ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9

5. ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑI ΟI ΤΕΧΝΕΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝIΣΤIΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ



Η ενότητα δεν διδάσκεται!

χρονολόγιο
776| 721| 632| 594| 550| 527| 525| 510| 509| 508| 499| 495| 494| 492| 490| 481| 480| 479| 478| 476| 467| 461| 454| 449| 446| 432| 431| 430| 429| 428| 425| 422| 421| 415| 413| 407| 406| 405| 404| 403| 401| 394| 385| 382| 379| 378| 371| 365| 362| 359| 338| 337| 336| 334| 333| 332| 331| 326| 324| 323| 301| 316| 277| 280| 272| 216| 212| 202| 197| 168| 146| 30|


Πέργαμο
Ο βωμός του Δία και της Αθηνάς στην Πέργαμο, ανάθημα του βασιλιά της Περγάμου Ευμένη Β’.
Ο Βωμός υψωνόταν πάνω σε βάθρο με ανάγλυφη παράσταση Γιγαντομαχίας.
(Αποκατάσταση, Μουσείο Περγάμου, Βερολίνο).

Εισαγωγή

1 Ο πολιτισμός της ελληνιστικής εποχής (ΙΜΕ)
Γράμματα και Τέχνες Γράμματα και Τέχνες (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)
Βικιπαίδεια Επίκουρος
Βικιπαίδεια Ζήνων ο Ελεάτης

εικ. Την εποχή των ελληνιστικών βασιλείων (322-330 π.Χ.), τα γράμματα και οι τέχνες εξελίσσονται ραγδαία. Όμως τώρα πνευματικοί άνθρωποι και καλλιτέχνες δημιουργούν όχι σαν ελεύθεροι πολίτες μίας πόλης-κράτους, όπως γινόταν την αρχαϊκή και κλασική εποχή, αλλά μέσα στο πλαίσιο της μοναρχικής εξουσίας των διαδόχων του Μ. Αλέξανδρου που υποστηρίζουν οικονομικά και προωθούν με κάθε τρόπο τα γράμματα και τις τέχνες για να λαμπρύνουν την εξουσία τους και να δηλώσουν την ελληνική προέλευσή τους. Ο ελληνικός πολιτισμός εμπλουτίζεται με στοιχεία ανατολικών πολιτισμών και του αιγυπτιακού και γίνεται το στοιχείο που ενώνει τους πολλούς και διάφορους πολιτισμούς των υπηκόων αυτών των κρατών. Η ελληνική γλώσσα, η ελληνιστική «κοινή», είναι η επίσημη γλώσσα των βασιλείων αυτών και δεν υπάρχει μορφωμένος άνθρωπος που να μη τη γνωρίζει.

Η Νίκη της Σαμοθράκης
Η Νίκη της Σαμοθράκης (γύρω στο 190 π.Χ.). Πρωτότυπο μαρμάρινο, πιθανότατα ροδιακό έργο. Η Νίκη καταφτάνει πάνω στην πλώρη πλοίου, για να στέψει τους νικητές σε ναυμαχία. Ήταν στημένη μέσα σε τεχνητή λιμνούλα, ώστε η παράσταση να αποκτά αληθοφανή χαρακτήρα.
(Παρίσι, Μουσείο Λούβρου

Φιλοσοφία

Η «Ακαδημία» του Πλάτωνα και το «Λύκειο» του Αριστοτέλη εξακολουθούν να είναι οι δύο μεγάλες φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας με ακτινοβολία και επιρροή σε ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο. Ωστόσο τα φιλοσοφικά ρεύματα που ανταποκρίνονται πειστικότερα στα παντοτινά ερωτήματα για το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης είναι η διδασκαλία των επικουρείων και των στωικών φιλοσόφων.
εικ.  Ο Επίκουρος από τη Σάμο (341-270 π.Χ.) ιδρύει τη σχολή του σε έναν κήπο στην Αθήνα, που γίνεται έτσι γνωστή ως «Κήπος». Τη γαλήνη της ψυχής που αναζητούν οι σύγχρονοί του ο Επίκουρος την υπόσχεται με την απόκτηση της ηδονής, δηλαδή της αναζήτησης της ηρεμίας και γαλήνης, που δεν έχει να κάνει με σωματικές απολαύσεις αλλά με έναν τρόπο ζωής απαλλαγμένο από τα πάθη και τον φόβο του θανάτου και με φρόνηση, ανθρωπιά, δικαιοσύνη και φιλία.
εικ.  Πολλά κοινά στοιχεία αλλά και σημαντικές διαφορές έχει και η στωική διδασκαλία, το άλλο μεγάλο φιλοσοφικό ρεύμα της εποχής, που ονομάστηκε έτσι διότι κέντρο της ήταν η «Ποικίλη Στοά» της Αθήνας. Ιδρυτής της υπήρξε ο Ζήνων από το Κίτιο της Κύπρου (334-262 π.Χ). Αντίθετα από τους Επικούρειους οι στωικοί επιζητούν ζωή σύμφωνη με τους νόμους της φύσης και της ηθικής, όχι την ευδαιμονία, ευτυχία, αλλά την αρετή. Είναι κοσμοπολίτες και δεν κάνουν διάκριση ανάμεσα σε Έλληνες και «βαρβάρους», δούλους και ελεύθερους, κοινωνικά ανώτερους και κατώτερους ανθρώπους.

εικ. Και οι δύο αυτές σχολές έριξαν το βάρος τους στην ηθική διδασκαλία, επηρέασαν τους Λατίνους φιλοσόφους και διά μέσου αυτών τη φιλοσοφία της Αναγέννησης και τη νεότερη ευρωπαϊκή και παγκόσμια φιλοσοφία.

Παράλληλα υπάρχουν και άλλα φιλοσοφικά ρεύματα, όπως των σκεπτικιστών, των κυνικών κ.ά.

Επίκουρος Ζήνων Κράτης Μένιππος

127


Επιστήμες

Επιστήμες Επιστήμες (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)

Φιλολοφικές επιστήμες

εικ. Εξαιρετικά σημαντική δημιουργία των ελληνιστικών χρόνων, πάντα με επίκεντρο τις αυλές των ελληνιστικών βασιλέων, είναι οι φιλολογικές επιστήμες. Ξεκινώντας από τα ομηρικά κείμενα φιλόλογοι και λεξικογράφοι ασχολούνται με τη γραμματική, την ετυμολογία των λέξεων, με τα γλωσσικά ιδιώματα και περίεργες και σπάνιες λέξεις, ερμηνεύουν τα κείμενα του Ομήρου και άλλων ποιητών.

Βιβλιοθήκες

εικ. Στην Αλεξάνδρεια ιδρύονται δύο μεγάλες βιβλιοθήκες με εκατοντάδες χιλιάδες παπυροκυλίνδρους. Στην Πέργαμο επίσης ιδρύεται η δεύτερη σε σπουδαιότητα αρχαία βιβλιοθήκη με κείμενα γραμμένα πάνω στα περίφημα περγαμηνά δέρματα (περγαμηνές), καθώς και στην Αντιόχεια.

Ιστορία

Βικιπαίδεια Διάβασε για τον Πολύβιο
Βικιπαίδεια Διάβασε για τον Διόδωρο

Πλήθος ιστορικών συγγραμμάτων με ιστορίες για τον Μ. Αλέξανδρο και τους διαδόχους γράφονται, οι ιστορικοί που ξεχωρίζουν όμως και συγγράφουν παγκόσμια ιστορία είναι ο Πολύβιος από τη Μεγαλόπολη της Αρκαδίας (200-120 π.Χ.) και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης που έζησε την εποχή του αυτοκράτορα Αυγούστου.

Επίσης
τα Μαθηματικά με τον Ευκλείδη στην Αλεξάνδρεια Βικιπαίδεια και τον Αρχιμήδη από τις Συρακούσες, Βικιπαίδεια
η Αστρονομία με τον Αρίσταρχο το Σάμιο, Βικιπαίδεια
η Ιατρική με τον Ηρόφιλο Βικιπαίδεια και τον Ασκληπιάδη, Βικιπαίδεια
η Φαρμακολογία,
η Γεωγραφία με τον Ερατοσθένη τον Κυρηναίο Βικιπαίδεια και τον Στράβωνα, Βικιπαίδεια
η Φυσική, το Δίκαιο, γνωρίζουν μεγάλη άνθηση την εποχή αυτή.

Πολύβιος Αρχιμήδης Πάπυρος με τα Στοιχεία Γεωμετρίας του Ευκλείδη

Οι εκστρατείες του Μ. Αλέξανδρου με την άμεση γνωριμία των πανάρχαιων πολιτισμών της Ανατολής και της Αιγύπτου και τις προσωπικές παρατηρήσεις όσων συνόδευσαν τον Μακεδόνα βασιλιά στην μακριά πορεία του, ήταν φυσικό να οδηγήσουν σε μία άνευ προηγουμένου ακμή των επιστημών.

Μοίρες-Άγριος-Θόων
Πλάκα από τον βωμό του Δία και της Αθηνάς στην Πέργαμο.
Η Μοίρα αγωνίζεται εναντίον φιδόμορφου Γίγαντα.
Τα βαριά, γεμάτα χοντρές πτυχώσεις ενδύματα της θεάς, τα μυώδη σώματα, οι πλούσιοι πλόκαμοι των μαλλιών, τα συσπασμένα από την αγωνία και την ένταση της μάχης πρόσωπα των Γιγάντων, οι ορμητικές κινήσεις, αποτελούν τα βασικά γνωρίσματα του ελληνιστικού «μπαρόκ» (Βερολίνο, Μουσείο Περγάμου).

ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΚΡΗΝΗ

«Σε μια κρήνη, σε μια πηγή ή γενικά όπου υπάρχει τρεχούμενο νερό, κατασκευάζονται περισσότερα πουλιά που τραγουδούν. Δίπλα τους τοποθετείται μία κουκουβάγια, που μπορεί να στρέφεται αυτόματα προς τα πουλιά, οπότε αυτά σταματούν να τραγουδούν, ή να τα αποστρέφεται, οπότε αυτά συνεχίζουν το τραγούδι τους. Και αυτό γίνεται ακατάπαυστα».

Ήρων Αλεξανδρεύς, Πνευματικά Α, 16

ΑΥΤΟΜΑΤΕΣ ΠΥΛΕΣ ΝΑΟΥ

«Ναός κατασκευάζεται, έτσι ώστε μόλις ανάψει φωτιά σε βωμό που βρίσκεται στην είσοδό του και γίνει θυσία οι πόρτες του ναού να ανοίγουν αυτόματα και μόλις σβήσει η φωτιά πάλι να κλείνουν»

Ήρων Αλεξανδρεύς, Πνευματικά Α, 38.

Από: Εταιρεία Μελέτης Αρχαίας Eλληνικής Τεχνολογίας – Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. «Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία». Κατάλογος της έκθεσης. 21 Αυγούστου – 22 Σεπτεμβρίου 1997 (Θεσσαλονίκη 1997) αρ. κατ.: 31 και 32.

128


Tεχνολογία

Υδραυλικό ρολόι Αρχιμήδη (ΝΟΗΣΙΣ, προσωρινά ανενεργό)

εικ. Παράλληλα, και με βάση την επιστημονική γνώση, αναπτύσσεται και η τεχνολογία, κυρίως κατασκευές πολεμικών μηχανών (Αρχιμήδης από τις Συρακούσες) αλλά και μηχανών για την ανύψωση, μεταφορά και άλλες λειτουργίες ογκωδών αντικειμένων και κατασκευών, που χρησιμοποιούνται ακόμη και στις καλές τέχνες, π.χ. στη γλυπτική (κολοσσιαίος Ηρακλής Λυσίππου στον Τάραντα που ήταν αδύνατο να μετακινηθεί με το χέρι), ενώ εμφανίζονται και σύνθετα μουσικά όργανα, όπως η ύδραυλη ( Κτησίβιος από την Αλεξάνδρεια Βικιπαίδεια). Εφευρίσκονται επίσης αυτόματες μηχανές, που κινούνται δηλαδή από μόνες τους, με τη βοήθεια του νερού και του αέρα (Ήρων από την Αλεξάνδρεια Βικιπαίδεια). Πάντως οι τεχνικές εφευρέσεις των ελληνιστικών χρόνων δεν χρησιμοποιήθηκαν για τη βελτίωση και αύξηση της παραγωγής που θα ανέπτυσσαν την οικονομία και θα αύξαιναν τον πλούτο για όλες τις κοινωνικές τάξεις. Η υπερπροσφορά φθηνών εργατικών χεριών (δούλοι) ήταν πιθανότατα ένας από τους σημαντικότερους λόγους για το φαινόμενο αυτό.

Αναπαραστάσεις αντικειμένων και ταινίες
για την αρχαία ελληνική τεχνολογία θα βρείτε στο Νόησις,
Κέντρο Διάδοσης Επιστημών & Μουσείο Τεχνολογίας (προσωρινά ανενεργό)

Αντίγραφο αγάλματος
Η μεθυσμένη Γριά (3ος-2ος αιώνας π.Χ.).
Αντίγραφο ρωμαϊκής εποχής του μαρμάρινου αγάλματος μιας ξεπεσμένης γριάς αριστοκράτισσας που κρατάει σφιχτά στην αγκαλιά της λαγύνι με κρασί.
(Γλυπτοθήκη του Μονάχου)

Λογοτεχνία

εικ. Η Νέα Κωμωδία με κύριο εκπρόσωπο τον Μένανδρο από την Αθήνα Βικιπαίδεια (342/1-291/90 π.Χ.), μία κωμωδία που σατιρίζει και διακωμωδεί ανθρώπινους χαρακτήρες, όπως τον τσιγκούνη πατέρα, τον έξυπνο δούλο, την παμπόνηρη και αρπακτική εταίρα κ.ά., είναι επίσης πολύ δημοφιλές είδος και θα επηρεάσει τους Λατίνους θεατρικούς συγγραφείς στη συνέχεια και διαμέσου αυτών το νεότερο ευρωπαϊκό θέατρο.

Ποίηση

εικ. Αλλά και η ποίηση θα στραφεί τους χρόνους αυτούς περισσότερο στον απλό άνθρωπο και στην καθημερινή ζωή. Ο Καλλίμαχος από την Κυρήνη Βικιπαίδεια με τις ελεγείες του, η βουκολική ποίηση του Θεόκριτου Βικιπαίδεια και άλλων ποιητών και οι μίμοι μας διέσωσαν σκηνές της καθημερινής ζωής και της λατρείας των απλών πιστών εξυμνώντας τις μικρές χαρές της ζωής κοντά στη φύση. Στα ίδια θέματα στράφηκε και το ελληνιστικό επίγραμμα.

Αρχιτεκτονική

εικ. Την εποχή αυτή με χορηγούς τους ελληνιστικούς βασιλείς κάνουν την εμφάνισή τους εντυπωσιακά αρχιτεκτονικά σύνολα με στόχο την προβολή της δύναμης και του μεγαλείου των ηγεμόνων αλλά και των ισχυρών και πλούσιων πόλεων-κρατών, όπως η Ρόδος και η Κως που έχουν απομείνει ανεξάρτητες.

εικ. Στα μεγάλα ιερά η ανέγερση νέων ναών στους γνωστούς αρχιτεκτονικούς ρυθμούς, στους οποίους όμως απαντά ανάμειξη διάφορων στοιχείων, αποβλέπει στον εντυπωσιασμό με το παιχνίδισμα του φωτός και της σκιάς που δημιουργείται από τα ευρύχωρα πτερά και την αραιότερη τοποθέτηση των κιόνων.

129


Λίνδος
Το ιερό της Αθηνάς στη Λίνδο της Ρόδου.
Τα κτίρια του ιερού έχουν κτισθεί πάνω στην κορυφή απόκρημνου υψώματος κλιμακωτά, σε πολλά επίπεδα που επικοινωνούν μεταξύ τους με μεγάλες κλίμακες και περιβάλλονται το καθένα από μακριές στοές. Στο ανώτερο επίπεδο –άνδηρο– υψώνεται ο δωρικός ναός της Αθηνάς Λινδίας
(3ος αιώνας π.Χ.)

Το Ασκληπιείο της Κω κτισμένο μέσα σε ένα κατάφυτο άλσος από κυπαρίσσια, διαμορφωνόταν σε τρία κλιμακωτά επίπεδα. Το ιερό είναι σήμερα αναστηλωμένο στο μεγαλύτερο μέρος του.
Η Αφροδίτη από τη Ρόδο
Η Αφροδίτη από τη Ρόδο (γύρω στο 100 π.Χ.).
Μαρμάρινο πρωτότυπο αγαλμάτιο που παριστάνει τη θεά να έχει μόλις αναδυθεί από τη θάλασσα και να στραγγίζει τα μακριά βρεγμένα μαλλιά της. Η λεία επιδερμίδα και το κλασικό κάλλος σώματος και προσώπου μαρτυρούν μία ακόμη καλλιτεχνική τάση της εποχής, την κλασικιστική που εμπνέεται από τα κλασικά έργα του 5ου και 4ου αιώνα π.Χ.


εικ. Μεγάλος αρχιτέκτων της εποχής είναι ο Ερμογένης, Βικιπαίδεια που έγραψε και βιβλία για τον ιωνικό ρυθμό. Όπου υπάρχουν παλαιότερα κτίρια ανεγείρονται στοές που περιβάλλουν μεγάλες πλατείες ορίζοντας την έκταση των ιερών και αποκόπτοντάς τα από τον γύρω χώρο. Το Ασκληπιείο της Κω Βικιπαίδεια και το ιερό της Αθηνάς στη Λίνδο της Ρόδου Βικιπαίδεια εικ. αποτελούν τα χαρακτηριστικότερα δείγματα ενιαία και αμφιθεατρικά οργανωμένων ιερών που εκπλήσσουν τον επισκέπτη με τη διαδοχή των μεγαλοπρεπών κλιμάκων και πλατειών.

Η ακρόπολη της Περγάμου Βικιπαίδεια με το ιερό της Αθηνάς Νικηφόρου, τον περίφημο βωμό της Αθηνάς και του Δία, τη βιβλιοθήκη, το θέατρο, τα ανάκτορα με το στρατόπεδο και τους αποθηκευτικούς χώρους, την αγορά, αποτελεί επίσης ένα εντυπωσιακό και χαρακτηριστικό σύνολο αυτής της εποχής. εικ

εικ. Μεγαλοπρεπή ανάκτορα κτίζονται και στην Αλεξάνδρεια για τους Πτολεμαίους, που εκτός των κατοικιών των ηγεμόνων περιλαμβάνουν και βιβλιοθήκη και το Μουσείο, ένα λατρευτικό - επιστημονικό ίδρυμα για να κατοικούν και να ερευνούν οι μεγάλοι πνευματικοί άνθρωποι που έχουν προσκληθεί από τους Πτολεμαίους και συντηρούνται από αυτούς. Οι ιδιωτικές κατοικίες είναι συχνά εντυπωσιακές με τους πολλούς ορόφους τους, τα δωμάτια γύρω από μεγάλες περίστυλες αυλές και τα ψηφιδωτά δάπεδα.

Η Ακρόπολη της Περγάμου Πέργαμο Εκάτη-Κλυτίος-Άρτεμη-Γρατίων Μοίρες-Άγριος-Θόων Αθηνά

φάρος Ο φάρος της Αλεξάνδρειας (Τα 7 θαύματα του κόσμου, Αρχαιολογία & Tέχνες)

Γλυπτική

Έργα Έργα γλυπτικής ελληνιστικής περιόδου (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)

εικ. Στη γλυπτική εμφανίζονται νέα θέματα και νέες τεχνοτροπίες. Εκτός από τους θεούς, τους ήρωες και τα μυθολογικά πρόσωπα, που απεικονίζονται συνήθως με τρόπο που θυμίζει τα κλασικά έργα –νεοκλασικισμός– οι γλύπτες παριστάνουν τώρα τύπους καθημερινούς και ρεαλιστικούς, χωρίς δηλαδή την εξιδανίκευση της κλασικής τέχνης. Γέροι, γριές, τσοπάνηδες, ψαράδες, χορευτές, νάνοι, καμπούρηδες, παιδιά παριστάνονται όπως είναι στην πραγματικότητα –κοινωνικός ρεαλισμός. Είναι μία τέχνη που σιγά-σιγά αποκτά, εκτός από τον θρησκευτικό, και διακοσμητικό χαρακτήρα, αφού τέτοια αγάλματα διακοσμούν κήπους και πολυτελείς ιδιωτικές κατοικίες.

130



Γερο-Ψαράς (τέλη 2ου-1ος αιώνας π.Χ.).
Ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνιστικού αγάλματος που παριστάνει έναν γέρο ψαρά με τα σύνεργά του.
(Ρώμη, Καπιτώλιο, Μουσείο Conservatori).

ΘΕΟΚΡΙΤΟΥ ΕΙΔΥΛΛΙΟ ΧΧI,
ΑλΙΕΙΣ, ΣΤΙΧ. 6-18

….Μέσ’ σε πλεχτό καλύβι κοντά-κοντά πλαγιάζανε δύο γεροντοψαράδες πάνω στα βούρλα τα στεγνά. Στο πλάι τους βρισκόντανε όλα τα σύνεργά τους φτιασμένα με το χέρι τους, τα καλαθάκια τα ρηχά, τα μακριά καλάμια, τα αγκίστρια, τα δολώματα με φύκια σκεπασμένα, οι πετονιές, τα δίχτυα τους, τα δαιδαλώδικα σκοινιά, τα βρόχια, δύο κουπιά και μια παλιοβαρκούλα, πάνω σε δυό φαλάγγια. Αντί για προσκεφάλι και για στρωσίδι στενό είχαν κοντόψαθο. Αυτά ήτανε το έχει τους, κι ούτε είχε το κατώφλι τους μια πόρτα για ένα σκύλο, γιατί τι θα χρησίμευαν, τους φύλαγεν η φτώχια. Δεν είχαν ένα γείτονα κι’ η θάλασσα μονάχα χαϊδολογούσε από παντού το φτωχικό καλύβι…

Ι. Ζαχαρόπουλος, Βιβλιοθήκη Αρχαίων Συγγραφέων 56, επιμ. εκδ. Γ. Κορδάτος, Θεόκριτος Ειδύλλια, Εισαγωγή. Μετάφραση, Σχόλια Αλ. Φωτιάδης (Αθήνα, χ.χ.)

Οι μορφές άλλοτε απεικονίζονται σε δραματικά θέματα με ζωηρά κινημένα σώματα σε στιγμιαία δράση και με πρόσωπα γεμάτα ένταση, αγωνία και πάθος – τεχνοτροπία μπαρόκ – και άλλοτε σε ανάλαφρες και πολύπλοκες στάσεις και χορευτικές κινήσεις σε ερωτικά, εύθυμα ή χιουμοριστικά θέματα – τεχνοτροπία ροκοκό. Εξάλλου οι απεικονίσεις των ηγεμόνων σε ηρωικές μεγαλοπρεπείς στάσεις καθώς και των κορυφαίων πνευματικών ανθρώπων της εποχής –ρητόρων, ποιητών, ιστορικών κ.ά.– συντελούν στη μεγάλη ανάπτυξη του πορτρέτου, που και αυτό είναι πιο ρεαλιστικό. Τα συμπλέγματα των Γαλατών που ηττήθηκαν από τους ηγεμόνες της Περγάμου και η μεγάλη ζωφόρος του βωμού του Δία και της Αθηνάς στην Πέργαμο, που παριστάνει τη Γιγαντομαχία με μεγάλη δραματική ένταση, αποτελούν εκτός από αριστουργήματα της παγκόσμιας γλυπτικής και έργα πολιτικής προπαγάνδας της ηγεμονικής εξουσίας των περγαμηνών βασιλέων.

Γαλάτης που αυτοκτονεί
Σύμπλεγμα του Γαλάτη που αυτοκτονεί και της νεκρής γυναίκας του
(γύρω στο 230-220 π.Χ.)
Ρωμαϊκής εποχής μαρμάρινο αντίγραφο ενός χάλκινου ελληνιστικού γλυπτού. Ο ηγεμόνας των Γαλατών σκοτώνει τη γυναίκα του και αυτοκτονεί για να μην πέσει στα χέρια του εχθρού.
(Ρώμη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)

Νάνοι χορευτές
Νάνοι-χορευτές από αρχαίο ναυάγιο κοντά στην Τύνιδα (150-100 π.Χ.). Πρωτότυπα χάλκινα αγαλμάτια που παριστάνουν έναν άνδρα και μία γυναίκα σε ζωηρές χορευτικές στάσεις. (Τύνιδα, Μουσείο Bardo).


Η Νίκη της Σαμοθράκης Η Νίκη της Σαμοθράκης Η Νίκη της Σαμοθράκης ταινία Δήλος Φιλόσοφος, Αντικύθηρα Ψευδο-Σενέκας, Αριστοφάνης Αντίγραφο αγάλματος καθιστής μεθυσμένης γριάς με λάγυνο. Μόναχο, Staatliche Glyptothek. γέρος Αντίγραφο αγάλματος παιδιού που βγάζει αγκάθι από το πόδι του. Αντίγραφο αγάλματος παιδιού που βγάζει αγκάθι από το πόδι του.  “Σαρκοφάγος του Μεγάλου Αλεξάνδρου” από τη Σιδώνα. Η Αφροδίτη από τη Ρόδο Μένανδρος Δημοσθένης Ηγεμόνας του Μουσείου των Θερμών Μαρσύας Σκύθης Αφροδίτη της Μήλου Άγαλμα Ποσειδώνα από τη Μήλο. Σύμπλεγμα του Λαοκόοντα ταινία Πολύφημος Σκύλλα-Οδυσσέας

131



Οικία του Διονύσου στη Δήλο. Η εσωτερική αυλή
–το αίθριο– περιβάλλεται από κομψούς μαρμάρινους
κίονες και έχει ψηφιδωτό δάπεδο.

Εικαστικές τέχνες

Ζωγραφική-ψηφιδωτά

Η ελληνιστική πλαστική Η ελληνιστική πλαστική (Αρχαιολογία & Τέχνες)

εικ. Μεγάλη άνθηση παρατηρείται στη μεγάλη ζωγραφική, όπως τη γνωρίζουμε διαμέσου αντιγράφων σε επαύλεις των ρωμαϊκών χρόνων στη Ρώμη και αλλού. Ανθεί επίσης και η τέχνη του ψηφιδωτού –μωσαϊκά– που κοσμούν τα δάπεδα των επίσημων χώρων υποδοχής των ελληνιστικών σπιτιών και ανακτόρων.

Ψηφιδωτό του Μεγάλου Αλεξάνδρου από την Πομπηία. εικ Διόνυσος Ψηφιδωτό, Πέλλα, Γνώσις Ψηφιδωτό, Σώσος Ψηφιδωτό, Σκηνή κωμωδίας Ψηφιδωτό, Σκηνή κωμωδίας Ψηφιδωτό, Μένανδρος Ψηφιδωτό, Μένανδρος  Θησέας Ηρακλής-Τήλεφος Διονυσιακή λατρεία Ηθοποιός

Κεραμική-Αγγειογραφία-Μικροτεχνία

εικ. Στις τέχνες αυτές εμφανίζεται μία κάμψη. Τώρα πια σπανίζουν τα γραπτά αγγεία· στη θέση τους εμφανίζονται τα μελαμβαφή κύπελλα –μεγαρικοί ή ανάγλυφοι σκύφοι–, που μιμούνται τα πολυτελή μεταλλικά σκεύη των ελληνιστικών αυλών. Φέρουν ανάγλυφες παραστάσεις με σκηνές από τα ομηρικά έπη αλλά κυρίως με φυτικό διάκοσμο. Αντίθετα, μεγάλη ανάπτυξη γνωρίζει η μικροτεχνία από χρυσό, ασήμι, χαλκό, πολύτιμους και ημιπολύτιμους λίθους (κοσμήματα, σκεύη με ανάγλυφες παραστάσεις, δακτυλιόλιθοι).

1 Χρονολογική κατάταξη αγγείων της αρχαιοελληνικής τέχνης
Χρονολογική κατάταξη έργων μεταλλοτεχνίας της αρχαιοελληνικής τέχνης
1 Χρονολογική κατάταξη έργων αρχαιοελληνικής τέχνης
1 Κατάταξη έργων αρχαιοελληνικής τέχνης, Χρόνος & τεχνική
1 Αγγεία και μικροτεχνία της ελληνιστικής περιόδου (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)
1 Έργα μεταλλοτεχνίας της ελληνιστικής περιόδου (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)

132


Ερωτήσεις-Δραστηριότητες

Διόνυσος
Ψηφιδωτό δάπεδο της οικίας των Προσωπείωνστη Δήλο.
Ο θεός Διόνυσος με τύμπανο και θύρσο στα χέρια
παριστάνεται καθισμένος στην πλάτη άγριου πάνθηρα

1. Τι σημαίνει η έκφραση: «Αυτός ο άνθρωπος έχει πολλές περγαμηνές»;
2. Αναζητήστε τις διαφορές ανάμεσα στο «Μουσείον» της Αλεξάνδρειας και τα σύγχρονά μας μουσεία.
3. Να συγκριθούν αγάλματα των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων και να σημειωθούν οι ομοιότητες και οι διαφορές: π.χ. η πλάκα της παρθενώνειας ζωφόρου με την πλάκα της μεγάλης ζωφόρου του βωμού της Περγάμου ή το άγαλμα της Νίκης του Παιωνίου με το άγαλμα της Νίκης της Σαμοθράκης.
4. Αναζητήστε την ετυμολογία των λέξεων μωσαϊκό και ψηφιδωτό. Συγκεντρώστε πληροφορίες για τις τεχνικές κατασκευής των ψηφιδωτών και προσπαθήστε να εντοπίσετε τις διαφορές ανάμεσα στη μεγάλη ζωγραφική και την τέχνη του ψηφιδωτού.
5. Πώς αντιλαμβάνεστε την απομίμηση των μεταλλικών αγγείων από τα πήλινα της ελληνιστικής εποχής;

 





Ονομαστές κατασκευές του Αρχιμήδη

Πολεμική μηχανή του Αρχιμήδη

Για περισσότερες πληροφορίες και μηχανές εδώ

Ο ατέρμονας κοχλίας, εφεύρεση του Αρχιμήδη για άντληση νερού. Χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα. To πολύσπαστο Οστομάχιον: το πρώτο επιτραπέζιο. Πληροφορίες: Βικιπαίδεια. Εφαρμογή

Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον

Σαν έξαφνα, ώρα μεσάνυχτ' ακουσθεί
αόρατος θίασος να περνά
με μουσικές εξαίσιες, με φωνές-
την τύχη σου που ενδίδει πια, τα έργα σου
που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου
που βγήκαν όλα πλάνες, μη ανωφέλευτα θρηνήσεις.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει.
Προ πάντων να μη γελασθείς, μην πεις πως ήταν
ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου·
μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχθείς.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος
σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλη,
πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο,
κι άκουσε με συγκίνησιν, αλλ' όχι
με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα,
ως τελευταία απόλαυση τους ήχους,
τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου,
κι αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις.

Κ. Καβάφη

Πολιτική και πολιτισμική ενότητα του Ελληνισμού

«Η κατάκτηση ολόκληρου του ελληνιστικού κόσμου από τους Ρωμαίους και η ένταξή του στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επιταχύνει την πορεία προς την ενότητα, που γίνεται στην περίοδο αυτή ακόμα πιο βαθιά. Οι ελληνικοί και εξελληνισμένοι πληθυσμοί που κατακερματίζονται κατά την ελληνιστική περίοδο στα διάφορα κράτη των διαδόχων και στις ανεξάρτητες ή ημιανεξάρτητες πόλεις βρίσκουν μέσα στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία την πολιτική τους ενότητα. Με τη γνωστή εξέλιξη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας προς μιαν όλο και περισσότερο συγκεντρωτική μοναρχία, η έστω και θεωρητική ανεξαρτησία των διαφόρων ελληνιστικών κρατών εξαφανίζεται, η αυτονομία των πόλεων εξασθενεί, για να πάρει τελικά τη μορφή μιας απλής κοινοτικής αυτοδιοίκησης. Οι οικονομικοί φραγμοί ανάμεσα στους διάφορους αυτόνομους πολιτικούς οργανισμούς παύουν να υφίστανται, ο Ελληνισμός βρίσκει την οικονομική του ενότητα μέσα στην απέραντη ρωμαϊκή αγορά, που είχε κέντρο τη Μεσόγειο. Αποτέλεσμα της νέας κατάστασης ήταν η γενική επιβολή της ελληνικής κοινής στην Ανατολή και στη Νότια Βαλκανική. Ο εξελληνισμός επεκτείνεται και βαθαίνει, ιδιαίτερα στις ανατολικότερες επαρχίες της Μικράς Ασίας. Ιδιαίτερο ρόλο έπαιξε εδώ η διάδοση του Χριστιανισμού, ο οποίος χρησιμοποίησε ως επίσημο όργανο την ελληνική κοινή και, ύστερα από την κατάπαυση των διωγμών, γίνεται γρήγορα η επικρατέστερη θρησκεία στο μεγαλύτερο τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Έτσι ήδη από τον 4ο αιώνα, όπου με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης μεταφέρεται και τυπικά το κέντρο βάρους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην Ανατολή και όπου τοποθετείται συμβατικά η εμφάνιση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, το ελληνικό στοιχείο, σε αντίθεση με τα διάφορα βάρβαρα ή ημιβάρβαρα φύλα που περιλαμβάνει η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, έχει απορροφήσει σε τέτοιο βαθμό τα διάφορα ιθαγενή στοιχεία και παρουσιάζει τέτοια συνοχή, ώστε ν' αποτελέσει ευθύς εξ αρχής το κύριο στοιχείο, πάνω στο οποίο θα στηριχθεί ο νέος στην ουσία του κρατικός σχηματισμός και το οποίο θα του δώσει τη σφραγίδα του.»

Ν. Γ. Σβορώνος, Το ελληνικό έθνος, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2004, σσ. 31-33.

Επίκουρος

«...Ως συνέπεια αυτών των αρχών, για τον Επίκουρο και τους Επικούρειους ζωή σύμφωνα με τη φύση σημαίνει προσανατολισμός προς στοιχειώδεις φυσικούς κανόνες. Αυτοί μας διδάσκουν ότι οι ζώντες οργανισμοί από την ίδια τους τη φύση εκτιμούν πάνω από οτιδήποτε άλλο και επιζητούν την ηδονή, κι αντίθετα προσπαθούν με κάθε μέσο να αποφύγουν τον πόνο. Μεγαλύτερος στόχος είναι επομένως η ύψιστη ηδονή. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια την ακραία «ηδονιστική» προσήλωση σε κάθε είδους απολαύσεις, γιατί κι αυτές ενδέχεται με τη σειρά τους να προκαλέσουν κορεσμό. Ανώτατη ηδονή είναι η ελευθερία από τον σωματικό και ψυχικό πόνο, η γνήσια ηρεμία, η αταραξία, η ισόθεη ευτυχία. Συνεπώς, αυτά που επιδιώκει όλος ο κόσμος, ο πλούτος και η δύναμη δεν έχουν καμιά αξία…

Η γαλήνη της ψυχής απειλείται από τις πολλές δραστηριότητες, κυρίως τις πολιτικές. Η πολιτική εμπεριέχει πολλές αβεβαιότητες, και αυτές ακριβώς πρέπει να αποφεύγουμε. Έτσι και εδώ ο σοφός είναι καταρχήν απολιτικός. Σπάνια μάλλον στην ιστορία του πνεύματος εκφράστηκε με τόση διαύγεια ο προσανατολισμός προς την καθαρά ατομική ευτυχία, και σίγουρα δεν είναι σύμπτωση που αυτό έγινε σε μια εποχή της ελληνικής ιστορίας με τεράστιες αλλαγές, τις οποίες ο Επίκουρος έζησε συνειδητά, εν μέρει μάλιστα ως άμεσο θύμα τους. Ακόμα κι αν όλος ο κόσμος ερχόταν ανάποδα, καταφύγιό του παρέμενε η μοναξιά του κήπου. Ο Επικούρειος δεν ξεπερνά τις απρόσμενες μεταβολές της Τύχης, απλώς προσπαθεί να τις αγνοήσει, όχι λιγότερο ελεύθερος και ανεξάρτητος στον εσωτερικό του κόσμο απ' ότι ο Στωικός...»

H.-J. Gehrke, Ιστορία του Ελληνιστικού Κόσμου, Μετάφραση/ Βιβλιογραφική Ενημέρωση Α. Χανιώτης, Επιμ. Κ. Μπουραζέλης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Tραπέζης (Αθήνα 2000) σελ. 130-131.

Ελληνορωμαϊκός πολιτισμός

«... Δεν πρόφθασαν να ολοκληρώσουν την κατάκτηση των ελληνικών χωρών και οι γόνοι της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας άρχισαν να παίρνουν τον δρόμο για την ελληνική ανατολή: να φοιτήσουν στις ελληνικές σχολές, να αποκτήσουν τα πιστοποιητικά της ανώτερης ελληνικής παιδείας. Το ιδανικό της ελληνικής παιδείας τους γοήτευσε: δεν είχαν άλλωστε να αντιτάξουν ανάλογη παράδοση μπροστά στην πληρότητα των παιδευτικών θεσμών της Ελλάδας, διάσημοι Ρωμαίοι, και αυτοκράτορες ακόμη, μαθήτευσαν στους Έλληνες ηττημένους, κάθισαν στα θρανία των ελληνικών σχολών και κολακεύθηκαν με τη συντροφιά των Ελλήνων φιλοσόφων (Αντώνιος, Τραϊανός, Αδριανός κτλ.). Αντί να επιβάλουν τη γλώσσα τους έμαθαν οι ίδιοι τη γλώσσα των Ελλήνων. Ακόμη και στον 2ο αιώνα μ.Χ., όταν η λατινική γλώσσα έχει ήδη αποκτήσει πνευματική αυτοδυναμία, πολλοί Ρωμαίοι γράφουν στα ελληνικά (Κλαύδιος Αιλιανός, Μάρκος Αυρήλιος κ.ά.), υιοθετούν τις λογοτεχνικές μορφές, τον φιλοσοφικό στοχασμό, τα αρχιτεκτονικά πρότυπα, τις αθλητικές εκδηλώσεις και στο τέλος σε μεγάλο βαθμό και τον τρόπο ζωής των Ελλήνων. Μολονότι δεν μπορούμε να αρνηθούμε την πρωτοτυπία στην πνευματική παραγωγή των Ρωμαίων, με κανένα τρόπο ωστόσο δεν είναι δυνατό να παραβλέψουμε την επίδραση του ελληνικού πνεύματος σε όλα τα έργα των Ρωμαίων, ακόμη και στο μεγαλύτερο επίτευγμά τους, στο δίκαιο...»

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, ΣΤ' Αθήνα 1976, σελ. 392-393 (Β. Κύρκος)

Σύγκριση ζωφόρου Παρθενώνα με ζωφόρο Βωμού Περγάμου.

Η ζωφόρος του Παρθενώνα, κορυφαία δημιουργία της γλυπτικής τέχνης της κλασικής περιόδου (γ' τέταρτο 5ου αιώνα π.Χ.), απεικονίζει, ως γνωστόν, την πομπή των Παναθηναίων, της μεγαλύτερης αθηναϊκής θρησκευτικής γιορτής. Στην ανατολική πλευρά, την πλευρά της εισόδου του ναού, παριστάνονται οι Ολύμπιοι θεοί χωρισμένοι σε δύο ομάδες με στραμμένα τα νώτα η μία στην άλλη, να παρακολουθούν καθιστοί την άφιξη της πομπής στον Παρθενώνα. Ανάμεσά τους απεικονίζεται η παράδοση του νεοϋφασμένου πέπλου της θεάς Αθηνάς στον ιερέα της καθώς και οι δέκα επώνυμοι ήρωες της Αττικής. Στις δύο μακριές πλευρές του κτιρίου, τη βόρεια και νότια, απεικονίζονται οι πολίτες που προσέρχονται στην Ακρόπολη, άλλοι πεζοί και άλλοι έφιπποι, ενώ στη δυτική στενή πλευρά παριστάνεται η εκκίνηση της πομπής. Σε όλες τις μορφές κυριαρχεί η γαλήνη, η ηρεμία και η αξιοπρέπεια, το γνωστό κλασικό ήθος. Άνδρες και γυναίκες, μουσικοί, κανηφόροι, θαλλοφόροι, άνδρες που οδηγούν ζώα για τη θυσία, είναι όλοι εξιδανικευμένες μορφές χωρίς ατομικά χαρακτηριστικά και γνωρίσματα. Είναι οι ιδεώδεις πολίτες μίας ιδανικής δημοκρατικής πολιτείας. Άλλες από τις μορφές είναι έντονα κινημένες, όπως οι ιππείς που καλπάζουν, οι αρματοδρόμοι που παίρνουν μέρος στον αποβατικό αγώνα ή οι πολίτες που οδηγούν για θυσία ζώα (αγελάδες και πρόβατα που δυστροπούν), άλλες βαδίζουν με ήρεμη μεγαλοπρέπεια καθώς συμμετέχουν με σοβαρότητα στην ιερή πομπή. Συχνά η παράσταση αναπτύσσεται σε βάθος, σε περισσότερα του ενός επίπεδα που είναι παράλληλα το ένα με το άλλο, ενώ η σύνθεση των μορφών της ζωφόρου οργανώνεται με βάση τους κατακόρυφους και οριζόντιους άξονες, γεγονός που υπογραμμίζει την ηρεμία και κανονικότητα της πομπής και τον τελετουργικό της χαρακτήρα.

Αντίθετα στη ζωφόρο του βωμού του Δία και της Αθηνάς στην Πέργαμο με την απεικόνιση της Γιγαντομαχίας από τη μέση ελληνιστική περίοδο (α' τέταρτο 2ου αιώνα π.Χ.), όπου ένα πλήθος θεών με επικεφαλής τους θεούς του Ολύμπου μάχεται λυσσαλέα κατά των γιγάντων, το πνεύμα της παράστασης είναι ανήσυχο και δραματικό. Βέβαια το θέμα της ελληνιστικής ζωφόρου επέβαλε τη δυναμική απεικόνιση των μορφών, την έντονη δράση, τις βίαιες κινήσεις των θεών, τα συσπασμένα και παραμορφωμένα από την αγωνία πρόσωπα των γιγάντων, τα έντονα πτυχωμένα και ανεμίζοντα ενδύματα, τα ανακατωμένα μαλλιά. Η σύνθεση των μορφών αναπτύσσεται εδώ με βάση διαγώνιους άξονες σε μία μεγάλη ποικιλία στάσεων και κινήσεων. Οι μορφές θεών και γιγάντων χαρακτηρίζονται από έντονη πλαστικότητα αλλά και ψυχογραφική διάθεση. Οι θεοί παριστάνονται με γαλήνια πρόσωπα και αυτοπεποίθηση, οι γίγαντες με αγωνιώδες εκφράσεις. Ιδιαίτερα έντονη και λεπτομερής είναι η μυολογία των σωμάτων και η πτυχολογία των ενδυμάτων που δημιουργούν έντονο σκιοφωτισμό και επιτείνουν τη δραματικότητα του αγώνα. Η δράση αναπτύσσεται σε πολλά επίπεδα σε βάθος με επικαλυπτόμενες μορφές που δεν προβάλλουν παράλληλα με το βάθος του αναγλύφου αλλά διαγώνια προς αυτό, επιτείνοντας έτσι την αίσθηση του απέραντου χώρου, στον οποίο διεξάγεται η μυθική σύγκρουση.

Αν και, όπως σημειώθηκε, τα διαφορετικά θέματα δικαιολογούν ως έναν βαθμό και τον τελείως διαφορετικό τρόπο παράστασης των δύο παραστάσεων, είναι προφανής η διαφορετική κοσμοθεωρητική και καλλιτεχνική αντίληψη που εκφράζεται μέσα από τα δύο αυτά κορυφαία δημιουργήματα της γλυπτικής. Στην παρθενώνεια ζωφόρο ενσαρκώνεται το διαχρονικό πνεύμα της μεγάλης, επίσημης αθηναϊκής γιορτής στις πιο αντιπροσωπευτικές στιγμές της, στη ζωφόρο της Περγάμου η συγκεκριμένη στιγμή μίας μεγάλης και κοσμογονικής σημασίας σύγκρουσης ανάμεσα στους Ολύμπιους θεούς, εκπροσώπους της παγκόσμιας τάξης και του λόγου, και στους γίγαντες, που ενσαρκώνουν τις χαοτικές, «άλογες», δυνάμεις του κόσμου που δάμασαν οι Ολύμπιοι. Η ζωφόρος του Παρθενώνα αποτελεί το σήμα κατατεθέν της αθηναϊκής δημοκρατίας των κλασικών χρόνων, ένα μνημείο «προπαγάνδας» της πόλης-κράτους των Αθηνών που έμμεσα δικαιολογούσε την πρωτοκαθεδρία της πόλης στον ελληνικό κόσμο του 5ου αιώνα π.Χ. Η ζωφόρος της Περγάμου είναι επίσης ένα μνημείο «προπαγάνδας» των Ατταλιδών ηγεμόνων του ελληνιστικού αυτού βασιλείου, αφού η σύγκρουση θεών και γιγάντων υπαινίσσεται, όπως πιστεύεται, τους νικηφόρους αγώνες των ηγεμόνων αυτών κατά των βαρβάρων Γαλατών που απείλησαν τα ελληνιστικά βασίλεια της Μικράς Ασίας. Κοινό στοιχείο και των δύο μνημείων είναι επίσης η συνεργασία πολλών καλλιτεχνών κάτω από την εποπτεία του μεγάλου γλύπτη Φειδία στον Παρθενώνα και του Μενεκράτη από τη Ρόδο στην Πέργαμο. Τα κοινά στοιχεία όμως των δύο μνημείων βρίσκουν εντελώς διαφορετική έκφραση που υπαγορεύεται από το διαφορετικό πνεύμα των δύο εποχών. Δημοκρατική αντίληψη της αθηναϊκής πολιτείας, όπου όλοι συμμετέχουν ισότιμα, αφενός, υπεροχή των πανίσχυρων θεών που συνάδει με την ιδέα της μοναρχικής εξουσίας στην περγαμηνή ζωφόρο, αφετέρου. Παρόμοιες καλλιτεχνικές αντιλήψεις και ιδεολογία επιβεβαιώνονται με την αντιπαραβολή ελεύθερων γλυπτών της κλασικής εποχής με ελεύθερα γλυπτά -αγάλματα- των ελληνιστικών χρόνων τόσο ως προς την επιλογή των θεμάτων, όσο και ως προς την τεχνοτροπική απόδοση.

 

up