1. Να επισημανθεί ότι ο Αριστοτέλης προσπαθεί στα Πολιτικά να προσεγγίσει την έννοια της πολιτικά οργανωμένης κοινότητας, αναφερόμενος σε ατελέστερες μορφές κοινωνικής συμβίωσης, και να προσδιορίσει τους σκοπούς της. Υποστηρίζει πως η πολιτικά οργανωμένη κοινωνία, η πόλη, είναι κάτι φυσικό, έχει τις ρίζες της στη φύση και όχι στην ανθρώπινη ιδιοτροπία και επιδιώκει το ύψιστο ανθρώπινο αγαθό, την ευδαιμονία. Στο Α βιβλίο των Πολιτικών ο Αριστοτέλης αναφέρεται στις δύο θεμελιώδεις μορφές του κοινωνικού βίου των ανθρώπων, στον οίκο, δηλ. την οικογένεια, και στην πόλη, δηλ. στο κράτος-πόλη, την πολιτεία. Αναφέρεται επίσης στις σχέσεις ιεραρχίας και εξουσίας εντός του οίκου αλλά και στις σχέσεις δεσπότη και δούλου, κυρίως όμως αναφέρεται στην πολιτική φύση του ανθρώπου και στην πόλη ως την τελειότερη μορφή κοινωνικής συμβίωσης. Μέσα σ' αυτή δίνονται οι δυνατότητες να εξασφαλισθεί το υπέρτατο αγαθό που είναι και ο τελικός σκοπός του ανθρώπου και της πόλης, δηλ. η ευδαιμονία.

2. Στην ενότητα αυτή προσεγγίζεται η εναρκτήρια πρόταση των Πολιτικών, όπου παρουσιάζεται η κεντρική ιδέα όλης της πραγματείας, σύμφωνα με την οποία η πόλη αποτελεί την υπέρτατη μορφή κοινωνίας, η οποία εμπεριέχει όλες τις άλλες και είναι αυτή που κατεξοχήν επιδιώκει το αγαθό, και μάλιστα το υπέρτατο αγαθό, την ευδαιμονία. Το υπέρτατο αγαθό ταυτίζεται με την ευδαιμονία, όπως στην Ενότητα 1η του κεφαλαίου, αλλά η ευδαιμονία εδώ είναι συλλογική, αναφέρεται στην ευδαιμονία της πόλης που αφορά το σύνολο των πολιτών. Ανακαλούμε την προηγούμενη γνώση ερωτώντας τι είναι, κατά τον Αριστοτέλη, το αγαθό και η ευδαιμονία (λ.χ. κάθε τέχνη και κάθε έρευνα, κάθε πράξη και επιλογή φαίνεται να αποσκοπεί σε κάποιο αγαθό και γι' αυτόν τον λόγο το αγαθό έχει ορισθεί ως αυτό στο οποίο τα πάντα αποσκοπούν) που έχει αναλυθεί στην ενότητα 1η του κεφαλαίου και επισημαίνεται η ομοιότητα που παρουσιάζει η μέθοδος του Αριστοτέλη και στις δύο εναρκτήριες προτάσεις των Ηθικών Νικομαχείων και των Πολιτικών, αντιστοίχως. Επισημαίνεται η κοινή τελεολογική προσέγγιση και τονίζεται ότι αυτή διατρέχει όλα τα έργα του Αριστοτέλη.

3. Οι μαθητές καλούνται να απαντήσουν γιατί η πόλη αποτελεί την υψηλότερη μορφή κοινωνίας και να εξηγήσουν τον συλλογισμό που αυτός παρουσιάζει για να υποστηρίξει τη θέση του αυτή. Να εξηγηθεί επίσης η έννοια της αυτάρκειας και να συνδεθεί αυτή όχι μόνο με την πόλη αλλά και με την ανθρώπινη ζωή εν γένει. Να επισημανθεί επίσης ότι ο Αριστοτέλης παρουσιάζει δύο διαφορετικά μεθοδολογικά επιχειρήματα για το πώς δημιουργήθηκε η πόλη, ένα αναλυτικό στην πρώτη παράγραφο των Πολιτικών και ένα ιστορικό - γενετικό στη δεύτερη παράγραφο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το ένα αναιρεί το άλλο.

1 Τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Τα Πολιτικά του Αριστοτέλη ασχολούνται όσο κανένα άλλο αρχαίο ή σύγχρονο κείμενο με κεντρικά θέματα που αφορούν στο σύνολο της πολιτικής φιλοσοφίας. Το αριστοτελικό κείμενο θέτει με σαφήνεια, όσο κανένα άλλο ίσως κείμενο, μερικά από τα πιο βασικά θέματα που καθένας από εμάς αντιμετωπίζει, όταν ασχολείται με τον τρόπο που οι ανθρώπινες κοινωνίες έχουν οργανωθεί, καθώς και με τον τρόπο διακυβέρνησής τους. Τα θέματα αυτά είναι εξίσου επίκαιρα σήμερα, όσο ήταν και τον 4ο αι. π.Χ., όταν ο Αριστοτέλης έγραψε τα Πολιτικά. Όμως, παρόλο που τα θέματα που ο Αριστοτέλης πραγματεύεται έχουν ενδιαφέρον και σήμερα, χρειάζεται εντούτοις να επισημανθεί ότι αυτά συνδέονται άμεσα με προβλήματα της εποχής του και ότι υφίστανται τους περιορισμούς αυτής. Χρειάζεται, επομένως, να έχουμε υπόψη μας ότι, όταν μελετούμε τα Πολιτικά του Αριστοτέλη, είναι ανάγκη να μην τα θεωρούμε ανεξάρτητα από το ιστορικό υπόβαθρο του ελληνικού κόσμου του 4ου αι., το οποίο ήταν συνυφασμένο με την ελληνική πόλη - κράτος και όχι με το σύγχρονο έθνος - κράτος.

2 Η σημασία και η επίδραση των Πολιτικών

Τα Πολιτικά του Αριστοτέλη έχουν αποτελέσει ένα από τα πιο κεντρικά κείμενα στη πολιτική συζήτηση της σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας σχετικά με τον βαθμό και τα όρια της ενότητας της κοινωνίας και της ελευθερίας στο κράτος. Τα θέματα που πραγματεύεται ο Αριστοτέλης σε αυτά είναι πάρα πολλά και ιδιαίτερα ενδιαφέροντα, αν και η δυσκολία του αριστοτελικού κειμένου αναφορικά με το ύφος, το λεξιλόγιο, τη δομή και την οργάνωση, αποτελεί πρόβλημα που, ως γνωστόν, έχει απασχολήσει εκτενώς τη φιλολογική και τη φιλοσοφική έρευνα. Στα Πολιτικά, αλλά και στα Ηθικά Νικομάχεια και τα Ηθικά Ευδήμια, ο Αριστοτέλης διατυπώνει ορισμένες σημαντικές θέσεις αναφορικά με την πόλη, την κοινωνία, την ευδαιμονία, την ανθρώπινη φύση, τη δικαιοσύνη, την ισότητα, και τα πολιτεύματα, και πάρα πολλά άλλα, που μόνο ενδεικτικά είναι δυνατόν να αναφερθούν εδώ. Οι αντιλήψεις αυτές διαμορφώνουν τη πολιτική θεωρία του Αριστοτέλη και έχουν επηρεάσει με ποικίλους τρόπους τη νεότερη και τη σύγχρονη πολιτική σκέψη. Η σημασία, ωστόσο, των Πολιτικών του Αριστοτέλη για τη μελέτη της πολιτικής φιλοσοφίας είναι διττή: παρουσιάζει αφενός ενδιαφέρον για τη μελέτη της ιστορίας της πολιτικής φιλοσοφίας, αφού το αριστοτελικό κείμενο εκτός του ότι έχει αξία αυτό καθ' εαυτό, έχει επηρεάσει την ιστορία της πολιτικής φιλοσοφίας, και αφετέρου η πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη έχει επιδράσει καθοριστικά στη σύγχρονη αναλυτική πολιτική φιλοσοφία υπό την έννοια ότι έχει θεωρηθεί ως ο κυριότερος αντίποδας στην πολιτική θεωρία του φιλελευθερισμού.

3 Η σχέση των Πολιτικών με τα Ηθικά

Κατά τον Αριστοτέλη, πολιτική είναι η επιστήμη που εξετάζει το σύνολο των δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται στην πόλη. Επειδή η πόλη είναι «πολιτική κοινωνία», η μορφή ή ο «βίος» της είναι το πολίτευμα το οποίο καθορίζει το «κύριον της πόλεως». Η πολιτική συνεπώς είναι επίσης η επιστήμη που εξετάζει το πολίτευμα και το «κύριον της πόλεως». Ηθική είναι η επιστήμη που αναφέρεται στους επαίνους και τους ψόγους ορισμένων πράξεων. Οι έπαινοι ή οι ψόγοι θεμελιώνονται στην ποιότητα της «προαιρέσεως» και στον σκοπό των πράξεων. Να γίνει σύνδεση των προηγούμενων ενοτήτων που αφορούσαν στα ηθικά έργα του Αριστοτέλη με την πραγματεία του για τα Πολιτικά και τη θεωρία του για την πολιτική κοινωνία. Αφόρμηση μπορεί να αποτελέσει το ακόλουθο απόσπασμα από τον Jonathan Barnes: «Η διανοητική δραστηριότητα δεν είναι αρκετή. Οι άνθρωποι δεν είναι μεμονωμένα άτομα και οι ανθρώπινες αρετές δεν είναι δυνατόν να εξασκούνται από ερημίτες. "Οι άνθρωποι", λέει ο Αριστοτέλης, "είναι από τη φύση τους πολιτικά ζώα" (Πολιτικά, Ι', 1, 1253a 2). Αυτή η παρατήρηση δεν αποτελεί έναν τυχαίο αφορισμό, αλλά κομμάτι της βιολογικής του θεωρίας. "Κοινωνικά ζώα είναι εκείνα που έχουν κάποια κοινή δραστηριότητα, πράγμα που δεν ισχύει για όλα τα αγελαία. Τέτοια είναι ο άνθρωπος, η μέλισσα, η σφίγγα και ο γερανός" (Περί ζώων ιστορίη, 488a 8-10). "Τούτο δε είναι και το αποκλειστικώς ιδιαίτερο από τα υπόλοιπα όντα γνώρισμα του ανθρώπου, το να έχει μόνος αυτός αντίληψη του αγαθού και του κακού και του δίκαιου και του άδικου και άλλων τέτοιων παρόμοιων - και αυτοί ακριβώς συνενούμενοι δημιουργούν την οικογένεια και την πόλη" (Πολιτικά, 1253a 15-18). Η κοινωνία και η πόλη δεν αποτελούν τεχνητά κατασκευάσματα που επιβάλλονται πάνω στον φυσικό κόσμο: αποτελούν εκφράσεις της ίδιας της ανθρώπινης φύσης» (J., Barnes, Αριστοτέλης, μτφρ. Ε.Γ. Λεοντσίνη, Oxford University Press-Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006).

4 Η πολιτική κοινωνία

Ο Αριστοτέλης αρχίζει την ανάλυση της πολιτικής επιστήμης στα Πολιτικά με τον ισχυρισμό ότι κάθε πόλη είναι ένα είδος κοινωνίας (πάσαν πόλιν ὁρῶμεν κοινωνίαν τινα οὗσαν). Η πόλη περιγράφεται ως κοινωνία, ως μία ένωση δηλαδή κάποιας μορφής, αυτό που με τη σύγχρονη ορολογία θα ονομάζαμε κοινότητα. Η έννοια της κοινωνίας παίζει σημαντικό ρόλο στην πολιτική θεωρία του Αριστοτέλη, μια και η πόλη (η οργανωμένη πολιτική κοινωνία, δηλ. το κράτος) θεωρείται ως μία κοινή δραστηριότητα όλων των πολιτών. Ο πρωταρχικός σκοπός (τέλος) της πόλης είναι αυτός του ανθρώπινου αγαθού, της ευδαιμονίας. Ο Αριστοτέλης αρχίζει την επιχειρηματολογία του στα Πολιτικά υποστηρίζοντας ότι η πόλη έχει ως στόχο της την επιδίωξη του αγαθού που είναι το κυριότερο από όλα τα άλλα αγαθά. Το συμπέρασμα αυτό στηρίζεται στις εξής τρεις προκείμενες: (1) η πόλη είναι ένα είδος κοινότητας ή συνεταιρισμού (κοινωνία), (2) όλες οι κοινωνίες δημιουργούνται με στόχο την απόκτηση κάποιου αγαθού, και (3) η πόλη είναι η κυριότερη όλων των άλλων κοινωνιών και περιλαμβάνει όλες τις άλλες. Η πόλη έχει, επομένως, έναν σκοπό, ένα τέλος. Το τέλος της πόλης είναι το ανθρώπινο αγαθό, η αγαθή ζωή, η ευδαιμονία. Ο Αριστοτέλης επιχειρηματολογεί υπέρ της άποψης αυτής δύο φορές στα Πολιτικά, αρχικώς στο Α' βιβλίο, όπου χρησιμοποιεί ιστορική μέθοδο και, στη συνέχεια, στο Γ' βιβλίο όπου χρησιμοποιεί αναλυτική μέθοδο. Μία κοινότητα (κοινωνία) αποτελεί, κατά τον Αριστοτέλη, μία ομάδα, η οποία συνεργάζεται για χάρη κάποιου κοινού αγαθού. Το κοινό αυτό αγαθό είναι δυνατόν να ποικίλλει από την ιδιοκτησία μέχρι την ευδαιμονία (Πολιτικά, 1328a26-b1). Αυτή η έννοια του κοινού αγαθού, το οποίο συγκρατεί την πόλη ενωμένη και την καθιστά κοινωνία, εντοπίζεται επίσης στο 1252b29 των Πολιτικών, όπου ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι η πόλη δημιουργείται χάρη της επιβίωσης, αλλά υπάρχει με σκοπό την ευδαιμονία: γινομένη μὲν τοῦ ζῆν ἕνεκεν, οὗσαν δὲ τοῦ εὖ ζῆν.

5 Αναλυτική μέθοδος και ιστορική-γενετική μέθοδος στα Πολιτικά

Στο πρώτο κεφάλαιο του Α' βιβλίου των Πολιτικών, «ο Αριστοτέλης προκρίνει την αναλυτική μέθοδο ως την πιο κατάλληλη για την καλύτερη προσέγγιση της πόλεως. Πρέπει, λέει, να αναλύσουμε τη σύνθετη κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα της πόλεως, για να φτάσουμε στα έσχατα συστατικά της στοιχεία και κατόπιν να τα μελετήσουμε συγκριτικά, ώστε να μπορέσουμε να συναγάγουμε χρήσιμα επιστημονικά συμπεράσματα. Χαρακτηριστική είναι στην προκειμένη περίπτωση η θέση που διατυπώνει στα Φυσικά του (187b 12-13), σύμφωνα με την οποία, για να γνωρίσουμε ένα σύνθετο πράγμα, πρέπει προηγουμένως να γνωρίσουμε από πόσα και ποια μέρη αποτελείται. Τη μέθοδο αυτή βλέπουμε να τη χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στο Γ' βιβλίο των Πολιτικών του, όπου, για να αναχθεί στην έννοια της πόλεως, αρχίζει με την εξέταση της έννοιας της ευδαιμονίας, στην οποία ανάγεται μέσα από την ανάλυση των στοιχείων που τη συγκροτούν (βλ. Ηθ. Νικ. Α', 1-12 και Κ, 7-9), καθώς επίσης και στην εξέταση της έννοιας της ψυχής, στην οποία ανάγεται μέσα από την ανάλυση των διαφόρων δυνάμεων-μερών της (βλ. Περί Ψυχής, Β ', 2-5 και Γ', 3-5)». (Βλ. Αριστοτέλης, Πολιτικά, Βιβλία Α' και Γ', μτφρ. Δ. Παπαδής, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 469) Αμέσως μετά, στο δεύτερο κεφάλαιο του Α βιβλίου των Πολιτικών, «ο Αριστοτέλης προτείνει την ιστορική-γενετική μέθοδο έρευνας των πολιτικών πραγμάτων, και πιο συγκεκριμένα της πόλης, που είναι μέθοδος συνθετική. Στο προηγούμενο κεφάλαιο πρότεινε την αναλυτική. Αυτό δε σημαίνει καθόλου ότι αντιφάσκει. Τις δύο αυτές μεθόδους τις βλέπει αλληλοσυμπληρωματικά, διότι τα έσχατα συστατικά στοιχεία της πόλεως που προκύπτουν με τη χρήση της αναλυτικής μεθόδου τα εξετάζουμε στη συνέχεια ιστορικο-γενετικά και παρακολουθούμε την πορεία τους. Παρακολουθούμε δηλαδή τη γένεση και την ανάπτυξη της πρώτης φυσικής κοινωνίας που είναι η κοινωνία άντρα και γυναίκας, και στη συνέχεια τη γένεση της κοινωνίας δεσπότη και δούλου και βλέπουμε πως από τη συνένωση των οικογενειών, που συνιστούν μια σύνθεση των δύο αυτών κοινωνιών, δημιουργούνται οι κώμες, από τη συνένωση και σύνθεση των οποίων δημιουργούνται οι τέλειες κοινωνίες των πόλεων» (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Βιβλία Α' και Γ', μτφρ. Δ. Παπαδής, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 469-470).

6 Αυτάρκεια

Η αυτάρκεια συνίσταται στην επάρκεια των εξωτερικών, σωματικών και ψυχικών αγαθών, που είναι απαραίτητα για την ευδαιμονία. Πλήρης αυτάρκεια εξασφαλίζεται μόνο μέσα στην κοινωνία της πόλης. Μία πόλη οφείλει να είναι αυτάρκης και πρέπει να επιτυγχάνει το στόχο ή το τέλος για το οποίο οι πόλεις υπάρχουν. Η αυτάρκεια αποτελεί θεμελιώδες χαρακτηριστικό γνώρισμα της πόλεως και βασικό σκοπό της. Με την αυτάρκεια δηλώνεται η επάρκεια των αγαθών, τα οποία είναι απαραίτητα για την ευδαιμονία. Πλήρη αυτάρκεια εξασφαλίζει στον άνθρωπο μόνο η κοινωνία της πόλεως (Πολιτικά, 1252b 27-29). Η αυτάρκεια της κώμης είναι περιορισμένη. Και αυτό ισχύει, και μάλιστα σε μεγαλύτερο βαθμό, και για την οικογένεια. Όταν μιλάει ο Αριστοτέλης για αυτάρκεια, δεν αναφέρεται αποκλειστικά στα υλικά αγαθά, αλλά σε όλα τα είδη των αγαθών που αποτελούν προϋποθέσεις, μικρότερης ή μεγαλύτερης σημασίας, για την κατάκτηση της ευδαιμονίας, την οποία οφείλει να διασφαλίσει για τα μέλη της η πόλη, αφού αυτός είναι ο σκοπός της ύπαρξής της σύμφωνα με τον ορισμό της (Πολιτικά, 1252b 27-30). Όλα τα είδη των αγαθών που συγκροτούν την αυτάρκεια τα παραθέτει ο Αριστοτέλης στα κεφ. Α', 8 και Α', 9 των Ηθ. Νικ. είναι αγαθά εξωτερικά, σωματικά και ψυχικά. Η αυτάρκεια συνάπτεται αναλογικά με την τελειότητα. Γι' αυτό και η πόλη έχει τη μεγαλύτερη δυνατή αυτάρκεια, επειδή είναι η τελειότερη μορφή κοινωνίας και το τελειότερο αγαθό, η ευδαιμονία χαρακτηρίζεται από τη μεγαλύτερη δυνατή αυτάρκεια (Ηθ. Νικ. 1097b 6-21). Ο άνθρωπος έξω από την πολιτική κοινωνία δεν είναι αυτάρκης. Η αυτάρκειά του διασφαλίζεται διά και εντός της πόλεως. Αυτός που έχει αυτάρκεια από μόνος του, εκτός δηλ. της πολιτικής κοινωνίας είναι κάτι περισσότερο από άνθρωπος, είναι θεός (Πολιτικά, 1253a 28-29. Πβ. Πλάτων, Πολιτεία, 369b 5). (Βλ. Αριστοτέλης, Πολιτικά, Βιβλία Α' και Γ', μτφρ. Δ. Παπαδής, εκδ. Ζή-τρος, Θεσ/νίκη 2006, σελ. 473-474).

7 Η φιλία δημιουργεί ομόνοια στην πόλη

Στο μεγαλύτερο μέρος τους οι πολιτικοί στοχαστές της περιόδου του 5ου και του 4ου αι. π. Χ. θεωρούσαν τις έννοιες της δικαιοσύνης, της ομόνοιας, της φιλίας και της ισότητας αλληλένδετες, αν όχι ταυτόσημες, και συνεπώς απαραίτητες για την τήρηση της πολιτικής τάξης και αρμονίας (W. K. C. Guthrie, Οι σοφιστές, μτφρ. Δ. Τσεκουράκης, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1989, σελ. 189). Ο Ευριπίδης στις Φοίνισσες θεωρεί την ισότητα δεσμό που ενώνει φίλο με φίλο, πόλη με πόλη, σύμμαχο με σύμμαχο. Κατά τον Πρωταγόρα, η δικαιοσύνη «φέρνει την τάξη στις πόλεις μας και δημιουργεί έναν δεσμό φιλίας και ενότητας» (Πλάτων, Πρωταγόρας, 322c). Επίσης, σύμφωνα με τον Ξενοφώντα (Απομνημονεύματα, 4, 4, 16), ο Σωκράτης, προσπαθώντας να αποδείξει ότι το δίκαιο ταυτίζεται με το νόμιμο, υποστηρίζει ότι η ομόνοια στοχεύει στην εξασφάλιση της υπακοής στους νόμους, είναι το μεγαλύτερο αγαθό που μπορεί να έχει μία πόλη και ότι, όταν αυτή υπάρχει στην πόλη, τότε οι νόμοι τηρούνται και η πόλη είναι, συνεπώς, καλή πόλη. Επίσης, σύμφωνα με τον Πλάτωνα (Πολιτεία, 351d), η επιδίωξη της δικαιοσύνης οδηγεί στην ομοδοξία (ομοφροσύνη), την ομόνοια και τη φιλία. Γενικότερα, δηλαδή, παρατηρούμε απόπειρα σύνδεσης της δικαιοσύνης με τις έννοιες της φιλίας και της ομόνοιας. Ο Αριστοτέλης αναφέρεται επίσης στην ομόνοια στην εκτενή συζήτησή του για τη φιλία στα Ηθικά Νικομάχεια και τα Ηθικά Ευδήμια (βλ. επόμενη ενότητα).