Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΑΠΟ ΤΟ 1100 ΕΩΣ ΤΟ 800 π.Χ.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
2. Η ΠΟΛIΤIΣΜIΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ
2.Η πολιτισμική αναγέννηση
Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:
Δημιουργία ελληνικού αλφαβήτου, σ. 40
Γεωμετρική τέχνη, σσ. 40-41
Υποστηρικτικό υλικό και προτεινόμενη δραστηριότητα:
-Εικόνες έργων της γεωμετρικής περιόδου, ώστε να καταγραφούν τα κύρια χαρακτηριστικά της και σύγκριση με έργα του μυκηναϊκού πολιτισμού
Για σχετικό υλικό, βλ. Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών: εδώ
1 ώρα
Ειδικοί διδακτικοί στόχοι:
Οι μαθητές επιδιώκεται:
• Να συλλάβουν την κεφαλαιώδη σημασία για την ανάπτυξη του πολιτισμού της εφεύρεσης του ελληνικού αλφαβήτου.
• Να μάθουν ότι το ελληνικό αλφάβητο δεν είναι μίμηση του φοινικικού αλλά ριζική μετεξέλιξή του.
• Να νιώσουν την ιδιότυπη ομορφιά της γεωμετρικής τέχνης.
Προετοιμασία:
Επαναφέρουμε στη μνήμη των μαθητών τις μορφές γραφής που έχουν ήδη γνωρίσει (σφηνοειδής, ιερογλυφική, Γραμμική Α, Γραμμική Β, φοινικική). Επίσης τους καλούμε να δώσουν ορισμένα βασικά στοιχεία της μινωικής και μυκηναϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Προσπέλαση:
Με βάση το διάγραμμα «Από το φοινικικό στο λατινικό αλφάβητο με γέφυρα το ελληνικό» καλούμε τους μαθητές να διακρίνουν τη συγγένεια, αλλά και τις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσά τους. Αναλύουμε ιδιαίτερα το θέμα της προσθήκης των φωνηέντων. Το παράθεμα του Ηροδότου θα βοηθήσει τους μαθητές να κατανοήσουν ότι ήδη οι Έλληνες του 5ου αιώνα π.Χ. είχαν πλήρη συνείδηση της ύπαρξης μιας συγγένειας ανάμεσα στα δύο αλφάβητα.
Προσπέλαση στη γεωμετρική τέχνη:
Ιδιαίτερα θα πρέπει να τονιστεί ότι ο αφαιρετικός - γεωμετρικός χαρακτήρας της τέχνης αυτής δεν οφείλεται σε αδυναμία των δημιουργών να φιλοτεχνήσουν φυσιοκρατικές (νατουραλιστικές) εικόνες αλλά σε επιλογή τους. Το γεγονός ότι ήταν σε θέση να κατασκευάζουν π.χ. χάλκινους θώρακες και άλλα τμήματα πανοπλίας σε φυσικό μέγεθος, που αποδίδουν τελείως φυσιοκρατικά το ανθρώπινο σώμα, με πλαστική απόδοση των μυών και άλλων ανατομικών λεπτομερειών, δείχνει ότι θα μπορούσαν ασφαλώς να πλάσουν αντίστοιχα το ίδιο πιστά σε σχέση με τις φυσικές μορφές ειδώλια ανδρών, γυναικών και ζώων ή παραστάσεις στα αγγεία. Είναι όμως προφανές ότι ο γεωμετρικός καλλιτέχνης ενδιαφέρεται να απεικονίσει τις μορφές στην ουσία τους, με τα βασικά συστατικά στοιχεία τους, και για τον λόγο αυτό σχηματοποιεί στο έπακρο κοσμήματα και ανθρώπινες καθώς και ζωικές μορφές. Αργότερα, όταν θα έχει επιτύχει τη μέγιστη αφαίρεση, αρχίζει να αναζητεί φυσιοκρατικότερους τρόπους έκφρασης και να προσθέτει όλο και περισσότερες λεπτομέρειες, ώσπου τον 7ο και ιδιαίτερα τον 6ο αι. θα προσεγγίσει εξαιρετικά τις φυσικές μορφές, που και τότε όμως παραμένουν αυστηρά τυποποιημένες και σχηματοποιημένες.
Εμπέδωση:
Η δημιουργία ενός εύχρηστου αλφαβήτου από τους Έλληνες συντελεί στην επιτάχυνση της ιστορικής πορείας προς τα εμπρός.
Να εκφράσουν οι μαθητές γραπτώς τις απόψεις τους για τη σημασία της δημιουργίας του ελληνικού αλφαβήτου.
ΦΥΛΛΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΜΑΘΗΤΗ
Κεφάλαιο Γ: Ο ελληνικός κόσμος από το 1100 ως το 800 π.Χ.
II. Ερωτήσεις ΟΜΑΔΑ Α
(Από τις πέντε ερωτήσει επιλέγετε τρεις. Κάθε ερώτηση βαθμολογείται με 4 μονάδες)
1. Πώς κινούνται τα φύλα των Δωριέων και των θεσσαλών;
2. Πού εγκαθίστανται οι Ίωνες;
3. Ποιος είναι ο στόχος των ομηρικών επών;
4. Ποια είναι η μορφή της κοινωνίας στα ομηρικά έπη;
5. Ποια η διαφορά ανάμεσα στο φοινικικό και στο ελληνικό αλφάβητο;
ΟΜΑΔΑ Β
(Από τις τέσσερις ερωτήσεις επιλέγετε τις δύο. Κάθε ερώτηση βαθμολογείται με 4
1. Μελετήστε τον γεωμετρικό αμφορέα στην εικόνα του βιβλίου σας. Οι αρχαιολόγοι υποστηρίζουν ότι τη γεωμετρική αγγειογραφία τη χαρακτηρίζει ένας «φόβος του κενού». Έχουν δίκιο; Δικαιολογήστε την άποψή σας.
2. Σχολιάστε τη φράση του ιστορικού Mathieu de Durant «Ο ελληνικός πολιτισμός, μέσα από τα ομηρικά έπη, καθίσταται ένας πολιτισμός αγώνα».
3. Μελετήστε την εικόνα του βιβλίου σας με τίτλο «Ελληνικό πλοίο προσεγγίζει σε άγνωστο, ίσως εχθρικό, τόπο». Με ποιο ιστορικό γεγονός της ίδιας εποχής 8ος π.Χ. αι. μπορούμε να συνδέσουμε την εικονογράφηση του αγγείου;
4. Σχολιάστε τη φράση του Θουκυδίδη «και μετά τα Τρωικά εξακολούθησαν στην Ελλάδα οι μεταναστεύσεις και οι εισβολές και η έλλειψη ησυχίας την εμπόδισε να αναπτυχθεί».
Ο κόσμος των ομηρικών επών
Η Γραμμική γραφή Β είχε εξαφανιστεί μαζί με την πτώση των μυκηναϊκών ανακτόρων. Όμως, το δεύτερο μισό του 8ου αιώνα π.Χ. μία νέα γραφή εμφανίζεται στον ελληνικό κόσμο. Είναι ένα αλφάβητο που προέρχεται από το φοινικικό, αλλά με πολλές προσαρμογές και παραλλαγές. Το φοινικικό αλφάβητο δεν περιέχει παρά μόνο σύμφωνα. Είναι δυνατόν να αποδοθεί μια σημιτική γλώσσα γραπτώς χωρίς φωνήεντα, γιατί κυρίως τα σύμφωνα δημιουργούν τη ρίζα της συλλαβής. Όμως, αυτό είναι αδύνατον να συμβεί σε μια ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, όπως η ελληνική, όπου τα φωνήεντα καθορίζουν τη φωνητικότητα της συλλαβής.
Οι φοινικικές επιδράσεις στο ελληνικό αλφάβητο (Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)
Γεωμετρική αντρική μορφή που κρατούσε δόρυ στο δεξί και χαλινάρια αλόγου στο αριστερό χέρι. Από την Ολυμπία.
Επίθεση σκυλιών σε ελάφι. Χάλκινο σύμπλεγμα από την Ολυμπία με χαρακτηριστικές γεωμετρικές φόρμες 8ος αι. π.Χ.
Από το φοινικικό στο λατινικό αλφάβητο. Ποια η ομοιότητα ανάμεσα στα δύο αλφάβητα;
Οι Έλληνες, επειδή το φοινικικό αλφάβητο είχε πολλά σύμφωνα, πήραν μερικά από αυτά και τα μετέτρεψαν σε φωνήεντα. Με το σύστημα αυτό συντελείται μια σημαντική πρόοδος γιατί για πρώτη φορά, στη γραφή, οι ήχοι μεταδίδονται με φωνήεντα και σύμφωνα. Αυτή η απλοποίηση δημιούργησε τις προΰποθέσεις, ώστε η γραφή να γίνει κτήμα περισσότερων ανθρώπων και όχι μόνο λίγων γραφέων. Τώρα αρκετοί άνθρωποι αποκτούν τη δυνατότητα να διαβάζουν και να γράφουν, να συμμετέχουν γενικότερα στη γνώση και στον πολιτισμό. Από το ελληνικό αλφάβητο γεννήθηκε το λατινικό.
Η γραφή
Η τέχνη
Η Γεωμετρική περίοδος (Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, σελ. 152-173, Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση)
Η Γεωμετρική τέχνη (Ίδρυμα Ν. Π. Γουλανδρή, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης)
Η ακμή και το τέλος της γεωμετρικής κεραμικής (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)
Οι φρυκτωρίες στην Αρχαία Ελλάδα
Η τέχνη που δημιουργήθηκε από τον 11ο έως και τον 8ο αιώνα π.Χ. ονομάζεται γεωμετρική από τα γεωμετρικά κοσμήματα στα πήλινα αγγεία. Γεωμετρικές είναι, επίσης, και οι μορφές των ανθρώπων και των ζώων, είτε είναι ζωγραφισμένες επάνω σε αγγεία είτε είναι πήλινα ή χάλκινα ειδώλια.
Αγγειογραφία
Η γεωμετρική τέχνη δεν εμφανίζεται ξαφνικά στα κέντρα της Ελλάδας. Αντίθετα, οι απλές κυματιστές γραμμές και οι σπείρες που ζωγραφίζονταν με το χέρι πάνω στα αγγεία της μυκηναϊκής εποχής μετατρέπονται σε ομόκεντρους κύκλους και ημικύκλια ζωγραφισμένα με μεγάλη ακρίβεια με τη βοήθεια του διαβήτη.
40
Αναπαράσταση μέρους του τείχους και του γεωμετρικού οικισμού της Αρχαίας Σμύρνης
Σταδιακά τρίγωνα, ρόμβοι, μαίανδροι, κλιμακωτά σχέδια και άλλα απλώνονται σε ολόκληρη την επιφάνεια των αγγείων, σχηματίζοντας ένα πυκνό δίχτυ. Αργότερα, σειρές ομοιόμορφων ζώων, καθώς και παραστάσεις σχετικές με τον θάνατο μαζί με γεωμετρικά κοσμήματα διακοσμούν τα μεγαλύτερα αγγεία που χρησιμοποιούνταν σαν σήματα τάφων. Προς το τέλος της εποχής εμφανίζονται δειλά-δειλά και μυθολογικά θέματα.
Γεωμετρική πρώιμη - μέση
Γεωμετρική ύστερη
Μεταλλοτεχνία
Αρχιτεκτονική
Αντίθετα με τη μινωική και τη μυκηναϊκή εποχή τώρα αρχίζουν να ανεγείρονται μεγάλοι ναοί για τη λατρεία των θεών. Οι τοίχοι αποτελούνται από λίθους στο κάτω μέρος τους, πλίνθους ψηλότερα και έχουν επίπεδες ή σαμαρωτές στέγες από πηλό και κλαδιά. Μερικοί ναοί, όπως το Ηραίο της Σάμου, είναι μεγάλοι και μακρόστενοι με μία κεντρική σειρά από κολόνες –κίονες– και βάθρο για το άγαλμα της θεάς. Σιγά-σιγά ορισμένα ιερά (Δελφοί, Δωδώνη, Ολυμπία) αρχίζουν να αποκτούν πανελλήνιο χαρακτήρα.
Τα σπίτια της εποχής είναι μικρά, το ίδιο και οι οικισμοί. Συνήθως χτίζονται σε υψώματα για να προστατεύονται από τους εχθρούς και μερικοί είναι επιπλέον οχυρωμένοι με ισχυρά τείχη.
ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ
Γεωμετρικός κρατήρας με εκφορά νεκρού και πομπή αρμάτων.
Οι μορφές παριστάνονται εντελώς σκοτεινές, χωρίς λεπτομέρειες.
(Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)
Οι μετακινήσεις πληθυσμών αναστάτωσαν τη ζωή των ανθρώπων. Η ανασφάλεια οδήγησε σε μαζικές μεταναστεύσεις των ελληνικών φύλων κυρίως στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και τα παράλια της Μικράς Ασίας. Στη θέση της Γραμμικής γραφής Β που ξεχάστηκε εμφανίστηκε μια άλλη γραφή, η αλφαβητική. Η καλλιτεχνική ευαισθησία βρίσκει έκφραση στην ανέγερση νέων ναών, τη δημιουργία χάλκινων ειδωλίων και την αποτύπωση γεωμετρικών σχημάτων πάνω στα αγγεία.
41