1 Γι' αυτόν τον λόγο, είπα εγώ

Στον Πρωταγόρα, στον Γοργία, στην Πολιτεία, στον Πολιτικό και στους Νόμους ο Πλάτων πραγματεύεται θεμελιακά ερωτήματα της πολιτικής θεωρίας. Ξεκινώντας από πρακτικά - ηθικά προβλήματα, με οδηγό την παιδαγωγική θεωρία, οδηγείται στη διερεύνηση πολιτικών και νομικών ζητημάτων για τα οποία οι γνώμες διχάζονται ακόμη και σήμερα: Ποιο είναι το λιγότερο ατελές πολίτευμα; Είναι καλύτερη για την ανθρωπότητα η «προσωποπαγής» διακυβέρνηση ή η ισχύς του νόμου και η απρόσωπη «συνταγματικότητα»; Είναι προτιμότερη η αρχή των «ολίγων» ή η αρχή του «πλήθους»; Ποιες είναι οι εγγενείς αδυναμίες των διάφορων μορφών πολιτικής διακυβέρνησης που τις οδηγούν σε εκφυλισμό; Σε ποια συμπεράσματα μας οδηγεί η μελέτη -ιστορική και συγχρονική- των κατά τόπους γνωστών τύπων πολιτευμάτων, όπως για παράδειγμα της Σπάρτης, της Κρήτης, της Περσίας και της Καρχηδόνας; Η πολιτική είναι τέχνη ή γνώση; Ποιο είναι το έργο του καλού πολιτικού και συνετού κυβερνήτη; Ποιος είναι ο πολιτικός ρόλος της παιδείας;

Όσον αφορά στο ερώτημα για το λιγότερο ατελές πολίτευμα, η άποψη του Πλάτωνα είναι και εδώ η διαλεκτική γεφύρωση του μεικτού τρόπου. Εάν υπάρχουν καλοί νόμοι, τότε καλύτερο πολίτευμα είναι η μοναρχία, δηλαδή η διακυβέρνηση από ένα πρόσωπο, αρκεί αυτό να πειθαρχεί αυστηρά σε καλή νομοθεσία, διαφορετικά το πολίτευμα εκφυλίζεται σε τυραννία (ιστορικό παράδειγμα αποτελεί ο δεσποτισμός της Περσίας). Αντίθετα, αν επικρατεί αυθαιρεσία, τότε η δημοκρατία είναι το ελάχιστα κακό πολίτευμα, γιατί είναι πιθανότερο μέσα στο πλήθος να εξασφαλίζεται η απαιτούμενη ελάχιστη σύνεση και ανθρωπιά, από ό,τι σε μια μικρή κλίμακα ή σε ένα πρόσωπο (ιστορικό παράδειγμα αποτελεί η Αθήνα, όπου η κυριαρχία του πλήθους των αμαθών και η «θεατροκρατία» διέλυσαν τον σεβασμό της προσωπικής ακεραιότητας και του προσωπικού κύρους). Επομένως, βασική αρχή είναι ότι ένα υγιές πολίτευμα πρέπει να συνδυάζει και τα δύο, τόσο την προσωπική όσο και τη «λαϊκή» εξουσία, χωρίς να εκφυλίζεται ούτε σε καταναγκασμό ούτε σε αναρχία.

2 Ούτε για τα χρήματα ούτε για τη δόξα

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, ο πολιτικός είναι επιστήμονας, κατέχει δηλαδή την ειδική γνώση της τέχνης του, της πολιτικής, που είναι η πρακτική τέχνη της διακυβέρνησης. Επειδή όμως αυτή η γνώση είναι σπάνια, στις πόλεις κυριαρχούν οι απομιμήσεις της, οι αμαθείς κόλακες, οι δημαγωγοί και οι δεσποτικοί τύραννοι. Πραγματικοί πολιτικοί, όμως, κατάλληλοι διεκδικητές του τίτλου του δημόσιου άνδρα, είναι αυτοί που ελέγχουν και συντονίζουν με επιτυχία τις δραστηριότητες των άλλων βοηθητικών επαγγελμάτων, των άλλων εξουσιών, όπως θα λέγαμε σήμερα: των στρατιωτικών, των δικαστών και των δασκάλων της αρετής. H πολιτική είναι όπως η υφαντική τέχνη κατά τον Πλάτωνα. Στην άσκηση της πολιτικής, όπως το «υφαντικό» έργο, ο πολιτικός πρέπει να συνδυάζει με επιτυχία τους τολμηρούς με τους συνετούς χαρακτήρες, ώστε το πολίτευμα να μην πάσχει ούτε από φιλοπόλεμη επιθετικότητα ούτε από ηττοπάθεια και εφησυχασμό. Και επειδή η ευημερία της πόλης εξαρτάται, σε μεγάλο βαθμό, από τους χαρακτήρες των πολιτών, από τα πιο υπεύθυνα αξιώματα μέσα στην πόλη είναι αυτά των επιτηρητών της παιδείας, που καθορίζουν την ποιότητα της παιδείας των νέων. Σκοπός της πολιτικής δράσης, όπως και κάθε πρακτικής τέχνης, είναι βέβαια το συμφέρον και η ωφέλεια του κοινωνικού συνόλου, της πόλης. Επειδή όμως η πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα έχει ηθικό και παιδαγωγικό υπόβαθρο, ένας από τους κύριους σκοπούς της νομοθετικής και πολιτικής δράσης του πολιτικού είναι η βελτίωση των πολιτών, όπως φαίνεται στην παρακάτω κριτική της ρητορικής στον Γοργία: «Σωκράτης: Τι όμως είναι κατά τη γνώμη μας, τέλος πάντων, η ρητορική ενώπιον του δήμου των Αθηναίων και των άλλων δήμων των πόλεων, οι οποίοι αποτελούνται από ελεύθερους άνδρες; Ποιο απ' τα δύο, οι ρήτορες σου δίνουν την εντύπωση πως μιλούν κάθε φορά αποβλέποντας στο καλύτερο, εξετάζοντας τούτο, πώς θα γίνουν οι πολίτες όσο το δυνατόν καλύτεροι εξαιτίας των δικών τους αγορεύσεων, ή μήπως και τούτοι κατευθυνόμενοι στο να ευχαριστούν τους πολίτες και, εξαιτίας του προσωπικού τους συμφέροντος αδιάφοροι για το κοινό, απευθύνονται στον λαό σαν σε παιδιά, προσπαθώντας απλώς να τον ευχαριστούν και χωρίς καθόλου να μεριμνούν αν από τα λόγια τους θα βελτιωθεί ή θα χειροτερέψει; Καλλικλής: Δεν είναι απλό αυτό που με ρωτάς, γιατί υπάρχουν αυτοί που μεριμνώντας για τους πολίτες λένε όσα λένε, υπάρχουν όμως κι εκείνοι που λες εσύ».

(Πλάτων, Γοργίας, 502 e)

3 Η αναλογία της πολιτικής με τις τέχνες και τις επιστήμες

Η αρχαία λέξη τέχνη σημαίνει την τεχνική, μια συγκεκριμένη επιδεξιότητα και μαστοριά, το οργανωμένο σύνολο γνώσεων για τον τρόπο επίτευξης κάποιου σκοπού. Στον Γοργία η τέχνη αντιδιαστέλλεται με την απλή εμπειρική τριβή, που υστερεί στο νοητικό στοιχείο, αφού μόνο ο τεχνίτης ξέρει τι κάνει, όπως ξέρει και το πώς και γιατί το κάνει. Αυτή η σιγουριά του τεχνίτη, σε αντίθεση με τον επισφαλή χαρακτήρα της γνώσης σε άλλους τομείς, εντυπωσίαζε τον Σωκράτη, ενώ η αναλογία της αρετής με την τέχνη ήταν προσφιλής στον Πλάτωνα. Ο Αριστοτέλης, από τη δική του σκοπιά, επισήμανε πως οι τέχνες είναι το πρώτο βήμα για τη γνώση, εφόσον ο τεχνίτης ασχολείται με τα γενικά γνωρίσματα των επιμέρους περιπτώσεων με τις οποίες καταπιάνεται, και γι' αυτόν τον λόγο μπορεί να διδάξει την τέχνη του σε μαθητευόμενους. Οι λέξεις τέχνη και επιστήμη χρησιμοποιούνται από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη συχνά χωρίς σημασιολογική διάκριση, αφού στην έννοια της τέχνης υπάρχει το στοιχείο της αποκτημένης γνώσης και στην έννοια της επιστήμης η πρακτική κατεύθυνση, δηλαδή η γνώση του πώς να κάνεις κάτι.

Η πολιτική ως τέχνη

Το παράλληλο κείμενο είναι από τον διάλογο Πολιτικός που αποτελεί συνέχεια του Σοφιστή. Ο διάλογος αρχίζει (257a- 267c) με μια προσπάθεια χαρακτηρισμού της τέχνης ή επιστήμης του πολιτικού και του βασιλιά. Η τέχνη του πολιτικού συνίσταται αποκλειστικά σε διανοητικές λειτουργίες και κατατάσσεται στις καθαρώς γνωστικές επιστήμες. Όσες επιστήμες αφορούν στη σύλληψη αληθών προτάσεων μπορούμε να τις ονομάζουμε κριτικές (λ.χ. η αριθμητική), ενώ όσες αφορούν στην έκδοση οδηγιών ή διαταγών για τη σωστή εκτέλεση διαφόρων πράξεων μπορούμε να τις ονομάζουμε προστακτικές. Ο Πλάτων ταυτίζει τον άρχοντα με τον ποιμένα μιας ανθρώπινης αγέλης, όπως ο βουκόλος ή ο χοιροβοσκός, με μόνη διαφορά ότι το κοπάδι του πολιτικού αποτελείται από ζώα ιδιαίτερα δυσκολομεταχείριστα, και την πολιτική τέχνη τη βλέπει αναλογικά προς την υφαντική τέχνη. Για το τελευταίο, βλ. σχετικά το παράθεμα που ακολουθεί: «Όπως το ύφασμα γίνεται με το πλέξιμο των σκληρότερων ινών του στημονιού και των μαλακότερων ινών του υφαδιού, έτσι και η υφή του εθνικού βίου ή χαρακτήρα αποτελείται από αντίστοιχες συνιστώσες. Ως υλικό υπάρχουν ιδιοσυγκρασίες σκληρότερες, ανθεκτικότερες, και ιδιοσυγκρασίες μαλακότερες, ηπιότερες. Γενικά, απαντούν δυο κύριοι τύποι ιδιοσυγκρασιών: αφενός οι τυχοδιωκτικές, ορμητικές και αρρενωπές, αφετέρου οι ήρεμες και πράες. Οι βασικές "αρετές" που χαρακτηρίζουν τους δύο αυτούς τύπους είναι, κατά κάποιον τρόπο, αντίθετες [...] Έργο του γνήσιου δημόσιου άνδρα είναι η καλή και επιδέξια συνύφανση των δύο αυτών αντίθετων τάσεων. Ο πραγματικός πολιτικός πρέπει να ξεκινήσει εξετάζοντας προσεκτικά τις ιδιοσυγκρασίες που υπάρχουν στην πολιτεία. Στη συνέχεια, πρέπει να απαιτήσει από τον δάσκαλο να μορφώσει τους χαρακτήρες των νέων έτσι ώστε να τους καταστήσει υλικό κατάλληλο για την ύφανση ενός σωστού δημόσιου βίου, [...] δηλαδή χαρακτήρες εκπαιδευμένους στον συνδυασμό τόλμης και σωφροσύνης. Ως νήμα του στημονιού παίρνει τις ιδιοσυγκρασίες που τείνουν βασικά προς τη δράση και την περιπέτεια, ως νήμα του υφαδιού τις ηπιότερες και ημερότερες».

Η πολιτική παρομοιάζεται με την υφαντική τέχνη, επειδή όπως αυτή συνδυάζει διάφορες τεχνικές για να υφανθεί το ύφασμα· κατά ανάλογο τρόπο και η πολιτική χρειάζεται διάφορους τύπους ανθρώπων (νομοθέτες, δικαστές, στρατιωτικούς), οι οποίοι με τόλμη και φρόνηση θα συμβάλουν στην ολοκλήρωση της πολιτικής.