4. Η υποταγή του ελληνικού κόσμου

Συνοπτική παρουσίαση της ενότητας

Υποστηρικτικό υλικό

-Διαδραστικός χάρτης « Ο ελληνιστικός κόσμος και η Ρώμη, 200 π.Χ.», Φωτόδενδρο, εδώ

-Χάρτης με τα κυριότερα στάδια εξάπλωσης του ρωμαϊκού κράτους μέχρι το 30 π.Χ. εδώ

-Πηγή της σ. 126 του βιβλίου για την στάση των Ελλήνων απέναντι στη ρωμαϊκή πολιτική του «διαίρει και βασίλευε»

 1 ώρα 

 

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι:

Οι μαθητές επιδιώκεται:

• Να αντιληφθούν τους λόγους που είχαν οδηγήσει σε αποδυνάμωση τον ελληνισμό.

• Να συνειδητοποιήσουν τους κινδύνους που διατρέχουν τα κράτη, όταν οι κυβερνήσεις τους δε συλλαμβάνουν τα μηνύματα των καιρών.

• Να κατανοήσουν τη δυναμική της πολιτικής «διαίρει και βασίλευε» και τη διαχρονική της ισχύ.

• Να προβληματιστούν πάνω στα λόγια των εκάστοτε ισχυρών περί ελευθερίας.

• Να ερμηνεύσουν τους λόγους που οδήγησαν τον ελληνισμό σε υποταγή.

 

Προετοιμασία:

Η σύγκρουση της Ρώμης με την Καρχηδόνα πρέπει να προσεγγιστεί ως προάγγελος της σύγκρουσης με την Ελλάδα.

 

Προσπέλαση:

Ο Πολύβιος, εκθέτοντας τον προβληματισμό του πάνω στο θέμα της κυριαρχίας, αναφέρει ότι οι Πέρσες ισχυροποιήθηκαν και απλώθηκαν για ορισμένο χρονικό διάστημα. Όσες φορές όμως τόλμησαν να ξεπεράσουν τα σύνορα της Ασίας, κινδύνευσε όχι μόνο η κυριαρχία τους αλλά και η υπόστασή τους. Οι Λακεδαιμόνιοι, αφού πάλεψαν επί πολύ για την ηγεμονία της Ελλάδας και το πέτυχαν, μόλις δώδεκα χρόνια την άσκησαν αδιαφιλονίκητα. Οι Μακεδόνες εξουσίασαν ένα τμήμα της Ευρώπης. Ύστερα εξουσίασαν και την Ασία, καταλύοντας την περσική κυριαρχία. Το μεγαλύτερο πάντως μέρος της οικουμένης βρέθηκε έξω από την κυριαρχία τους. Οι Ρωμαίοι όμως δεν υποτάξανε μόνο κάποια μέρη, αλλά ολόκληρη την οικουμένη και κατέδειξαν την ανωτερότητα της δύναμής τους, ακαταγώνιστης για όλους και αξεπέραστης για τις επόμενες γενεές (Πολύβ. 1.2. 2-6). Ο Πολύβιος έγραφε για σύγχρονά του γεγονότα. Του έλειπε, ως εκ τούτου, η αναγκαία προοπτική. Εμπεδωμένη, εξάλλου, αντίληψη είναι ότι κανείς δεν μπορεί να εξουσιάζει τους πάντες και για πάντα.

Ο ελλαδικός κόσμος, βυθισμένος σε μια διαρκή κρίση, αδυνατούσε να συνειδητοποιήσει τον εκ Δυσμών κίνδυνο. Μετά την ήττα των Ρωμαίων στην Τρανσιμένη (217 π.Χ.), ο Aγέλαος, ένας Έλληνας πολιτικός (παράθεμα: «Από της εσπέρας νέφη» και άσκηση 2), προσπάθησε να επιστήσει την προσοχή των Ελλήνων στα τεκταινόμενα στην Ιταλία και να συστήσει στον Φίλιππο Ε' να συνάψει ειρήνη, προκειμένου να σταματήσει ο πόλεμος Μακεδόνων και Αιτωλών (Συμμαχικός πόλεμος, 220-217 π.Χ.). Η ειρήνη της Ναυπάκτου (217 π.Χ.) είναι «η τελευταία με συμβαλλόμενα μέρη μόνο τους Έλληνες», όπως παρατηρεί ο Χ. Μπένγκτσον.

Από την άλλη πλευρά οι Ρωμαίοι εφαρμόζοντας το δόγμα "divide et impera" (διαίρει και βασίλευε), υποθάλπουν τις διαμάχες και απομονώνουν τον αντίπαλο (άσκηση 1). Το κείμενο «Οι Ρωμαίοι "ελευθεροωυς" των Ελλήνων» και το νόμισμα του Φλα-μινίνου με τη σχετική λεζάντα αποδίδουν την ατμόσφαιρα μιας πικρής για τους Έλλη-νες πραγματικότητας. Ο χάρτης θα συγκεκριμενοποιήσει τη γνώση και θα καταδείξει την κίνηση των Ρωμαίων για ολοκλήρωση της υποταγής της μητροπολιτικής Ελλάδας. Η αποφασιστικότητα της ρωμαϊκής πολιτικής για επέκταση καταδεικνύεται από το πάθος για την καταστροφή της Κορίνθου και της Kαρχηδόνας (146 π.Χ.). Το ποίημα του K. Καβάφη «Υπέρ της Αχαϊκής συμπολιτείας πολεμήσαντες» επέχει θέση επιγράμματος.

 

Εμπέδωση:

Στους μαθητές δίδεται η φράση του Hegel: «Η ιστορία διδάσκει ότι οι άνθρωποι δεν διδάσκονται από την ιστορία» και ζητείται να συζητηθεί το περιεχόμενο με βάση κάποια ιστορικά παραδείγματα. Η συζήτηση δεν πρέπει να οδηγηθεί στη διατύπωση άποψης με ισχύ νόμου.

---

Πηγές

Η Ρώμη υποτάσσει την Ελλάδα

«Το ίδιο καλοκαίρι, αμέσως μετά την νίκη της Πύδνας, η Σύγκλητος επέφερε διπλω­ματικό πλήγμα κατά του Αντιόχου Δ' της Συρίας που είχε εισβάλει στην Αίγυπτο. Μάλι­στα, μόλις είχε διαβεί ένα παρακλάδι του Νείλου στο Πηλούσιο, τέσσερα μίλια περίπου από την Αλεξάνδρεια, όταν συνάντησε τον Ρωμαίο απεσταλμένο Κ. Ποπίλιο Λαίνα.

Όταν ο Αντίοχος τον χαιρέτησε από μακριά και του έτεινε το δεξί χέρι, ο Ποπίλιος, ο στρατηγός των Ρωμαίων, έδωσε στον Αντίοχο το αντίγραφο που είχε πρόχειρο με την απόφαση της Συγκλήτου και του είπε πρώτα να το διαβάσει. Κατά την προσωπική μου άποψη, δεν θεώρησε σκόπιμο να προβεί εκ των προ­τέρων σε φιλική χειρονομία, πριν διαγνώσει τις προθέσεις του ατόμου που του έτεινε την δεξιά, αν δηλ. ήταν φιλικές ή εχθρικές. Αλλά, όταν ο βασιλιάς, αφού το διάβασε, είπε ότι ήθελε να συζητήσει με τους φίλους του τις προτάσεις που περιλάμβανε, ο Ποπίλιος ακούγοντας την απάντηση ενήργησε με τρόπο που θε­ωρήθηκε προσβλητικός και υπερβολικά υπεροπτικός. Έτυχε δηλ. να κρατάει έ­να ραβδί από κληματαριά και μ' αυτό έκανε ένα κύκλο γύρω από τον Αντίοχο, ενώ συνάμα του είπε ότι θα έπρεπε να παραμείνει μέσα στον κύκλο, έως ότου του δώσει την απάντησή του σχετικά με το περιεχόμενο της επιστολής. Ο βασιλιάς παραξενεύτηκε από τη χειρονομία και τη βαρύτητά της, αλλά μετά α­πό λίγα λεπτά δισταγμού, απάντησε ότι θα έπραττε σύμφωνα με όλες τις υπο­δείξεις των Ρωμαίων. Τότε ο Ποπίλιος και οι ακόλουθοί του έσφιξαν την δεξιά του Αντιόχου και όλοι τον ασπάστηκαν εγκάρδια. Η επιστολή τον διέτασσε να θέσει τέλος αμέσως στον πόλεμο εναντίον του Πτολεμαίου.

Πολύβιος 29.27.1-8

Η απότομη και προσβλητική χειρονομία του Ρωμαίου ευγενούς προς τον βασιλιά της Συρίας ήταν σκόπιμη και ήθελε να δείξει με τίνος το μέρος βρισκόταν τώρα η δύ­ναμη. Όπως μας δίνει να καταλάβουμε και ο Πολύβιος, η χρονιά της Πύδνας έφερε το τέλος της πραγματικής ανεξαρτησίας σε ολόκληρη την ελληνική Ανατολή, ιδίως όμως στην κυρίως Ελλάδα όπου η Αχαϊκή Συμπολιτεία υπέστη αυστηρές κυρώσεις αμέσως μετά τη λήξη του πολέμου, επειδή δήθεν αμφισβητούνταν η νομιμοφροσύνη της. Χί­λιοι εξέχοντα πολιτικοί άνδρες μόνο από την Αχαΐα -ο Πολύβιος ήταν ένας από αυτούς- στάλθηκαν στη Ρώμη για να ανακριθούν και κρατήθηκαν στην Ιταλία δεκαέξι ολόκληρα χρόνια· οι αριθμοί των ανθρώπων που εκτοπίστηκαν για παρόμοιους λό­γους από άλλα μέρη δεν μας είναι γνωστοί. Η ίδια η Μακεδονία χωρίσθηκε σε τέσσε­ρις ανεξάρτητες δημοκρατίες ενώ αργότερα, μετά την εξέγερση κάποιου επίδοξου η­γεμόνα το 149, υποβιβάστηκε σε ρωμαϊκή επαρχία. Το 146 οι Αχαιοί έλαβαν ένα τε­λεσίγραφο, η αποδοχή του οποίου θα σήμαινε τον κατακερματισμό της Συμπολιτείας. Αναγκάσθηκαν να καταφύγουν σε μία μάταιη εξέγερση που γρήγορα κατεστάλη. Η Κόρινθος προσέβαλε τους απεσταλμένους της Ρώμης και με διαταγή της Συγκλήτου κα­ταστράφηκε από τα θεμέλια.»

F. W. Walbank, Ο ελληνικός κόσμος, μετ. Τ. Δαρβέρη, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1999, σσ. 336-339

Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον

Σαν έξαφνα, ώρα μεσάνυχτ' ακουσθεί
αόρατος θίασος να περνά
με μουσικές εξαίσιες, με φωνές-
την τύχη σου που ενδίδει πια, τα έργα σου
που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου
που βγήκαν όλα πλάνες, μη ανωφέλευτα θρηνήσεις.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει.
Προ πάντων να μη γελασθείς, μην πεις πως ήταν
ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου·
μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχθείς.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος
σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλη,
πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο,
κι άκουσε με συγκίνησιν, αλλ' όχι
με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα,
ως τελευταία απόλαυση τους ήχους,
τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου,
κι αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις.

Κ. Καβάφη

Πολιτική και πολιτισμική ενότητα του Ελληνισμού

«Η κατάκτηση ολόκληρου του ελληνιστικού κόσμου από τους Ρωμαίους και η ένταξή του στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επιταχύνει την πορεία προς την ενότητα, που γί­νεται στην περίοδο αυτή ακόμα πιο βαθιά. Οι ελληνικοί και εξελληνισμένοι πληθυσμοί που κατακερματίζονται κατά την ελληνιστική περίοδο στα διάφορα κράτη των διαδό­χων και στις ανεξάρτητες ή ημιανεξάρτητες πόλεις βρίσκουν μέσα στη Ρωμαϊκή Αυτο­κρατορία την πολιτική τους ενότητα. Με τη γνωστή εξέλιξη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας προς μιαν όλο και περισσότερο συγκεντρωτική μοναρχία, η έστω και θεωρητική ανεξαρτησία των διαφόρων ελληνιστικών κρατών εξαφανίζεται, η αυτονομία των πό­λεων εξασθενεί, για να πάρει τελικά τη μορφή μιας απλής κοινοτικής αυτοδιοίκησης. Οι οικονομικοί φραγμοί ανάμεσα στους διάφορους αυτόνομους πολιτικούς οργανισμούς παύουν να υφίστανται, ο Ελληνισμός βρίσκει την οικονομική του ενότητα μέσα στην απέραντη ρωμαϊκή αγορά, που είχε κέντρο τη Μεσόγειο. Αποτέλεσμα της νέας κατάστασης ήταν η γενική επιβολή της ελληνικής κοινής στην Ανατολή και στη Νότια Βαλκανική. Ο εξελληνισμός επεκτείνεται και βαθαίνει, ιδιαίτερα στις ανατολικότερες επαρχίες της Μικράς Ασίας. Ιδιαίτερο ρόλο έπαιξε εδώ η διάδοση του Χριστιανισμού, ο οποίος χρησιμοποίησε ως επίσημο όργανο την ελληνική κοινή και, ύστερα από την κα­τάπαυση των διωγμών, γίνεται γρήγορα η επικρατέστερη θρησκεία στο μεγαλύτερο τμή­μα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Έτσι ήδη από τον 4ο αιώνα, όπου με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης μεταφέρεται και τυπικά το κέντρο βάρους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην Ανατολή και όπου τοποθετείται συμβατικά η εμφάνιση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, το ελληνικό στοιχείο, σε αντίθεση με τα διάφορα βάρβαρα ή ημιβάρβαρα φύλα που περιλαμβάνει η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, έχει απορροφή­σει σε τέτοιο βαθμό τα διάφορα ιθαγενή στοιχεία και παρουσιάζει τέτοια συνοχή, ώ­στε ν' αποτελέσει ευθύς εξ αρχής το κύριο στοιχείο, πάνω στο οποίο θα στηριχθεί ο νέος στην ουσία του κρατικός σχηματισμός και το οποίο θα του δώσει τη σφραγίδα του.»

Ν. Γ. Σβορώνος, Το ελληνικό έθνος, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2004, σσ. 31-33.