08. Η εξέλιξη της ελληνικής επανάστασης (1821-1827)

Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

α) Ευνοϊκοί παράγοντες για την κήρυξη της επανάστασης του 1821, σ. 30

β) Φάσεις της επανάστασης (απλή αναφορά με χρήση πίνακα ή χάρτη), σσ. 30-32.

Λέξεις κλειδιά:

ένοπλα ελληνικά σώματα, αντίδραση των Οθωμανών

Υποστηρικτικό υλικό:

-Εικαστικά έργα Ν. Λύτρα, Η ανατίναξη της τουρκικής ναυαρχίδας στη Χίο (σ. 31) και Θ. Βρυζάκη, Η έξοδος του Μεσολογγίου (σ. 32), προκειμένου να συζητηθούν δύο από τα κύρια στρατιωτικά γεγονότα της επανάστασης.

-Προσωπογραφίες ηρώων της επανάστασης στο Φωτόδεντρο (με αναζήτηση συγκεκριμένου προσώπου):

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Συζήτηση για τη σημασία των συμβολισμών κατά τη διάρκεια επαναστατικών κινήσεων και τη δημιουργία εθνικών μύθων, με αφόρμηση το εικαστικό έργο του Θ. Βρυζάκη, Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλογεί τη σημαία της επανάστασης.

-Άσκηση/δραστηριότητα 2, σ. 32 του σχολ. βιβλίου.

-Σχολιασμός της σχέσης της Ελληνικής Επανάστασης με τη Γαλλική, με βάση την πηγή αρ. 2, σ. 21 του σχολ. βιβλίου.

1 ώρα

I. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι

Οι μαθήτριες και οι μαθητές επιδιώκεται:

Να γνωρίσουν τα στοιχεία που ευνοούσαν την εδραίωση της ελληνικής επανάστασης στον νότιο ελλαδικό χώρο.

Να γνωρίσουν τα σχετικά με τους πρωταγωνιστές και τα κύρια στρατιωτικά γεγονότα της ελληνικής επανάστασης τόσο κατά τη φάση των επιτυχιών (1821-1824) όσο και κατά τη φάση της κάμψης (1824-1827).

Κύριες διδακτικές επισημάνσεις

Σχολιασμός γραπτών πηγών

1. Το απόσπασμα από τα απομνημονεύματα του Φωτάκου απηχεί την ατμόσφαιρα που επικρατούσε μεταξύ των επαναστατημένων Ελλήνων στις αρχές της επανάστασης. Αν και η αυθόρμητη προσέλευση ήταν μεγάλη, γρήγορα ο Κολοκοτρώνης άρχισε να οργανώνει τη στρατολογία φοβούμενος έλλειψη πειθαρχίας μεταξύ των επαναστατικών δυνάμεων.

2. Το απόσπασμα από τα απομνημονεύματα του Κασομούλη αρκεί για να καταλάβουν, να νιώσουν οι μαθητές τη δραματική κατάσταση των πολιορκημένων του Μεσολογγίου.

Σχολιασμός εικονιστικού υλικού

1. Ας υπογραμμιστεί ότι ο πασίγνωστος αυτός πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη δεν αποτυπώνει πραγματικό γεγονός, αλλά αποτελεί φανταστική σύνθεση. Ο θρύλος που θέλει την ελληνική επανάσταση να ξεκινά στις 25 Μαρτίου 1821 από τη μονή της Αγίας Λαύρας με δοξολογία υπό τον Παλαιών Πατρών Γερμανό δεν έχει τεκμηριωθεί ως σήμερα από καμία πηγή. Κατά τη συζήτηση στην τάξη μπορεί να αξιοποιηθεί και το κείμενο που ακολουθεί.

Μύθοι και σύμβολα μιας εθνικής επετείου

Ο θρύλος για την ύψωση του λαβάρου της Επανάστασης από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό στην Αγία Λαύρα πλάστηκε στην ουσία στο δεύτερο μισό του προηγούμενου αιώνα, με τη συνδρομή ποικίλων παραγόντων, παρόλο που αγνοήθηκε ή διαψεύσθηκε από τη νεοελληνική ιστοριογραφία του 19^ου αιώνα. Η αφετηρία του μύθου μπορεί να ανιχνευθεί στην περιγραφή ενός γάλλου περιηγητή, του Πουκεβίλ, που έγραψε το 1824 μια «Ιστορία της ελληνικής επανάστασης». Εκεί δίνει μια ρομαντική περιγραφή της κήρυξης της επανάστασης, κατάλληλη προς κατανάλωση από το σύγχρονο του ευρωπαϊκό κοινό. Η παγίωση του μύθου θα ευνοηθεί πάντως από τις συνθήκες που θα αναπτυχθούν στο εσωτερικό του ελληνικού κράτους μετά τη δημιουργία του, δηλαδή τις κοινωνικές ομάδες που θα αναλάβουν ηγετικό ρόλο και θα θελήσουν να εξάρουν τη συμβολή τους στο απελευθερωτικό έργο, την ανάπτυξη του νεοελληνικού τοπικισμού, την ανάγκη σύνδεσης θρησκείας και έθνους, κυρίως μετά την κήρυξη του αυτοκεφάλου της ελληνικής εκκλησίας το 1833 και την επακόλουθη ψυχρότητα με το Πατριαρχείο. Η καθιέρωση, εξάλλου, της εθνικής επετείου της 25 Μαρτίου συνέβαλε στη μυθοποίηση της Λαύρας, μυθοποίηση που στη συνέχεια κρυσταλλώνεται μέσα από τη λογοτεχνία και τη ζωγραφική.

Χρ. Κουλούρη, Μύθοι και σύμβολα μιας εθνικής επετείου,
Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Κομοτηνή 1995.

ΙΙ. ΠΡΟΣΘΕΤΟ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

1. Διαφωνίες μεταξύ των Ελλήνων αναφορικά με την έναρξη επανάστασης στην Πελοπόννησο

Στις 26 Ιανουαρίου (1821) έλαβε χώρα στο Αίγιο μυστική συγκέντρωση μυημένων Φιλικών, προκρίτων και αρχιερέων της βορειοδυτικής Πελοποννήσου, γνωστή στην ιστορία ως Συνέλευση της Βοστίτσας [η ονομασία του Αιγίου επί Τουρκοκρατίας]. Στη συνέλευση παρευρισκόταν και ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δικαίος - Παπαφλέσσας, απόστολος της Φιλικής Εταιρείας, μια άκρως ενδιαφέρουσα προσωπικότητα, ο οποίος παρουσίασε τις εντολές του Αλέξανδρου Υψηλάντη σχετικά με την έναρξη του Αγώνα στο Μοριά. Οι πρόκριτοι και οι κληρικοί αντιμετώπισαν με δυσπιστία —και ορισμένοι με φανερή εχθρότητα— τον Παπαφλέσσα [...]. Η συζήτηση εξελίχθηκε σε σκληρή αντιμαχία και ανταλλαγή ύβρεων —ιδιαιτέρως μεταξύ του επισκόπου Παλαιών Πατρών Γερμανού και του Καλαβρυτινού προύχοντα Ανδρέα Ζαΐμη, από τη μία, και του Παπαφλέσσα, από την άλλη— και τελείωσε με ανταλλαγή εκατέρωθεν απειλών. [...] Ο Γερμανός εξύβρισε τον Παπαφλέσσα: «Είσαι άρπαξ απατεών και εξωλέστατος», και ο τελευταίος αποχώρησε απειλώντας ότι θα ξεκινήσει, σύμφωνα με τις εντολές της Φιλικής, την Επανάσταση, «και όποιον πιάσουν οι Τούρκοι δίχως άρματα ας τον σκοτώσουν».

Στ. Π. Παπαγεωργίου, «"Πρώτο έτος της ελευθερίας", από τις Παρίστριες ηγεμονίες στην Επίδαυρο», Ιστορία του νέου ελληνισμού,
Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τόμ. 3ος , σ. 59.

2. Ο Κολοκοτρώνης καλεί τους κατοίκους της Αρκαδίας να επαναστατήσουν

Αδελφοί κάτοικοι της Αρκαδίας,

Η ώρα έφθασε. Το στάδιον της δόξης και της ελευθερίας ηνοίχθη. Τα πάντα ιδικά μας και ο Θεός του παντός μεθ' ημών έσεται. Μη πτοηθήτε εις το παραμικρόν. Σεις είσθε ατρόμητοι και των προγόνων μας απόγονοι. Γενικώς οπλισθήτε με ανοιχτά μπαϊράκια και τρέξατε εναντίον των εχθρών της πίστεως και της πατρίδος. Εντός ολίγων ημερών φθάνομεν και ημείς με 10.000 στρατεύματα. Σεις σφαλίσατε τους Αρκαδίους Τούρκους, και μιαν ώραν αρχύτερα ως λέοντες να τους ξεσχίσετε και να τους στείλετε εις τα τάρταρα του Άδου. Μη καταδεχθήτε να σας κατηγορήση ο κόσμος και η Ιστορία, αλλά ν' αποθανατίσητε τα ονόματά σας, και διαμένετε αιωνίως εις την αθάνατον δόξαν, και σας ευχόμεθα υγείαν και ανδρείαν συνενωμένοι με την ομόνοιαν και την πειθαρχίαν, τας δε πράξεις σας να μας γράψητε με πρώτον προς οδηγίαν και ησυχίαν μας.

Θ. Κολοκοτρώνης, Γρ. Δικαίος (Παπαφλέσσας)

Πηγή: Δ. Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, Μέλισσα, Αθήνα 1959-1960, τόμ. 1, σ. 184-185.

3. Η ακτινοβολία της Εξόδου του Μεσολογγίου

Οι μαχητές του Μεσολογγίου, οι δημιουργοί του κορυφαίου γεγονότος της Επανάστασης, [... ] έδειξαν ποια είναι τα ακραία όρια της ανθρώπινης ευψυχίας. Οι Έλληνες συγκλονισμένοι, συνειδητοποίησαν πόσο δύσκολη ήταν η κατάσταση. Παρόλο, όμως, που το συλλογικό άρχισε να κερδίζει έδαφος, οι φιλοδοξίες των πολιτικών και στρατιωτικών δεν καταλάγιασαν. Αντίθετα, ο φιλελληνισμός, που είχε καμφθεί εξαιτίας των εμφυλίων πολέμων, φούντωσε ξανά σε όλη την Ευρώπη και στις ΗΠΑ. [... ] Στη διάρκεια του ενός χρόνου που το Μεσολόγγι έμεινε απόρθητο, η Επανάσταση, αν και σε κρίσιμη φάση, δεν έσβησε και, επομένως το αγγλικό σχέδιο και οι αγγλορωσικές διαπραγματεύσεις, που έθεσαν τις βάσεις για την επίλυση του ελληνικού ζητήματος με διπλωματικά μέσα, έγιναν σε χρονική περίοδο που η Επανάσταση όχι μόνο ήταν ζωντανή αλλά και που προκαλούσε τον θαυμασμό της Ευρώπης [...].

Γ. Γιαννόπουλος, «Τα πολεμικά γεγονότα, η κρίσιμη τριετία, 1825-1827», Ιστορία του νέου ελληνισμού,
Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τόμ. 3, σ. 111.

Η ευνοϊκή συγκυρία

Έναρξη της Επανάστασης στην Πελοπόννησο (ΙΜΕ)

Οι προΰποθέσεις για την επιτυχία της ελληνικής επανάστασης ήταν σαφώς καλύτερες στον νότιο ελλαδικό χώρο, όπου οι ελληνικοί πληθυσμοί ήταν πυκνότεροι και η παρουσία οθωμανικού στρατού δεν ήταν ιδιαίτερα ισχυρή, ενώ τη δεδομένη στιγμή (1820-1822) μεγάλο μέρος των οθωμανικών δυνάμεων ήταν απασχολημένο στον πόλεμο εναντίον του Αλή πασά της Ηπείρου. Ακόμη, εδώ πολυάριθμοι Φιλικοί προετοίμαζαν και ανέμεναν τον ξεσηκωμό, υπήρχαν ένοπλα σώματα Ελλήνων (κλέφτες), ελληνικά εμπορικά σκάφη, που τότε ήταν εφοδιασμένα με κανόνια, ενώ πολλοί Έλληνες διέθεταν σημαντική εμπειρία ένοπλων συγκρούσεων τόσο στην ξηρά (στρατιώτες στις ένοπλες δυνάμεις του Αλή πασά και στον αγγλικό στρατό των Επτανήσων) όσο και στη θάλασσα (ναύτες στο τουρκικό πολεμικό ναυτικό, αλλά και σε εμπορικά πλοία που είτε συγκρούονταν με πειρατές είτε ασκούσαν πειρατεία). Επιπλέον, τα ορεινά εδάφη της Πελοποννήσου και της Στερεάς διευκόλυναν τον κλεφτοπόλεμο.

Επαναστατικές εστίες

Η κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Α΄ έτος της Ελληνικής Επανάστασης, Τα γεγονότα (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Η έναρξη της επανάστασης και τα πρώτα γεγονότα (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)
Οι πολεμικές επιχειρήσεις (ΙΜΕ)

Επαναστάσεις ξέσπασαν τον Μάρτιο του 1821 σε διάφορα σημεία της Πελοποννήσου και στη συνέχεια στη Στερεά Ελλάδα, στην Κρήτη, στα νησιά του Αιγαίου, στη Θεσσαλία, στην Ήπειρο, στη Μακεδονία και στη Θράκη. Επαναστατικές κινήσεις έγιναν, επίσης, στην Κύπρο και στη Μ. Ασία. Γρήγορα, ωστόσο, φάνηκε ότι η απελευθέρωση μιας τόσο μεγάλης περιοχής ξεπερνούσε τις δυνατότητες του ελληνισμού. Ειδικά στη Θεσσαλία και στη Μακεδονία, που είναι σε μεγάλο βαθμό πεδινές, καθώς και στη Θράκη, στην Κύπρο και στη Μ. Ασία, όπου ήταν εύκολο να φτάσει γρήγορα τουρκικός στρατός, η καταστολή ήταν άμεση. Τελικά, η επανάσταση εδραιώθηκε στην Πελοπόννησο, στη Στερεά Ελλάδα και σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου. Οι δυνάμεις των επαναστατών αποτελούνταν από αγωνιστές που ακολουθούσαν κάποιον οπλαρχηγό δίχως να υπάρχει κεντρική ηγεσία.

1. Θ. Βρυζάκης, Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλογεί τη σημαία της επανάστασης (φανταστική σύνθεση). Αν και ο Αγώνας είχε ξεκινήσει λίγες μέρες νωρίτερα, η 25η Μαρτίου ορίσθηκε το 1838 ως εθνική επέτειος για να συνδεθεί η κήρυξη της Επανάστασης με τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.

Πίνακες του Μακρυγιάννη, ζωγραφισμένοι από τον Παναγιώτη Ζωγράφο και τους γιους του «κατά στοχασμόν, υπαγόρευσιν και δι' ιδίων εξόδων» του Mακρυγιάννη

Οι πρωταγωνιστές

Η Επανάσταση του 1821, Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Από τους χιλιάδες Έλληνες που συμμετείχαν στην επανάσταση ξεχώρισαν, χάρη στις στρατιωτικές ηγετικές τους ικανότητες, οι Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Γεώργιος Καραϊσκάκης, Οδυσσέας Ανδρούτσος και Μάρκος Μπότσαρης στη στεριά, καθώς και οι Κωνσταντίνος Κανάρης και Ανδρέας Μιαούλης στη θάλασσα. Ηγετικό ρόλο έπαιξαν και δύο γυναίκες, η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα και η Μαντώ Μαυρογένους.

Η φάση των επιτυχιών (1821-1824)

Ο λόγος του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη στην Πνύκα (Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων)

Αρχικά, οι επαναστάτες περιόρισαν τους Τούρκους στα κατά τόπους φρούρια. Παράλληλα, καταλήφθηκαν από τους Έλληνες πόλεις της Πελοποννήσου, όπως η Καλαμάτα και η Πάτρα. Οι οθωμανικές αρχές απάντησαν με σκληρά αντίποινα σε βάρος Ελλήνων αμάχων στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη, στη Θράκη, στην Κύπρο και αλλού. Στη διάρκειά τους απαγχονίστηκε ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ (10 Απριλίου 1821).

2. Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο θρυλικός «γέρος του Μοριά»,
ηγετική φυσιογνωμία της επανάστασης του 1821.

1. Οι απαρχές της ελληνικής επανάστασης

Oι περισσότεροι από αυτούς [ενν. τους Έλληνες] στην αρχή της επανάστασης ήσαν χωρίς άρματα [...] και αι σημαίαι των περισσοτέρων ήσαν τσεμπέρες των γυναικών των. Ερωτούσαν οι απλοί Έλληνες τότε ο ένας τον άλλον διά τι εμαζώχθησαν εδώ και τι θα κάμωμεν. […] Oι Έλληνες εις την αρχήν της επαναστάσεως αυτομάτως εσυναθροίζοντο εις τα στρατόπεδα [...]. Έπειτα όμως ο Κολοκοτρώνης επρολάμβανε και τους εσυνάθροιζε διά διαταγής αυτού, ή της κυβερνήσεως, και δεν τους άφηνε να συνέρχωνται αυτομάτως, διότι εφοβείτο την ραδιουργίαν και την λιποταξίαν και ήθελε να τους έχη όλους υπό επιτήρησιν.
Φωτάκος (Φώτιος Χρυσανθακόπουλος), Απομνημονεύματα περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήναι 1858, τόμ. Α‘, σ. 81.

Η επανάσταση, ωστόσο, δεν κάμφθηκε. Τουρκικά στρατεύματα που μετέβαιναν στην Πελοπόννησο για να την καταπνίξουν συνάντησαν ισχυρή και γενναία αντίσταση σε διάφορα σημεία της Στερεάς Ελλάδας (Αλαμάνα, Γραβιά, Βασιλικά και αλλού) από τις δυνάμεις οπλαρχηγών όπως ο Αθανάσιος Διάκος και ο Οδυσσέας Ανδρούτσος. Σε μια από αυτές τις μάχες σκοτώθηκε πολεμώντας και ο επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας. Την ίδια στιγμή ενισχύονταν οι ελληνικές θέσεις στην Πελοπόννησο. Γεγονός-σταθμός υπήρξε η άλωση της Τριπολιτσάς (23 Σεπτεμβρίου 1821), διοικητικού κέντρου της Πελοποννήσου, από δυνάμεις με επικεφαλής τον Θ. Κολοκοτρώνη.

Παράλληλα, στη θάλασσα οι ελληνικές δυνάμεις παρεμπόδιζαν τις κινήσεις του τουρκικού στόλου, υποστήριζαν τις χερσαίες δυνάμεις και συμμετείχαν σε πολιορκίες παραλιακών φρουρίων.

Οι Τούρκοι, θέλοντας να σπείρουν τον πανικό, κατέλαβαν τη Χίο (Πάσχα 1822) και κατέσφαξαν τον ελληνικό πληθυσμό της (23.000 νεκροί και 47.000 αιχμάλωτοι), γεγονός που προκάλεσε μεγάλη συγκίνηση στην Ευρώπη. Σε απάντηση, ο Κ. Κανάρης και οι άνδρες του ανατίναξαν, λίγο αργότερα, την τουρκική ναυαρχίδα στο λιμάνι της Χίου.

3. Νικηφόρος Λύτρας, Η ανατίναξη της Τουρκικής ναυαρχίδας από τον K. Κανάρη και τους άνδρες του.

Συγχρόνως, ελληνικές δυνάμεις, υπό την ηγεσία του Θ. Κολοκοτρώνη, διέλυσαν στα Δερβενάκια της Αργολίδας (25-28 Ιουλίου 1822) τη στρατιά του Δράμαλη που είχε φτάσει στην Πελοπόννησο με σκοπό την ανακατάληψη της Τριπολιτσάς.

Το 1823 σκοτώθηκε, πολεμώντας λίγο έξω από το Καρπενήσι, ο Μάρκος Μπότσαρης.

Το 1824 ο σουλτάνος ήρθε σε συμφωνία με τον ηγεμόνα της Αιγύπτου Μοχάμετ Άλι, προσφέροντάς του, σε περίπτωση καταστολής της επανάστασης, την Κρήτη και την Πελοπόννησο. Πράγματι, αιγυπτιακός στρατός κατέπνιξε την επανάσταση στην Κρήτη και κατέστρεψε την Κάσο, ενώ τουρκικές δυνάμεις έκαναν το ίδιο στα Ψαρά.

Εικόνες για τον Μάρκο Μπότσαρη, την Καταστροφή των Ψαρών και τη Ναυμαχία του Γέροντα

Η ελληνική απάντηση δόθηκε στη ναυμαχία του Γέροντα (29 Αυγούστου 1824), στην οποία ελληνικές ναυτικές δυνάμεις με επικεφαλής τον Α. Μιαούλη κατάφεραν ισχυρό χτύπημα στον τουρκοαιγυπτιακό στόλο.

Η φάση της κάμψης (1825-1827)

Στις αρχές του 1825 ο Ιμπραήμ, θετός γιος του Μοχάμετ Άλι της Αιγύπτου, αποβιβάστηκε στην Πελοπόννησο επικεφαλής ενός καλά οργανωμένου τακτικού στρατού. Χωρίς σοβαρή αντίσταση από τις ελληνικές δυνάμεις, που ήταν καταπονημένες από τον εμφύλιο πόλεμο (βλέπε επόμενη ενότητα), ανακατέλαβε μεγάλο τμήμα της Πελοποννήσου. Η ηρωική προσπάθεια του Παπαφλέσσα να τον σταματήσει (μάχη στο Μανιάκι, 20 Μαΐου 1825) δεν είχε αποτέλεσμα. Μόνο στους Μύλους, περιοχή κοντά στο Άργος, οι Δημήτριος Yψηλάντης, Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης και Μακρυγιάννης κατάφεραν να πλήξουν τις δυνάμεις του Ιμπραήμ (13 Ιουνίου 1825).

4. Παπαφλέσσας

Εικόνες για τον Παπαφλέσσα και τη Μάχη στους Μύλους

2. Η πείνα βασανίζει τους αγωνιστές του Μεσολογγίου

Aρχίσαμεν, περί τας 15 Mαρτίου, ταις πικραλήθραις, χορτάρι της θαλάσσης˙ το εβράζαμεν πέντε φοραίς έως ότου έβγαινεν η πικράδα, και το ετρώγαμεν με ξείδι και λάδι ωσάν σαλάτα, και με ζουμί από καβούρους ανακατωμένον και τούτο. Eδόθησαν και εις τους ποντικούς, πλην ήτον ευτυχής όστις εδύνατο να πιάση έναν. Bατράχους δεν είχαμεν, κατά δυστυχίαν. Aπό την έλλειψην της θροφής αύξαναν αι ασθένειαι, πονόστομος και αρθρίτις. Eις τοιαύτην κατάστασιν ευρισκόμασθον όταν μας έφθασεν γράμμα των απεσταλμένων μας εις Nαύπλιον συσταίνον και να φάγωμεν (εν ανάγκη) ένας τον άλλον. [...] Εκείνην την ημέραν ένας Kραβαρίτης έκοψεν κρέας από το μηρί ενός φονευμένου και το έφαγεν.
N. Kασομούλης, Eνθυμήματα στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Eλλήνων. Aπό τα 1821 μέχρι των 1833, επιμ. Γ. Bλαχογιάννης, Aθήνα 1939, τόμ. Β΄, σ. 256.

Παράλληλα, τουρκικές και αιγυπτιακές δυνάμεις είχαν αρχίσει την πολιορκία του Μεσολογγίου (Απρίλιος 1825-Απρίλιος 1826), η οποία τερματίστηκε τη νύχτα της 10ης προς την 11η Απριλίου 1826 με την ηρωική έξοδο των πολιορκημένων Ελλήνων, που κατέληξε σε σφαγή, γεγονός που προκάλεσε τεράστια συγκίνηση σε ολόκληρη την Ευρώπη.

Η επανάσταση κινδύνευε άμεσα να καμφθεί. Μόνο στη Στερεά Ελλάδα δυνάμεις με επικεφαλής τον Γεώργιο Καραϊσκάκη, μία από τις σημαντικότερες στρατιωτικές φυσιογνωμίες του Αγώνα, πραγματοποιούσαν ακόμη επιχειρήσεις. Ενώ, όμως, οι Έλληνες μάχονταν κατά τουρκικών δυνάμεων που πολιορκούσαν την Ακρόπολη της Αθήνας, ο Καραϊσκάκης σκοτώθηκε (23 Απριλίου 1827). Ο θάνατός του και η κατάληψη της Ακρόπολης, λίγο μετά, από τους Τούρκους ενίσχυσαν την αίσθηση ότι η επανάσταση έσβηνε.

Παράλληλα, οι Δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία), παρακινημένες από δικούς τους λόγους, αποφάσισαν (συνθήκη του Λονδίνου, 6 Ιουλίου 1827) την ειρήνευση και τη δημιουργία ελληνικού κράτους. Ήταν μια απόφαση που άλλαξε ουσιαστικά τα δεδομένα του ελληνικού ζητήματος. Η επανάσταση, ωστόσο, δεν είχε ακόμη τελειώσει.

5. Θ. Βρυζάκης, Η έξοδος του Μεσολογγίου.

Εικόνες από τις πολιορκίες του Μεσολογγίου και από την έξοδο.

Εικόνες για τον Γεώργιο Καραϊσκάκη και τη συνθήκη του Λονδίνου

Γλωσσάριο «Ελληνικής Επανάστασης» (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

6. Μάρκος Μπότσαρης

7. Γεώργιος Καραϊσκάκης

8. Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα

ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

1. Αφού μελετήσετε την πηγή 1, προσπαθήστε να παρουσιάσετε σε σύντομο κείμενο την ατμόσφαιρα που επικρατούσε μεταξύ των ξεσηκωμένων Ελλήνων στο ξεκίνημα του Αγώνα.
2. Να μελετήσετε την πηγή 2 και την εικόνα 5 και να συνθέσετε κείμενο στο οποίο θα αφηγήστε τη ζωή στο πολιορκημένο Μεσολόγγι και την έξοδο των κατοίκων του.
3. Διαθεματική δραστηριότητα: Να επιλέξετε έναν από τους ζωγραφικούς πίνακες 1, 3, 5 και να τον περιγράψετε.

1. Θ. Βρυζάκης, Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλογεί τη σημαία της επανάστασης (φανταστική σύνθεση). Αν και ο Αγώνας είχε ξεκινήσει λίγες μέρες νωρίτερα, η 25η Μαρτίου ορίσθηκε το 1838 ως εθνική επέτειος για να συνδεθεί η κήρυξη της Επανάστασης με τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.

3. Ν. Λύτρας, Η ανατίναξη της τουρκικής ναυαρχίδας στη Χίο από τον Κ. Κανάρη και άνδρες του.

5. Θ. Βρυζάκης, Η έξοδος του Μεσολογγίου.
Δες αναλυτική παρουσίαση του πίνακα στο «Υλικό».

Πηγή 1. Οι απαρχές της ελληνικής επανάστασης

Πηγή 2. Η πείνα βασανίζει τους αγωνιστές του Μεσολογγίου

Οι πολεμικές επιχειρήσεις ΙΜΕ

Ντελακρουά Εζέν, Επεισόδιο του Ελληνικού Αγώνα, 1856, λάδι σε μουσαμά, Εθνική Πινακοθήκη, Π.5618
H ενδυμασία του έφιππου πολεμιστή, με όλες της τις λεπτομέρειες –τη λευκή φουστανέλα, τις ποικιλμένες περικνημίδες, το μαύρο ζωνάρι, το κεντημένο γιλέκο και την υπέροχη πράσινη κάπα, η οποία είναι φοδραρισμένη με κόκκινο μεταξωτό, και ανεμίζει στον αέρα σε κίνηση παράλληλη με αυτή του φεσιού και του κεφαλομάντηλου - αλλά και ο ίδιος ο έλληνας καβαλάρης, ο οποίος απεικονίζεται από το πλάι, καθοδηγούν το βλέμμα και την ανάγνωση μέσω των χρωμάτων και του σχεδίου. Το άλογο συμμετέχει κατά τρόπο συμπληρωματικό· ο καλπασμός του δεν οδηγεί απαραίτητα σε μιαν άμεση αναμέτρηση μεταξύ «καλού» και «κακού», μεταξύ χριστιανών και άπιστων. Στο βάθος ένας πολεμιστής με το τουφέκι του σκοπεύει ακουμπώντας πάνω στο νεκρό άλογό του. Η απουσία δραματικών στοιχείων υπογραμμίζει στο συγκεκριμένο έργο το θέμα του αγώνα για την ελευθερία: ο έφιππος έλληνας πολεμιστής μπορεί να ερμηνευτεί ως η κατ΄ εξοχήν ενσάρκωση ενός ιδανικού, μιας ιδέας από την οποία απουσιάζει κάθε πλεονάζον στοιχείο μιας ιστορικά και κυριολεκτικά αναγνωρίσιμης επικαιρότητας.
Επεισόδιο του Ελληνικού Αγώνα, 1856

Η έξοδος του Μεσολογγίου, Βρυζάκης Θ., 1853, Εθνική Πινακοθήκη, Π.5446
Η σύνθεση αναπτύσσεται κατακόρυφα, χωρίς βάθος, και χωρίζεται σε δύο επίπεδα: στην ουράνια και την επίγεια ζώνη. Στο ουράνιο τμήμα, στον άξονα, δηλαδή στο κέντρο της σύνθεσης, βλέπουμε ένθρονο τον Παντοκράτορα, μέσα σε μια χρυσή νεφέλη, να ευλογεί τους αγωνιστές, ενώ άγγελοι με κλάδους βαΐων και στέφανα δάφνης ετοιμάζονται να στέψουν τους ήρωες. Στο επίγειο τμήμα της σύνθεσης, πάνω σε μια ξύλινη γέφυρα, οι αγωνιστές ορμούν έξω από την πύλη του τείχους, κραδαίνοντας τα σπαθιά τους. Ένας από αυτούς υψώνει με το αριστερό του χέρι την ελληνική σημαία με τον σταυρό στο κοντάρι. Μερικοί έχουν κιόλας πληγωθεί. Ακολουθούν τα γυναικόπαιδα. Μητέρες με παιδιά έχουν πέσει κάτω από τη γέφυρα, στο χαντάκι. Κάποιοι είναι ήδη νεκροί, άλλοι χαροπαλεύουν. Οι Τούρκοι πάνοπλοι περιμένουν τους ηρωικούς αγωνιστές. Μερικοί ανεβαίνουν στα τείχη, σκαρφαλώνοντας πάνω σε μια σκάλα. Επικρατούν ταραχή, ένταση και μεγάλη δραματικότητα. Είναι σαν να ακούμε την κλαγγή των όπλων και τις κραυγές των πληγωμένων. Η έξοδος του Μεσολογγίου, Βρυζάκης Θ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟY 1821 ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΑΝΑΔYΣΗΣ ΤΩΝ ΕΘΝΙΚΩΝ ΙΔΕΩΝ ΚΑΙ ΤΟY ΦΙΛΕΛΕYΘΕΡΙΣΜΟY ΣΤΗΝ ΕYΡΩΠΗ