Ειδικοί διδακτικοί στόχοι:

Οι μαθητές επιδιώκεται:

• Να συνειδητοποιήσουν και να ερμηνεύσουν το φαινόμενο της μεγάλης ανάπτυξης και του διαφορετικού από την κλασική περίοδο χαρακτήρα των γραμμάτων και των επιστημών κατά την περίοδο αυτή.

• Να εξετάσουν τους λόγους που συνετέλεσαν στην παραπάνω εξέλιξη.

• Να δώσουν έμφαση στις τεχνοτροπίες και θεματολογικές αλλαγές και γενικότερα στον χαρακτήρα της ελληνιστικής αρχιτεκτονικής και των εικαστικών τεχνών.

• Να αναζητήσουν τους λόγους που οδήγησαν στις παραπάνω μεταβολές και εξελίξεις.

 

Προσπέλαση-Εποπτικά Μέσα:

Με τη βοήθεια των παραθεμάτων από φιλοσοφικά, λογοτεχνικά και ιστορικά κείμενα είναι δυνατή η διαπίστωση της αλλαγής στους φιλοσοφικούς, φιλολογικούς και επιστημονικούς προσανατολισμούς των ελληνιστικών χρόνων. Ο διδάσκων θα βοηθηθεί στα θέματα αυτά και από τα αποσπάσματα νεότερων ιστορικών που παρατίθενται στην ιστορική προσέγγιση.

Ως προς την αρχιτεκτονική και γενικότερα τις τέχνες, αφετηρία θα πρέπει να είναι τα απεικονιζόμενα στο βιβλίο του μαθητή μνημεία και άλλα εποπτικά μέσα που μπορεί να χρησιμοποιήσει ο διδάσκων. Ιδιαίτερη σημασία πρέπει να δοθεί στη σύγκριση έργων προγενέστερων περιόδων αρχαία και κλασικής εποχής με έργα της ελληνιστικής εποχής, ώστε να διαφανούν τα νέα στοιχεία της περιόδου (βλ. παράδειγμα σύγκρισης ζωφόρου Παρθενώνα με ζωφόρο Βωμού Περγάμου). Επίσης η συσχέτιση λογοτεχνικών κειμένων και φιλοσοφικών ρευμάτων με έργα τέχνης, όπως π.χ. των ειδυλλίων του Θεόκριτου με έργα του κοινωνικού ρεαλισμού και του ροκοκό (ανάγνωση παραθέματος από ειδύλλιο του Θεόκριτου και παρατήρηση των εικόνων έργων γλυπτικής στο βιβλίο του μαθητή) θα καταδείξουν την παράλληλη εξέλιξη γραμμάτων και τεχνών.

 

Διαθεματικότητα:

Ιδιαίτερα σημαντική για την κατανόηση της μεγάλης ανάπτυξης των γραμμάτων και των επιστημών κατά την ελληνιστική περίοδο είναι η κατανόηση από τους μαθητές των λόγων που συνετέλεσαν στο γεγονός αυτό:

α) Οι επαφές των Ελλήνων με πανάρχαιους και πολύ σημαντικούς πολιτισμούς της Ανατολής και της Αιγύπτου δια μέσου των εκστρατειών του Μ. Αλεξάνδρου.

β) Η ίδρυση των βασιλείων των διαδόχων στα εδάφη όπου ήκμασαν αυτοί οι πολιτισμοί.

γ) Το γεγονός ότι ο ίδιος ο Μ. Αλέξανδρος συνοδευόταν στην εκστρατεία του από ειδικούς των διαφόρων επιστημών, γεγονός που πρέπει να οφείλεται στην επιρροή που είχε ασκήσει στον νεαρό βασιλιά η μαθητεία του στον μεγάλο φιλόσοφο και θεμελιωτή πολλών επιστημών, στον Αριστοτέλη.

Επίσης θα πρέπει να αναδειχθούν οι παράγοντες που οδήγησαν σε σημαντικές αλλαγές του χαρακτήρα και των τεχνών:

α) οι ηγεμόνες αναδεικνύονται σε προστάτες των γραμμάτων και των τεχνών με συνέπεια η τέχνη να αποκτά προγραμματικό, συχνά καθαρά πολιτικό και προπαγανδιστικό χαρακτήρα.

β) οι πολίτες και οι δημιουργοί από ελεύθερα και ενεργά μέλη της πόλης-κράτους με συλλογική συνείδηση μετατρέπονται σε παθητικούς υπηκόους μοναρχικών καθεστώτων με επακόλουθο τη στροφή του ενδιαφέροντός τους σε θέματα ατομικού-ιδιωτικού ενδιαφέροντος.

γ) επικράτηση πολλών καλλιτεχνικών ρευμάτων-τεχνοτροπιών ανάλογα με τους στόχους που εξυπηρετούσε το έργο τέχνης κάθε φορά.

δ) εξασθένιση του θρησκευτικού χαρακτήρα της τέχνης και αντί αυτού ενίσχυση του κοσμικού στοιχείου, ενώ παράλληλα οι μονάρχες λατρεύονται και ως θεοί.

ε) εμφάνιση του κοινωνικού ρεαλισμού, ανάπτυξη του πορτρέτου και συνύπαρξη με τον κλασικισμό.

Εξάλλου, η συσχέτιση των έργων τέχνης με τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες και τα φιλοσοφικά και λογοτεχνικά ρεύματα της εποχής θα καταδείξουν τη βαθύτερη σχέση - αλληλεξάρτηση όλων αυτών των πολιτιστικών εκφάνσεων.

---

Πηγές

Πολιτική και πολιτισμική ενότητα του Ελληνισμού

«Η κατάκτηση ολόκληρου του ελληνιστικού κόσμου από τους Ρωμαίους και η ένταξή του στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επιταχύνει την πορεία προς την ενότητα, που γί­νεται στην περίοδο αυτή ακόμα πιο βαθιά. Οι ελληνικοί και εξελληνισμένοι πληθυσμοί που κατακερματίζονται κατά την ελληνιστική περίοδο στα διάφορα κράτη των διαδό­χων και στις ανεξάρτητες ή ημιανεξάρτητες πόλεις βρίσκουν μέσα στη Ρωμαϊκή Αυτο­κρατορία την πολιτική τους ενότητα. Με τη γνωστή εξέλιξη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας προς μιαν όλο και περισσότερο συγκεντρωτική μοναρχία, η έστω και θεωρητική ανεξαρτησία των διαφόρων ελληνιστικών κρατών εξαφανίζεται, η αυτονομία των πό­λεων εξασθενεί, για να πάρει τελικά τη μορφή μιας απλής κοινοτικής αυτοδιοίκησης. Οι οικονομικοί φραγμοί ανάμεσα στους διάφορους αυτόνομους πολιτικούς οργανισμούς παύουν να υφίστανται, ο Ελληνισμός βρίσκει την οικονομική του ενότητα μέσα στην απέραντη ρωμαϊκή αγορά, που είχε κέντρο τη Μεσόγειο. Αποτέλεσμα της νέας κατάστασης ήταν η γενική επιβολή της ελληνικής κοινής στην Ανατολή και στη Νότια Βαλκανική. Ο εξελληνισμός επεκτείνεται και βαθαίνει, ιδιαίτερα στις ανατολικότερες επαρχίες της Μικράς Ασίας. Ιδιαίτερο ρόλο έπαιξε εδώ η διάδοση του Χριστιανισμού, ο οποίος χρησιμοποίησε ως επίσημο όργανο την ελληνική κοινή και, ύστερα από την κα­τάπαυση των διωγμών, γίνεται γρήγορα η επικρατέστερη θρησκεία στο μεγαλύτερο τμή­μα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Έτσι ήδη από τον 4ο αιώνα, όπου με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης μεταφέρεται και τυπικά το κέντρο βάρους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην Ανατολή και όπου τοποθετείται συμβατικά η εμφάνιση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, το ελληνικό στοιχείο, σε αντίθεση με τα διάφορα βάρβαρα ή ημιβάρβαρα φύλα που περιλαμβάνει η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, έχει απορροφή­σει σε τέτοιο βαθμό τα διάφορα ιθαγενή στοιχεία και παρουσιάζει τέτοια συνοχή, ώ­στε ν' αποτελέσει ευθύς εξ αρχής το κύριο στοιχείο, πάνω στο οποίο θα στηριχθεί ο νέος στην ουσία του κρατικός σχηματισμός και το οποίο θα του δώσει τη σφραγίδα του.»

Ν. Γ. Σβορώνος, Το ελληνικό έθνος, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2004, σσ. 31-33.

Επίκουρος

«...Ως συνέπεια αυτών των αρχών, για τον Επίκουρο και τους Επικούρειους ζωή σύμ­φωνα με τη φύση σημαίνει προσανατολισμός προς στοιχειώδεις φυσικούς κανόνες. Αυ­τοί μας διδάσκουν ότι οι ζώντες οργανισμοί από την ίδια τους τη φύση εκτιμούν πάνω από οτιδήποτε άλλο και επιζητούν την ηδονή, κι αντίθετα προσπαθούν με κάθε μέσο να αποφύγουν τον πόνο. Μεγαλύτερος στόχος είναι επομένως η ύψιστη ηδονή. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια την ακραία «ηδονιστική» προσήλωση σε κάθε είδους απολαύσεις, γιατί κι αυτές ενδέχεται με τη σειρά τους να προκαλέσουν κορεσμό. Ανώτατη ηδονή είναι η ελευθερία από τον σωματικό και ψυχικό πόνο, η γνήσια ηρεμία, η αταραξία, η ισόθεη ευτυχία. Συνεπώς, αυτά που επιδιώκει όλος ο κόσμος, ο πλούτος και η δύνα­μη δεν έχουν καμιά αξία…

Η γαλήνη της ψυχής απειλείται από τις πολλές δραστηριότητες, κυρίως τις πολιτικές. Η πολιτική εμπεριέχει πολλές αβεβαιότητες, και αυτές ακριβώς πρέπει να απο­φεύγουμε. Έτσι και εδώ ο σοφός είναι καταρχήν απολιτικός. Σπάνια μάλλον στην ι­στορία του πνεύματος εκφράστηκε με τόση διαύγεια ο προσανατολισμός προς την κα­θαρά ατομική ευτυχία, και σίγουρα δεν είναι σύμπτωση που αυτό έγινε σε μια εποχή της ελληνικής ιστορίας με τεράστιες αλλαγές, τις οποίες ο Επίκουρος έζησε συνειδη­τά, εν μέρει μάλιστα ως άμεσο θύμα τους. Ακόμα κι αν όλος ο κόσμος ερχόταν ανά­ποδα, καταφύγιό του παρέμενε η μοναξιά του κήπου. Ο Επικούρειος δεν ξεπερνά τις απρόσμενες μεταβολές της Τύχης, απλώς προσπαθεί να τις αγνοήσει, όχι λιγότερο ελεύθερος και ανεξάρτητος στον εσωτερικό του κόσμο απ' ότι ο Στωικός...»

H.-J. Gehrke, Ιστορία του Ελληνιστικού Κόσμου, Μετάφραση/ Βιβλιογραφική Ενημέρωση Α. Χανιώτης, Επιμ. Κ. Μπουραζέλης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Tραπέζης (Αθήνα 2000) σελ. 130-131.

Ελληνορωμαϊκός πολιτισμός

«... Δεν πρόφθασαν να ολοκληρώσουν την κατάκτηση των ελληνικών χωρών και οι γόνοι της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας άρχισαν να παίρνουν τον δρόμο για την ελληνική ανατολή: να φοιτήσουν στις ελληνικές σχολές, να αποκτήσουν τα πιστοποιητικά της ανώτερης ελληνικής παιδείας. Το ιδανικό της ελληνικής παιδείας τους γοήτευσε: δεν είχαν άλλωστε να αντιτάξουν ανάλογη παράδοση μπροστά στην πληρότητα των παι­δευτικών θεσμών της Ελλάδας, διάσημοι Ρωμαίοι, και αυτοκράτορες ακόμη, μαθήτευσαν στους Έλληνες ηττημένους, κάθισαν στα θρανία των ελληνικών σχολών και κολακεύθηκαν με τη συντροφιά των Ελλήνων φιλοσόφων (Αντώνιος, Τραϊανός, Αδριανός κτλ.). Αντί να επιβάλουν τη γλώσσα τους έμαθαν οι ίδιοι τη γλώσσα των Ελλήνων. Α­κόμη και στον 2ο αιώνα μ.Χ., όταν η λατινική γλώσσα έχει ήδη αποκτήσει πνευματι­κή αυτοδυναμία, πολλοί Ρωμαίοι γράφουν στα ελληνικά (Κλαύδιος Αιλιανός, Μάρκος Αυρήλιος κ.ά.), υιοθετούν τις λογοτεχνικές μορφές, τον φιλοσοφικό στοχασμό, τα αρ­χιτεκτονικά πρότυπα, τις αθλητικές εκδηλώσεις και στο τέλος σε μεγάλο βαθμό και τον τρόπο ζωής των Ελλήνων. Μολονότι δεν μπορούμε να αρνηθούμε την πρωτοτυπία στην πνευματική παραγωγή των Ρωμαίων, με κανένα τρόπο ωστόσο δεν είναι δυνατό να παραβλέψουμε την επίδραση του ελληνικού πνεύματος σε όλα τα έργα των Ρωμαίων, ακόμη και στο μεγαλύτερο επίτευγμά τους, στο δίκαιο...»

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, ΣΤ' Αθήνα 1976, σελ. 392-393 (Β. Κύρκος)

Σύγκριση ζωφόρου Παρθενώνα με ζωφόρο Βωμού Περγάμου.

Η ζωφόρος του Παρθενώνα, κορυφαία δημιουργία της γλυπτικής τέχνης της κλασικής περιόδου (γ' τέταρτο 5ου αιώνα π.Χ.), απεικονίζει, ως γνωστόν, την πομπή των Παναθηναίων, της μεγαλύτερης αθηναϊκής θρησκευτικής γιορτής. Στην ανατολική πλευρά, την πλευρά της εισόδου του ναού, παριστάνονται οι Ολύμπιοι θεοί χωρισμένοι σε δύο ομάδες με στραμμένα τα νώτα η μία στην άλλη, να παρακολουθούν καθιστοί την άφιξη της πομπής στον Παρθενώνα. Ανάμεσά τους απεικονίζεται η παράδοση του νεοϋφασμένου πέπλου της θεάς Αθηνάς στον ιερέα της καθώς και οι δέκα επώνυμοι ήρωες της Αττικής. Στις δύο μακριές πλευρές του κτιρίου, τη βόρεια και νότια, απεικονίζονται οι πολίτες που προσέρχονται στην Ακρόπολη, άλλοι πεζοί και άλλοι έφιπποι, ενώ στη δυτική στενή πλευρά παριστάνεται η εκκίνηση της πομπής. Σε όλες τις μορφές κυριαρχεί η γαλήνη, η ηρεμία και η αξιοπρέπεια, το γνωστό κλασικό ήθος. Άνδρες και γυναίκες, μουσικοί, κανηφόροι, θαλλοφόροι, άνδρες που οδηγούν ζώα για τη θυσία, είναι όλοι εξιδανικευμένες μορφές χωρίς ατομικά χαρακτηριστικά και γνωρίσματα. Είναι οι ιδεώδεις πολίτες μίας ιδανικής δημοκρατικής πολιτείας. Άλλες από τις μορφές είναι έντονα κινημένες, όπως οι ιππείς που καλπάζουν, οι αρματοδρόμοι που παίρνουν μέρος στον αποβατικό αγώνα ή οι πολίτες που οδηγούν για θυσία ζώα (αγελάδες και πρόβατα που δυστροπούν), άλλες βαδίζουν με ήρεμη μεγαλοπρέπεια καθώς συμμετέχουν με σοβαρότητα στην ιερή πομπή. Συχνά η παράσταση αναπτύσσεται σε βάθος, σε περισσότερα του ενός επίπεδα που είναι παράλληλα το ένα με το άλλο, ενώ η σύνθεση των μορφών της ζωφόρου οργανώνεται με βάση τους κατακόρυφους και οριζόντιους άξονες, γεγονός που υπογραμμίζει την ηρεμία και κανονικότητα της πομπής και τον τελετουργικό της χαρακτήρα.

Αντίθετα στη ζωφόρο του βωμού του Δία και της Αθηνάς στην Πέργαμο με την απεικόνιση της Γιγαντομαχίας από τη μέση ελληνιστική περίοδο (α' τέταρτο 2ου αιώνα π.Χ.), όπου ένα πλήθος θεών με επικεφαλής τους θεούς του Ολύμπου μάχεται λυσσαλέα κατά των γιγάντων, το πνεύμα της παράστασης είναι ανήσυχο και δραματικό. Βέβαια το θέμα της ελληνιστικής ζωφόρου επέβαλε τη δυναμική απεικόνιση των μορφών, την έντονη δράση, τις βίαιες κινήσεις των θεών, τα συσπασμένα και παραμορφωμένα από την αγωνία πρόσωπα των γιγάντων, τα έντονα πτυχωμένα και ανεμίζοντα ενδύματα, τα ανακατωμένα μαλλιά. Η σύνθεση των μορφών αναπτύσσεται εδώ με βάση διαγώνιους άξονες σε μία μεγάλη ποικιλία στάσεων και κινήσεων. Οι μορφές θεών και γιγάντων χαρακτηρίζονται από έντονη πλαστικότητα αλλά και ψυχογραφική διάθεση. Οι θεοί παριστάνονται με γαλήνια πρόσωπα και αυτοπεποίθηση, οι γίγαντες με αγωνιώδες εκφράσεις. Ιδιαίτερα έντονη και λεπτομερής είναι η μυολογία των σωμάτων και η πτυχολογία των ενδυμάτων που δημιουργούν έντονο σκιοφωτισμό και επιτείνουν τη δραματικότητα του αγώνα. Η δράση αναπτύσσεται σε πολλά επίπεδα σε βάθος με επικαλυπτόμενες μορφές που δεν προβάλλουν παράλληλα με το βάθος του αναγλύφου αλλά διαγώνια προς αυτό, επιτείνοντας έτσι την αίσθηση του απέραντου χώρου, στον οποίο διεξάγεται η μυθική σύγκρουση.

Αν και, όπως σημειώθηκε, τα διαφορετικά θέματα δικαιολογούν ως έναν βαθμό και τον τελείως διαφορετικό τρόπο παράστασης των δύο παραστάσεων, είναι προφανής η διαφορετική κοσμοθεωρητική και καλλιτεχνική αντίληψη που εκφράζεται μέσα από τα δύο αυτά κορυφαία δημιουργήματα της γλυπτικής. Στην παρθενώνεια ζωφόρο ενσαρκώνεται το διαχρονικό πνεύμα της μεγάλης, επίσημης αθηναϊκής γιορτής στις πιο αντιπροσωπευτικές στιγμές της, στη ζωφόρο της Περγάμου η συγκεκριμένη στιγμή μίας μεγάλης και κοσμογονικής σημασίας σύγκρουσης ανάμεσα στους Ολύμπιους θεούς, εκπροσώπους της παγκόσμιας τάξης και του λόγου, και στους γίγαντες, που ενσαρκώνουν τις χαοτικές, «άλογες», δυνάμεις του κόσμου που δάμασαν οι Ολύμπιοι. Η ζωφόρος του Παρθενώνα αποτελεί το σήμα κατατεθέν της αθηναϊκής δημοκρατίας των κλασικών χρόνων, ένα μνημείο «προπαγάνδας» της πόλης-κράτους των Αθηνών που έμμεσα δικαιολογούσε την πρωτοκαθεδρία της πόλης στον ελληνικό κόσμο του 5ου αιώνα π.Χ. Η ζωφόρος της Περγάμου είναι επίσης ένα μνημείο «προπαγάνδας» των Ατταλιδών ηγεμόνων του ελληνιστικού αυτού βασιλείου, αφού η σύγκρουση θεών και γιγάντων υπαινίσσεται, όπως πιστεύεται, τους νικηφόρους αγώνες των ηγεμόνων αυτών κατά των βαρβάρων Γαλατών που απείλησαν τα ελληνιστικά βασίλεια της Μικράς Ασίας. Κοινό στοιχείο και των δύο μνημείων είναι επίσης η συνεργασία πολλών καλλιτεχνών κάτω από την εποπτεία του μεγάλου γλύπτη Φειδία στον Παρθενώνα και του Μενεκράτη από τη Ρόδο στην Πέργαμο. Τα κοινά στοιχεία όμως των δύο μνημείων βρίσκουν εντελώς διαφορετική έκφραση που υπαγορεύεται από το διαφορετικό πνεύμα των δύο εποχών. Δημοκρατική αντίληψη της αθηναϊκής πολιτείας, όπου όλοι συμμετέχουν ισότιμα, αφενός, υπεροχή των πανίσχυρων θεών που συνάδει με την ιδέα της μοναρχικής εξουσίας στην περγαμηνή ζωφόρο, αφετέρου. Παρόμοιες καλλιτεχνικές αντιλήψεις και ιδεολογία επιβεβαιώνονται με την αντιπαραβολή ελεύθερων γλυπτών της κλασικής εποχής με ελεύθερα γλυπτά -αγάλματα- των ελληνιστικών χρόνων τόσο ως προς την επιλογή των θεμάτων, όσο και ως προς την τεχνοτροπική απόδοση.