παλαιολιθικής στην Ελλάδα αποτελούν εγκαταστάσεις κοντά σε όχθες ποταμών και λιμνών, που έχουν τον χαρακτήρα εφήμερων εργασιακών θέσεων για την κατεργασία πρώτων υλών με σκοπό την κατασκευή εργαλείων και την κατεργασία της τροφής. Η κατανομή των θέσεων καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του νερού για την επιλογή της εγκατάστασης. Όλες εντοπίζονται σε περιοχές που βρίσκονται δίπλα στο νερό. Παρατηρείται αξιοσημείωτη συγκέντρωση θέσεων κατά μήκος του Πηνειού, αλ­λά και στα ποτάμια και τις εποχιακές λίμνες της νότιας Ηπείρου, προς το Ιόνιο, καθώς επίσης και δίπλα στον Αλφειό και τον Πηνειό στην Ηλεία.»

ΚΟΣΜΑΣ ΤΟΥΛΟΥΜΗΣ, Πριν από την Ιστορία: Μία εισαγωγή στην Προϊστορική Αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη, 1999, σσ. 43-47.

Παλαιολιθική Εποχή: μαγεία και νατουραλισμός

Οι εικόνες ήσαν τμήμα του τεχνικού μηχανισμού της μαγείας ήσαν η «παγί­δα» στην οποία έπρεπε να μπει το θήραμα, ή μάλλον ήσαν η «παγίδα» με το πιασμένο κιόλας ζώο επειδή η εικόνα ήταν συνάμα και η αναπαράσταση και τα πράγματα που αναπαριστάνονταν, και η ευχή και η εκπλήρωση της ευχής. Ο παλαιολιθικός κυνηγός και ζωγράφος νόμιζε ότι κατείχε το ίδιο το πράγμα της εικόνας, πως είχε αποκτήσει δύναμη πάνω στο αντικείμενο με την απεικόνιση του αντικειμένου. Πίστευε ότι το πραγ­ματικό ζώο στ' αλήθεια σκοτωνόταν όπως και το ζώο που απεικονιζόταν στη ζωγρα­φιά. στον νου του η εικαστική αναπαράσταση δεν ήταν παρά η πρόβλεψη του επιθυ­μητού αποτελέσματος...

Όταν ο παλαιολιθικός καλλιτέχνης ζωγράφιζε ένα ζώο πάνω στον βράχο, έφτιαχνε ένα ζώο πραγματικό. Γι' αυτόν ο κόσμος των πλασμάτων και των εικόνων, η σφαίρα της τέχνης και η απλή μίμηση, δεν ήταν ακόμη ιδιαίτερη περιοχή δική του, διαφορετι­κή και χωριστή από την εμπειρική πραγματικότητα.

Οποιαδήποτε άλλη ερμηνεία της παλαιολιθικής τέχνης, σαν διακοσμητική ή εκφραστική μορφή λ.χ., είναι αστήρικτη. Μια σειρά ολόκληρη ενδείξεων μιλάει ενα­ντίον μιας τέτοιας ερμηνείας - πάνω απ' όλα , το γεγονός ότι συχνά οι ζωγραφιές είναι τελείως κρυμμένες σε απρόσιτες, απόλυτα αφώτιστες γωνιές των σπηλαίων, όπου θα ήταν εντελών απίθανο να μπουν σαν διακόσμηση. Η τοποθέτηση της μιας πάνω στην άλλη, όπως σε παλίμψηστο, καταστρέφοντας κάθε διακοσμητική εντύπωση ευθύς εξαρχής, επίσης συνηγορεί εναντίον τέτοιων ερμηνειών. Επί τέλους οι ζωγράφοι δεν ή­σαν αναγκασμένοι να ζωγραφίζουν τις εικόνες τους τη μια πάνω στην άλλη. Είχαν αρ­κετό χώρο...

Ο παλαιολιθικός καλλιτέχνης, που τον νου του τον είχε μοναχά στη δραστικότητα της μαγείας, θα αντλούσε όμως και κάποια αισθητική ικανοποίηση από το έργο του, ακόμη και αν θεωρούσε την αισθητική ποιότητα απλώς το μέσο για έναν πρακτικό σκο­πό.

ARNOLD HAUSER, Κοινωνική Ιστορία της Tέxvης. Προϊστορικοί Χρόνοι, Αρχαία Ανατολή, Ελλάδα, Ρώμη, Μεσαίωνας. I (σε μετάφραση Τ. Κονδύλη. Αθήνα 1968) σελ. 20-22.

 

 

πάνω

 

 


εικ. Ο άνθρωπος δρα πριν από την ιστορία, δηλαδή πριν από την εμφάνιση των πρώτων γραπτών πηγών. Όλη αυτή η μακρότατη περίοδος, από την εμφάνιση του ανθρώπου στη γη μέχρι την ανακάλυψη της γραφής, ονομάζεται Προϊστορία. Τα πρώτα ίχνη του ανθρώπου έχουν αναζητηθεί πολύ βαθιά μέσα στον χρόνο, γύρω στα 2,5 εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα. Όλο αυτό το ασύλληπτο διάστημα ο άνθρωπος προοδεύει, βελτιώνει συνεχώς τις συνθήκες ζωής του, τελειοποιεί τον εργαλειακό εξοπλισμό του. Με βάση την τεχνολογική εξέλιξη προτάθηκε από τους επιστήμονες η υποδιαίρεση της Προϊστορίας. Έτσι διακρίνουμε την Εποχή του Λίθου και την Εποχή του Χαλκού. Η πρώτη περιλαμβάνει την Παλαιολιθική και τη Μεσολιθική εποχή που καλύπτουν το διάστημα από την εμφάνιση του ανθρώπου μέχρι το 6500 περίπου π.Χ. και τη Νεολιθική που τελειώνει περίπου το 3000 π.Χ. Η Εποχή του Χαλκού καλύπτει την περίοδο από το 3000 μέχρι το 1100 π.Χ.

5


Η πρώτη εμφάνιση του ανθρώπου στη γη

εικ. Πριν από περίπου 2.500.000 χρόνια εμφανίζονται στην Αφρική οι πρώτοι άνθρωποι. Οι επιστήμονες ονόμασαν αυτό τον τύπο ανθρώπου «Ικανό άνθρωποhomo habilis». Ο «ικανός άνθρωπος» ζει ομαδικά και κατασκευάζει εργαλεία. Ο «Όρθιος άνθρωπος – homo erectus» που τον διαδέχεται βελτιώνει την κατασκευή των εργαλείων και ανακαλύπτει τη φωτιά. Τα ίχνη του απαντώνται όχι μόνο στην Αφρική αλλά επίσης στην Ευρώπη και στην Ασία. Τέλος, ο «Σοφός (έμφρων) άνθρωπος – homo sapiens» διαθέτει μέγεθος εγκεφάλου μεγαλύτερο από αυτό των προκατόχων του και θάβει τους νεκρούς του. Η ανθρώπινη αλυσίδα καταλήγει στον «Σοφότατο άνθρωπο – homo sapiens sapiens» ο οποίος επινοεί την τέχνη και εξαπλώνεται σε ολόκληρο τον κόσμο. Εμείς είμαστε οι άμεσοι απόγονοι του «Σοφότατου ανθρώπου».

ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
Πρώιμη Παλαιολιθική εποχή
2.500.000-200.000 π.Χ.
«Ικανός άνθρωπος - homo habilis»
«Όρθιος άνθρωπος - homo erectus»
Κροκάλες
Χειροπελέκεις
Μέση Παλαιολιθική εποχή
200.000-35.000 π.Χ.
«Σοφός άνθρωπος» - homo sapiens
Αιχμές
Ξέστρα
Ύστερη Παλαιολιθική εποχή
35.000-6.500 π.Χ.
«Σοφότατος άνθρωπος» - homo sapiens sapiens
Λεπίδες
Ξύστρα-Γλυφίδες
Οστέινα εργαλεία

Η ζωή του ανθρώπου κατά την Παλαιολιθική και Μεσολιθική εποχή (2.500.000-6.500 π.Χ.)

εργαλεία
Τα κύρια εργαλεία του ανθρώπου της Παλαιολιθικής εποχής (Μουσείο Βόλου)

εικ Παλαιολιθική κοινωνία (ΙΜΕ)

εικ. Κατά τη μακρά αυτή περίοδο το κλίμα ήταν ψυχρότερο απ’ ό,τι σήμερα. Ο άνθρωπος βρίσκει συχνά καταφύγιο στα σπήλαια, μετακινείται ακολουθώντας τα θηράματά του και προτιμά για προσωρινή εγκατάσταση τις θέσεις κοντά στις όχθες ποταμού, δίπλα σε πηγές νερού ή δίπλα σε λίμνες. Κατά τη διάρκεια της Παλαιολιθικής και Μεσολιθικής εποχής ο άνθρωπος είναι κυνηγός και τροφοσυλλέκτης, ενώ βοηθητικό ρόλο παίζει και η αλιεία. Τα θηράματα ποικίλλουν ανάλογα με την περιοχή. Στην ανατολική Ευρώπη κυριαρχεί το μαμούθ, ενώ στη δυτική ο τάρανδος, ο αίγαγρος και η αντιλόπη. Στη μεσογειακή Ευρώπη τα βόδια, τα ελάφια και οι ίπποι αποτελούν, μαζί με τους καρπούς, την κύρια τροφή του ανθρώπου. Για την κατασκευή των όπλων και των εργαλείων του ο άνθρωπος χρησιμοποιεί οστά και κέρατα ζώων ή, κυρίως, κατεργάζεται τον λίθο. Για να αντιμετωπίσει το κρύο, περιτυλίγεται με δέρματα ζώων.

εικ. Ο «Σοφός άνθρωπος» θάβει τους νεκρούς του και στους τάφους τοποθετεί διάφορα κτερίσματα. Αυτό δείχνει ότι πιστεύει σε μια άλλη ζωή, μετά τον θάνατο.

εικ. Στον ελλαδικό χώρο η παρουσία του παλαιολιθικού ανθρώπου πιστοποιείται σε περιοχές όπως η Θεσσαλία, η Μακεδονία, η Αργολίδα, η Κέρκυρα και σε πολλές άλλες.

Σπήλαιο Θεόπετρας στην Καλαμπάκα (Μνημεία, ΟΔΥΣΣΕΥΣ, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού)
Σπήλαιο Φράχθι Ερμιονίδας(Παλαιολιθική κατοίκηση ΙΜΕ)

6


Η τέχνη

Αναπαράσταση σπηλαιογραφίας
Αναπαράσταση σπηλαιογραφίας

εικ Διάκριση μορφών σε σπηλαιογραφία (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

εικ. Η τέχνη, δηλαδή η δημιουργία αντικειμένων και κατασκευών που δεν καλύπτουν μόνο βασικές ανάγκες και δραστηριότητες για την επιβίωση, όπως η διατροφή, αλλά έχουν και διακοσμητικό ή συμβολικό χαρακτήρα, πρωτοεμφανίζεται κατά τα τέλη της παλαιολιθικής περιόδου. Στα έργα τέχνης αυτής της περιόδου περιλαμβάνονται ζωγραφικές παραστάσεις και αγαλματίδια από πηλό, κόκκαλο ή λίθο. Καλλιτεχνικά δημιουργήματα αποτελούν επίσης τα κοσμήματα, όπως περιδέραια, βραχιόλια, σκουλαρίκια και άλλα. Σε πολλές ευρωπαϊκές παλαιολιθικές θέσεις έχουν βρεθεί σπηλαιογραφίες, δηλαδή εικόνες ζώων και σπανίως ανθρώπων ζωγραφισμένες με χρώματα ή χαραγμένες στα τοιχώματα των σπηλαίων. Οι παλαιολιθικές παραστάσεις έχουν, μάλλον, μαγική ή συμβολική σημασία και εκφράζουν την αντίληψη των παλαιολιθικών ανθρώπων για το μυστήριο της δημιουργίας της ζωής, την αγωνία για την επιβίωση (εξασφάλιση ζωής) και τον θάνατο. Κατά την εποχή αυτή πιστεύεται ότι ξεκινά και η δημιουργία της θρησκείας, η πίστη δηλαδή σε κάποιες δυνάμεις που επηρεάζουν τη ζωή των ανθρώπων. Τότε ξεκινά και η ταφή των νεκρών.

Ζωή και τέχνη στα ελληνικά σπήλαια
1 Ο ελληνικός χώρος στα βάθη της προϊστορίας (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Ο ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ

Η παλαιολιθική τέχνη εκδηλώθηκε μέσα από πολλές και ποικίλες μορφές. Τα κινητά έργα τέχνης περιλαμβάνουν κοσμημένα εργαλεία, όπλα, πλακίδια με εικονιστικές εγχαράξεις ζώων και ανθρώπων και ζωόμορφα και ανθρωπόμορφα, κυρίως γυναικεία, ειδώλια.

Η τέχνη των σπηλαίων περιλαμβάνει οποιαδήποτε παράσταση ή άλλο έργο ζωγραφικής και γλυπτικής και κυρίως τις σπηλαιογραφίες που εντοπίστηκαν σ’ ένα σύνολο σπηλαίων τα οποία παρουσιάζουν εξαιρετική πυκνότητα στη ΝΔ Γαλλία (π.χ. Lascaux) και στη Β. Ισπανία (π.χ. Altamira). Στα Βαλκάνια, με εξαίρεση τη Ρουμανία, και φυσικά στην Ελλάδα, δεν εντοπίζονται σπηλαιογραφίες.

Στις ζωγραφικές παραστάσεις έχουν καταμετρηθεί 267 ζώα, ρινόκεροι, λιοντάρια, μαμούθ, άλογα, βίσωνες, αρκούδες, τάρανδοι, ελάφια κ.ά.

Κοσμάς Τουλούμης, Πριν από την Ιστορία, σ. 40

σπηλαιογραφία

Να περιγράψετε τη σπηλαιογραφία. Τι ζώα εικονίζονται; Μπορείτε να βρείτε τους λόγους για τους οποίους ο άνθρωπος ζωγράφισε αυτά τα ζώα;

7


Ερωτήσεις-Δραστηριότητες

Να επιστρέψετε στον πίνακα και να συμπληρώσετε μία τέταρτη στήλη με τις σημαντικότερες κατακτήσεις του ανθρώπου στην τεχνολογία, την τέχνη και την ιδεολογία σε κάθε στάδιο της εξέλιξής του.

εικ

Η καθημερινή ζωή κατά την Παλαιολιθική εποχή.
Με βάση την εικόνα να περιγράψεις την ημέρα ενός παλαιολιθικού ανθρώπου

Σπήλαιο Λασκώ (Grotte de Lascaux) στη Γαλλία (Υπουργείο Πολιτισμού και Επικοινωνίας Γαλλίας)





Άνθρωπος του Νεάντερταλ, κυνήγι ελαφιού απόσπασμα από ντοκιμαντέρ του Discovery Channel

Άνθρωπος του Νεάντερταλ - Σοφός άνθρωπος απόσπασμα από ντοκιμαντέρ του Discovery Channel