Στην ενότητα αυτή θα γνωρίσουμε τις αντιλήψεις του Πλάτωνα για τη συμμετοχή των γυναικών στη διακυβέρνηση της πολιτείας, για τις σχέσεις των δύο φύλων και για την ισοτιμία ανάμεσα στα φύλα, όπως παρουσιάζονται στο 5ο βιβλίο της Πολιτείας. Θα δούμε για ποιο λόγο ο Πλάτων υποστήριζε ότι οι γυναίκες είναι ίσες με τους άντρες στην αρετή και γιατί θεωρούσε ότι τα δύο φύλα πρέπει να ακολουθούν στην εκπαίδευση τον ίδιο τρόπο ζωής. Θα δούμε, επίσης, με ποιον τρόπο διεξάγεται ο διάλογος και πώς ο Πλάτων διαφοροποιείται από το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής του.
KEIMENO
Ισοτιμία των φύλων στη συμμετοχή στην εξουσία
[Σωκράτης:] Επομένως, φίλε μου, δεν υπάρχει έργο (επιτήδευμα) σχετικά με τη διοίκηση της πολιτείας το οποίο να προσιδιάζει στη γυναίκα ως γυναίκα2, ούτε στον άνδρα ως άνδρα, αλλά οι φυσικές ικανότητες είναι κατά τρόπο όμοιο διάσπαρτες και στα δύο φύλα, κι είναι σύμφωνο με τη φύση να συμμετέχει η γυναίκα σε όλα τα έργα, το ίδιο και ο άνδρας, γενικώς όμως η γυναίκα είναι πιο αδύναμη από τον άνδρα3.
[Γλαύκων:] Βεβαίως.
[Σωκράτης:] Θα τα αναθέσουμε λοιπόν όλα στους άνδρες, και στις γυναίκες τίποτα;
[Γλαύκων:] Αυτό δε γίνεται.
[Σωκράτης:] Θα πούμε, φαντάζομαι, ότι μια γυναίκα είναι από τη φύση της κατάλληλη για το επάγγελμα του γιατρού κι η άλλη όχι, επίσης ότι η μια έχει καλλιτεχνική προδιάθεση κι η άλλη όχι.
[Γλαύκων:] Ασφαλώς.
[Σωκράτης:] Δεν υπάρχει επίσης γυναίκα με φυσική προδιάθεση για τη γυμναστική και για την πολεμική τέχνη κι από την άλλη γυναίκα ακατάλληλη για πόλεμο και χωρίς κλίση στη γυμναστική;
[Γλαύκων:] Κατά τη γνώμη μου, ναι.
[Σωκράτης:] Το ίδιο και γυναίκα με φυσική προδιάθεση για τη σοφία κι άλλη που μισεί τη γνώση; Επίσης άλλη που να 'ναι ψυχωμένη κι άλλη ξέψυχη;
[Γλαύκων:] Και αυτά.
[Σωκράτης:] Επομένως υπάρχει και γυναίκα κατάλληλη για το έργο του φύλακα και άλλη που δεν είναι κατάλληλη γι' αυτό. Ή μήπως και τους άνδρες που τους προορίζαμε για το έργο του φύλακα δεν τους επιλέξαμε με βάση αυτά τα φυσικά προσόντα4;
[Γλαύκων:] Ναι, με αυτά.
[Σωκράτης:] Συνεπώς η φυσική καταλληλότητα για το έργο του φύλακα είναι η ίδια και στη γυναίκα και στον άνδρα, με μόνη διαφορά ότι στη μια περίπτωση είναι πιο αδύναμη5, ενώ στην άλλη πιο ισχυρή.
(Πλάτων, Πολιτεία, Ε, 455d-456c)
ΠΡΑΓΜΑTOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥTΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ
-
Στο 5ο βιβλίο της Πολιτείας (Πολιτεία, Ε, 449a-471c), ο Πλάτων υποστηρίζει πως οι φυσικές δυνάμεις και ικανότητες έχουν κατανεμηθεί εξίσου στα δύο φύλα. H μόνη εκ φύσεως διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών είναι αυτή που αφορά στη διαδικασία της αναπαραγωγής, η οποία όμως δε θέτει φραγμό στις γυναίκες για ίση συμμετοχή στις υψηλότερες θέσεις μέσα στην «ιδανική» πολιτεία. Κατά τον Πλάτωνα, το φύλο δεν έχει καμία σχέση με τη διανοητική ανάπτυξη και τις ατομικές ικανότητες των προσώπων.
-
Έργο που προσιδιάζει στη γυναίκα: η θέση της γυναίκας στην αρχαία Eλλάδα ήταν δυσμενής. Iδιαίτερα στην Αθήνα, υπήρχαν πολλές διακρίσεις σε βάρος των γυναικών. Οι Αθηναίες όλων των κοινωνικών τάξεων δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα και ζούσαν μια ζωή περιορισμένη στο σπίτι.
-
Πιο αδύναμη από τον άνδρα: ο Πλάτων ενδιαφέρεται για την αγωγή, η οποία πρέπει να παρέχεται στην «ιδανική» πολιτεία, προσφέροντας σ' όλους τους πολίτες ίσες ευκαιρίες. Oι προτάσεις του για την ισότητα των φύλων, μολονότι «επαναστατικές», αποβλέπουν στο συμφέρον της πόλης και μετριάζονται από την παραδοχή ότι οι γυναίκες είναι πιο αδύναμες από τους άνδρες.
-
Eπιλέξαμε με βάση τα φυσικά προσόντα: ο Πλάτων είναι ο πρώτος, και ο μόνος από τους συγχρόνους του, που ασκεί κριτική στο κοινωνικό σύστημα αναγνωρίζοντας τη σπατάλη των γυναικείων δυνατοτήτων που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την ανάπτυξη της πολιτικής κοινωνίας. (Λέει χαρακτηριστικά ότι «μια πόλη που δε χρησιμοποιεί τις γυναίκες εξίσου όπως τους άνδρες είναι μία πόλη μισή· είναι όπως ένας άνθρωπος που δε χρησιμοποιεί και τα δύο του χέρια»).
-
Φυσική καταλληλότητα και φύλα: εδώ ο Πλάτων εκφράζει την άποψη ότι οι γυναίκες δεν εμποδίζονται λόγω του φύλου τους να συμμετάσχουν στις αρμοδιότητες της πολιτείας. Έχει υπάρξει μεγάλη διαφωνία σχετικά με το κατά πόσο ο Πλάτων ήταν «φεμινιστής». Οπωσδήποτε, η ιδέα που υποστήριξε στην αρχή του κειμένου, ότι οι γυναίκες μπορούν να συμμετέχουν στη διοίκηση της πολιτείας, ήταν ιδιαίτερα πρωτοποριακή και επαναστατική για την εποχή του. Όμως, ορισμένοι έχουν παρατηρήσει ότι σε άλλα χωρία των διαλόγων του εκφράζεται υποτιμητικά για τις γυναίκες και ότι, στην πραγματικότητα, αυτό που επιθυμεί είναι να χρησιμοποιήσει προς όφελος της ιδανικής πολιτείας όσο το δυνατόν περισσότερο τις γυναίκες και όχι να τις χειραφετήσει.
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1 Η αρετή είναι η ίδια για τον άνδρα και για τη γυναίκα
[Σωκράτης:] Μόνο για την αρετή έχεις αυτή την ιδέα, Μένων, ότι άλλη είναι η αρετή του άνδρα και άλλη της γυναίκας και ούτω καθεξής ή πιστεύεις τα ίδια και για την υγεία και για το μέγεθος και για τη δύναμη; Άλλη νομίζεις ότι είναι η υγεία του άντρα και άλλη της γυναίκας; Ή είναι παντού το ίδιο πράγμα, όταν είναι υγεία, είτε υπάρχει στον άντρα είτε και σε οποιονδήποτε άλλο;
[Μένων:] Μου φαίνεται ότι η υγεία είναι η ίδια και στον άντρα και στη γυναίκα.
[Σωκράτης:] Τότε λοιπόν και το μέγεθος και η δύναμη; Εάν μία γυναίκα είναι δυνατή, θα είναι δυνατή επειδή θα έχει τις ίδιες ιδιότητες και την ίδια δύναμη με τον δυνατό άνδρα; Με «την ίδια», εννοώ το εξής: η δύναμη δε διαφέρει καθόλου ως προς το ότι είναι δύναμη εάν βρίσκεται στον άνδρα ή στη γυναίκα, ή μήπως νομίζεις ότι διαφέρει;
[Μένων:] Όχι, καθόλου.
[Σωκράτης:] Η αρετή, λοιπόν, θα διαφέρει καθόλου, ως προς το ότι είναι αρετή, αν βρίσκεται στο παιδί ή στον γέροντα, τη γυναίκα ή τον άνδρα;
[Μένων:] Κάπως, μου φαίνεται, Σωκράτη, αυτό δεν είναι το ίδιο.
[Σωκράτης:] Γιατί όχι; Δεν υποστήριζες προηγουμένως ότι η αρετή του άνδρα είναι να διοικεί καλά την πολιτεία και της γυναίκας να διοικεί το σπίτι της;
[Μένων:] Μάλιστα.
[Σωκράτης:] Είναι όμως άραγε δυνατόν να διοικήσει κανείς καλά ή την πολιτεία ή το σπίτι ή οτιδήποτε άλλο, αν δεν τα διοικεί φρόνιμα και δίκαια;
[Μένων:] Όχι, βέβαια.
[Σωκράτης:] Αν τα διοικούν λοιπόν φρόνιμα και δίκαια, θα τα διοικούν με σωφροσύνη και δικαιοσύνη;
[Μένων:] Αναγκαστικά.
[Σωκράτης:] Τα ίδια πράγματα λοιπόν χρειάζονται και οι δύο, και ο άνδρας και η γυναίκα, αν πρόκειται να είναι ενάρετοι, σωφροσύνη και δικαιοσύνη.
(Πλάτων, Μένων, 72d-73b)
2 Ο ριζοσπαστισμός και η πρωτοτυπία του Πλάτωνα
[…] ο ριζοσπαστισμός και η πρωτοτυπία του Πλάτωνα συνίστανται στη στάση που κρατά απέναντι στις γυναίκες. Αποτελεί εκπληκτική καινοτομία να πιστεύει κανείς ότι οι κοινωνικοί ρόλοι των γυναικών δεν είναι φύσει, αλλά ότι οι γυναίκες μπορούν να κάνουν ό,τι κάνουν και οι άνδρες.
(Julia Αnnas, Πλάτων: Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε, μτφρ. Ε. Λεοντσίνη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006, σελ. 62-63)
3 Η διάκριση των φύλων
Η διάκριση των φύλων, όπως ερμηνεύεται συνήθως, χρησιμοποιεί το φύλο αυθαίρετα ή παράλογα ως κριτήριο για την απονομή οφελών ή θέσεων. Σύμφωνα με αυτήν την άποψη, οι πλέον κραυγαλέες μορφές διάκρισης των φύλων είναι εκείνες όπου, για παράδειγμα, κάποιος αρνείται να προσλάβει μία γυναίκα στη δούλεψή του, παρά το γεγονός ότι το φύλο ουδεμία ορθολογική σχέση έχει με την επιτέλεση του συγκεκριμένου έργου. Η MacKinnon το κατονομάζει αυτό «προσέγγιση της διαφοράς» στη διάκριση των φύλων, διότι θεωρεί ότι πρόκειται για μεροληπτική ή άνιση αντιμετώπιση που δεν μπορεί να δικαιολογηθεί με βάση κάποια διαφορά ανάμεσα στα φύλα.
(Will Kymlicka, Η πολιτική φιλοσοφία της εποχής μας, εισ.–μτφρ. Γρ. Μολύβας, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2005, σελ. 505)
EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ
-
Ποια επαγγέλματα ή δραστηριότητες αναφέρει ο Πλάτων τα οποία μπορούν να ασκήσουν οι γυναίκες της «ιδανικής» πολιτείας;
-
Γιατί η αρετή δεν είναι προνόμιο ορισμένου φύλου σύμφωνα με τον Πλάτωνα;
-
Νομίζετε ότι ο ρόλος που δίνει στις γυναίκες ο Πλάτων είναι κάτι νέο και επαναστατικό ή συνδέεται με τις παραδόσεις και τις συνήθειες των Αθηναίων της εποχής;
-
Ποιες αρετές αποδίδει ο Πλάτων εξίσου και στα δύο φύλα στο παράλληλο κείμενο (1); Παρατηρείται διαφοροποίηση στη σκέψη του σε σχέση με όσα αναφέρει στο απόσπασμα της Πολιτείας που μελετήσατε;
-
Σκεφτείτε παραδείγματα από την καθημερινή χρήση της γλώσσας στα οποία γίνεται αποκλειστική χρήση του αρσενικού γένους για να δηλωθεί το σύνολο των ανθρώπων ή περιπτώσεις όπου το αρσενικό γένος χρησιμοποιείται για να δηλώσει και το θηλυκό. Κατά τη γνώμη σας, είναι αυτό σωστό;
ΘEMAΤΑ ΓIA ΣYZHTHΣH Ή ΓPAΠTH EPΓAΣIA
-
Αναζητήστε γυναικεία ιστορικά πρόσωπα που διακρίθηκαν κατά την ελληνική αρχαιότητα και προσπαθήστε να αναφέρετε όσο το δυνατόν περισσότερα ονόματα. Στη συνέχεια, επιλέξτε μία από αυτές τις γυναίκες και αναφερθείτε σύντομα στον βίο και τη δραστηριότητά της.
-
Αναζητήστε γυναικεία μυθικά πρόσωπα που έχουν εμπνεύσει τους ποιητές της αρχαιότητας από τον Όμηρο μέχρι τον Ευριπίδη. Στη συνέχεια, αφού χωριστείτε σε ομάδες, να αναφερθείτε σύντομα στους αρχαίους μύθους που αφορούν γυναίκες και στον τρόπο που παρουσιάζεται ο χαρακτήρας τους.
-
Με ποιον τρόπο συσχετίζονται οι απόψεις του Πλάτωνα για τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία και το κράτος με την άποψη που εκφράζει ο Κρέων, στο παράπλευρο κείμενο με τον τίτλο: «Υποτίμηση της γυναίκας»; O Kρέων ως βασιλιάς της Θήβας, συγκρούστηκε με την ανιψιά του Aντιγόνη, που ήθελε να θάψει τον αδελφό της Πολυνείκη, παρόλο που είχε πολεμήσει εναντίον της πόλης των Θηβών διεκδικώντας την εξουσία από τον δίδυμο αδελφό του Eτεοκλή. Ο ίδιος ο βασιλιάς υποστήριζε ότι πρωταρχικό καθήκον είναι η υπακοή και η πειθαρχία στον άρχοντα και τους νόμους της πατρίδας της.
ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ
O Περικλής αναφέρει στον Eπιτάφιο λόγο του (Θουκυδίδης, Iστορίαι, Bιβλίο II, 45, 2, μτφρ. I.Θ. Kακριδής, Bιβλιοπωλείο της Eστίας, Aθήνα 1984): «Kι αν ακόμα πρέπει να πω κάτι και για των γυναικών την αρετή, όσες θ' απομείνουν τώρα χήρες, φτάνει μια σύντομη παραίνεση, για να δείξω ό,τι χρειάζεται· να μη φανείτε κατώτερες από τη γυναικεία φύση σας, μεγάλη σε σας η δόξα, το ίδιο και σε όποια το όνομά της θα ακουστεί όσο γίνεται πιο λίγο μέσα στους άνδρες, είτε για καλό είτε για κακό». Σχολιάστε την άποψη αυτή του Περικλή και συγκρίνατέ την με την άποψη του Πλούταρχου για τις Σπαρτιάτισσες που βρίσκεται στη σελ. 79 (στο περιθώριο).
Ανατρέχοντας στα βιβλία της Αρχαίας Ιστορίας σας, σε άλλα βιβλία Iστορίας και στις απεικονίσεις του κεφαλαίου, σκιαγραφήστε την καθημερινή ζωή των γυναικών στην αρχαία Αθήνα της εποχής του Περικλή κάνοντας ειδική αναφορά στην προσωπικότητα της Ασπασίας, της συντρόφου του σημαντικού αυτού Aθηναίου πολιτικού. Επίσης, να συγκρίνετε τη ζωή των γυναικών της Αθήνας με την αντίστοιχη των γυναικών της Σπάρτης (Συμβουλευτείτε και το Ανθολόγιο της B' Γυμνασίου: Aρχαία Eλλάδα: O τόπος και οι άνθρωποι).
Γυναίκα που διαβάζει πάπυρο μαζί με τρεις φίλες της. Ασυνήθιστη σκηνή για την πραγματικότητα της εποχής.
Αττική ερυθρόμορφη υδρία, περίπου 450 π.X. H Αθηνά αποθέτει την ασπίδα της και σημειώνει σε πινάκιο.
Απεικόνιση γυναικών από έπαυλη της Πομπηίας. Οι γυναίκες αυτές ασκούνται στη μουσική.
Περίφημη γυναικεία μορφή από την Πομπηία που απεικονίζει γυναίκα που σκέπτεται, την επονομαζόμενη Σαπφώ.
Τοιχογραφία του 1ου αι. μ.Χ., από την Πομπηία, που απεικονίζει συζήτηση τριών γυναικών κάτω από ένα προστέγασμα. Πιθανότατα από ένα πρωτότυπο έργο.
Παράσταση της Αθηνάς, καθώς φιλοτεχνεί πήλινο άγαλμα. Αττική οινοχόη, περ. 470 π.Χ. (Βερολίνο, Κρατικά Μουσεία).
Η σιγή των γυναικών
«Καθετί σχεδόν που γνωρίζουμε για τις Eλληνίδες προέρχεται τελικά από ανδρική πηγή από αυτά που οι άνδρες έλεγαν για τις γυναίκες, από τις γυναικείες μορφές που δημιουργούσαν στη λογοτεχνία και στην τέχνη, και από ανεπίσημους νόμους και νομικές ρυθμίσεις που κατασκεύαζαν για να συναλλάσσονται με τις γυναίκες. Τόσο ως ομάδες όσο και ως άτομα οι γυναίκες στην αρχαία Ελλάδα είναι σε μεγάλη έκταση πλάσματα που επινοήθηκαν από άνδρες».
(S. Blundell, Η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Λ.Ι. Χατζηφώτη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004, σελ. 15)
O Kρατήρας της Mήδειας. Λουκανικός καλυκωτός κρατήρας του Ζωγράφου του Πολύχωρου, περίπου 400 π.Χ. (Kλήβελαντ, Mουσείο Tέχνης).
Καλλωπισμός νεαρής κοπέλας, αρχές του 1ου αι. μ.Χ.. Tοιχογραφία από το Ερκολάνο (Νάπολη, Εθνικό Μουσείο).
Xάλκινο αγαλματίδιο νεαρής Σπαρτιάτισσας αθλήτριας, σε φάση δρόμου ταχύτητας, της αρχαϊκής εποχής, από το ιερό του Διός στη Δωδώνη, περίπου 550-540 π.Χ. (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Mουσείο, KAΡ. 24).
«— Γιατί εσείς οι Σπαρτιάτισσες είστε οι μόνες που εξουσιάζετε τους άνδρες;
— Γιατί είμαστε οι μόνες που γεννάμε άνδρες».
(Πλούταρχος, Αποφθέγματα Λακωνικά, 227e)
H Ασπασία, από τη Μίλητο, εγκαταστάθηκε στην Αθήνα το 455 π.Χ. Ως σύντροφος του Περικλή άσκησε μεγάλη επίδραση σ' αυτόν με τη μόρφωση, την ευφυΐα της και την πολιτική της σκέψη. Στο σπίτι τους σύχναζαν ο Αναξαγόρας, ο Πρωταγόρας, ο Ζήνων, ο Φειδίας, ο Σοφοκλής και ο νεαρός τότε Σωκράτης. Λεπτομέρεια από άγαλμα του Κάλλωνα, που είχε κατασκευασθεί το 460 περίπου, που απεικονίζει γυναικεία μορφή την επονομαζόμενη Ασπασία.
O Περσέας και η Ανδρομέδα.
Τοιχογραφία από την Πομπηία που απεικονίζει τον γνωστό μύθο σύμφωνα με τον οποίο ο Περσέας, ήρωας του Άργους, έσωσε την Aνδρομέδα στην Aιθιοπία από το κήτος που την απειλούσε.
Υποτίμηση της γυναίκας
Κρέων: Κακό μεγαλύτερο από την αναρχία δεν υπάρχει. Αυτή καταστρέφει πόλεις, αυτή αναστατώνει οικογένειες, αυτή διασπάει προς τη φυγή τις τάξεις των συμμαχικών δοράτων, ενώ η πειθαρχία σώζει τα πλήθη όσων μένουν στη θέση τους. Έτσι πρέπει να υπερασπιζόμαστε την έννομη τάξη, και με κανένα τρόπο να μη νικιόμαστε από γυναίκα· γιατί, αν πρέπει, καλύτερα να εκθρονιστούμε από άνδρα, και τότε δεν θα πουν για μας πως είμαστε κατώτεροι από γυναίκες.
(Σοφοκλέους, Αντιγόνη, στ. 672-680, στο Περί της πολιτικής, επιλογή κειμένων - μτφρ. K.I. Δεσποτόπουλος, εκδ. MIET, Aθήνα 2004)
Παράσταση της Mήδειας που σκοτώνει τα παιδιά της.
Ερυθρόμορφος καμπανικός αμφορέας με λαιμό του Ζωγράφου του Ιξίωνα, περίπου 330 π.X. (Παρίσι, Mουσείο του Λούβρου, K 300).
