Δεξιά των Προπυλαίων, ψηλά, στην ταράτσα του παλιού μυκηναϊκού ανακτόρου, στη νοτιοδυτική άκρη της Ακρόπολης, είναι κτισμένος ο μικρός και χαριτωμένος ναός της Αθηνάς Νίκης, της Απτέρου Νίκης. Το σημείο εκείνο είναι το μόνο μέρος από όπου θα μπορούσε ο επισκέπτης να αγναντέψει τη θάλασσα, αφού τα ψηλά μυκηναϊκά τείχη έκρυβαν τη θέα. Σύμφωνα με την παράδοση εκεί στάθηκε ο βασιλιάς Αιγέας περιμένοντας την επιστροφή του Θησέα από το ταξίδι στην Κρήτη...
Η προϊστορία και η ιστορία της ανέγερσης του ναού
Ο χώρος όμως έχει τη δική του ιστορία:
Στα μυκηναϊκά χρόνια ήταν οχυρωμένος με ένα πύργο, συνέχεια του μυκηναϊκού τείχους, για την προστασία της κύριας πύλης της Ακρόπολης και πρέπει να βρισκόταν στη σημερινή θέση της νότιας πτέρυγας των Προπυλαίων. Της ίδιας εποχής ήταν κι ένα μικρό ιερό, διπλής κόγχης, στη δυτική πλευρά του κυκλώπειου πύργου.
Από τις ανασκαφές που έχουν γίνει βρέθηκε μία βάση την οποία οι αρχαιολόγοι ονομάζουν «εσχάρα», γιατί πίστευαν ότι ήταν ένας βόθρος χθόνιων θυσιών. Σύμφωνα με νεότερες θεωρίες η «εσχάρα» ήταν η βάση του αρχαίου ξοάνου της θεάς, - ξύλινο άγαλμα - το οποίο στεγαζόταν στα αρχαϊκά χρόνια σ' έναν ξύλινο «οίκο». Μπροστά από τον «οίκο» υπήρχε ένας βωμός, όπου γινόντουσαν οι διάφορες θυσίες. Ο βωμός αυτός είχε την επιγραφή: «Τες Αθεναίας τες Νίκες βομός Πατροκλές εποίεσεν.»
Ο ξύλινος αυτός οίκος κάηκε από τους Πέρσες το 480 π.Χ. Το ξόανο εγκαταστάθηκε εκ νέου με πρόχειρο τρόπο. Κατασκευάστηκε νέος βωμός στον οποίο ενσωματώθηκε η παλαιότερη επιγραφή.
Στα χρόνια του Κίμωνα, γύρω στο 468 π.Χ., κτίστηκε νέος λίθινος ναός, από πωρόλιθο, γύρω από τη βάση του ξοάνου και ένας νέος βωμός, πώρινος επίσης, μπροστά από τον ναό.
Μετά το τέλος των περσικών πολέμων αποφασίστηκε η ανέγερση ενός νέου ναού. Ήταν όμως απαραίτητο να αντικατασταθεί ο μυκηναϊκός πύργος από ένα πύργο του οποίου η επιφάνεια θα ήταν στο ίδιο επίπεδο με το επίπεδο των Προπυλαίων.
Η ανέγερση του ναού σε σχέδια του Καλλικράτη αποφασίστηκε, λοιπόν, το 448 π.Χ. Άρχισε όμως να κτίζεται μόλις το 426 π.Χ. και τελείωσε το 421 π.Χ.
Το 409 π.Χ., στην παρυφή του πύργου κατασκευάσθηκε ένα μαρμάρινο θωράκιο ύψους περίπου 1 μ., για την προστασία των προσκυνητών. Το θωράκιο αυτό αποτελείται από ανάγλυφες πλάκες, στις οποίες απεικονίζονται φτερωτές Νίκες που θυσιάζουν ή οδηγούν ταύρους στη θυσία ή στολίζουν τρόπαια, καθώς και η θεά Αθηνά καθιστή να παρακολουθεί τις σκηνές αυτές. Αρκετές από τις πλάκες των θωρακίων καθώς και τμήματα της ζωφόρου μπορεί να θαυμάσει ο επισκέπτης στο Μουσείο Ακροπόλεως, ενώ άλλα τμήματα της ζωφόρου βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο.
Ο ναός κατεδαφίστηκε το 1686 μ.Χ. από τους Τούρκους, οι οποίοι για να αντιμετωπίσουν τον Μοροζίνι χρησιμοποίησαν τα μάρμαρα του ναού, για να ενισχύσουν τον οχυρωματικό τοίχο που ήταν κτισμένος ανάμεσα στον πύργο της Νίκης και την Πινακοθήκη των Προπυλαίων.
Το 1835, μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, έγινε η πρώτη αναστήλωση του ναού από τους Γερμανούς L. Ross, H. Schaubert τον Δανό E. Hansen, η οποία συμπληρώθηκε λίγο αργότερα από τον Κ. Πιττάκη. Από το 1935 ως το 1940 έγινε νέα αναστήλωση, επειδή διαπιστώθηκε ότι ο πύργος βρισκόταν σε επικίνδυνη κατάσταση. Τότε πραγματοποιήθηκε και ανασκαφή στο εσωτερικό του πύργου. Νέα αναστήλωση πραγματοποιήθηκε από το 2000 ως το 2010.
Ο ναός γύρω στο 1850 με 1880
Είναι άγνωστο πότε εγκαταστάθηκε η λατρεία στην επιφάνεια του βραχώδους προβόλου όπως και ποια θεά λατρευόταν. Ήταν η Αθηνά, ως δότρια της Νίκης ή μήπως μια ανεξάρτητη θεά Νίκη, η οποία μετατράπηκε κατά κάποιο τρόπο σε θεραπαινίδα της Αθηνάς;
Σύμφωνα με τις πηγές υπήρχε ένα ξόανο της Αθηνάς Νίκης, άπτερο, που κρατούσε στο δεξί χέρι ρόδι και στο αριστερό κράνος. Με το ρόδι και το κράνος συνενώνονται ο ειρηνικός και ο πολεμικός χαρακτήρας της θεάς. [Ηλιόδωρος, Αρποκρατίωνος λεξικόν: «Ότι δε Νίκης Αθηνάς ξόανον άπτερον, έχον εν μεν τη δεξιά ρόαν, εν δε την ευωνύμω κράνος».]
Ο Παυσανίας όμως αναφέρει περιγράφοντας τον πύργο: «Των Προπυλαίων εν δεξιά Νίκης έστιν Απτέρου ναός» (1, 22, 4), αναφέρει δηλαδή ένα ναό της Απτέρου Νίκης, χωρίς αναφορά στην Αθηνά. Λίγο παρακάτω (3,15,7) παραθέτει και την παράδοση σύμφωνα με την οποία η θεά Νίκη απεικονιζόταν στο λατρευτικό της άγαλμα χωρίς φτερά για να μένει πάντα στην Αθήνα.
Εκτός από τη λατρεία της Αθηνάς, στον χώρο υπήρχαν και άλλες παλαιότερες λατρείες. Ήδη από τη μυκηναϊκή εποχή, στη δυτική πλευρά του πύργου υπήρχε μικρό ιερό σε σχήμα διπλής κόγχης. Υπάρχει η άποψη ότι σ' αυτό το ιερό οι ανερχόμενοι στην Ακρόπολη άφηναν προσφορές στον Αιγέα ή, σύμφωνα με το Σ. Χαριτωνίδη, στην Αθηνά, η οποία ήταν η προστάτρια του βράχου της Ακρόπολης. Πριν από την κλασική εποχή στο ανατολικό τμήμα του πύργου υπήρχαν τα ιερά των Χαρίτων και της Εκάτης Επιπυργιδίας.
Το λατρευτικό άγαλμα της θεάς ήταν ξύλινο.
Ο ναός είναι ιωνικού ρυθμού, αμφιπρόστυλος, έχει δηλαδή μια σειρά από κίονες εμπρός από τις στενές όψεις του. Κάθε σειρά αποτελείται από τέσσερις (4) μονολιθικούς κίονες, οι οποίοι έχουν ύψος 4,066 μ. Η κρηπίδα έχει διαστάσεις 8,26 Χ 5,64 μ.
(Για την ανωδομή ενός ναού ιωνικού ρυθμού δες εδώ)
Το επιστύλιο που ακολουθεί έχει τριπλή οριζόντια διαίρεση, κάτι που συνηθίζεται στον ιωνικό ρυθμό.
Η ζωφόρος, έργο του Αγοράκριτου είχε τις εξής ανάγλυφες παραστάσεις:
Η ανατολική παριστάνει συνέλευση θεών γύρω από τον ένθρονο Δία (ίσως ψυχοστασία, ζύγισμα δηλαδή της τύχης δύο ηρώων του Τρωικού πολέμου, του Αχιλλέα και του Μέμνωνος).
Η νότια μάχες Ελλήνων με Πέρσες ιππείς.
Η δυτική και η βόρεια μάχες Ελλήνων οπλιτών με άλλους οπλίτες.
Το ανατολικό αέτωμα παρίστανε Γιγαντομαχία, ενώ το δυτικό Αμαζονομαχία.
Μεγάλο μέρος των γλυπτών της ζωφόρου εκτίθενται στο Μουσείο της Ακρόπολης εκτός από εκείνα που άρπαξε ο Έλγιν και στεγάζονται στο Βρετανικό Μουσείο.
Μπρούσκαρη Μαρία, Τα μνημεία της Ακρόπολης, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Αθήνα, 2000, σελ. 71-87
Τσάκος Κωνσταντίνος, Η Ακρόπολη, Έσπερος, Αθήνα 2000, σελ. 21-23
Classical Art Research Centre, The Beazley Archive
Temple of Athena Nike and Erechtheum:
Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης: Ναός Αθηνάς Νίκης
Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών