Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων Γ' Γυμνασίου, Ενότητα 5η

Στην ενότητα αυτή θα μελετήσουμε τη θεωρἰα του Αριστοτέλη, σύμφωνα με την οποία η πόλη είναι μία φυσική πραγματικότητα και ότι ο άνθρωπος είναι φύσει πολιτικόν ζώον. Θα δούμε, δηλαδή, την άποψή του σύμφωνα με την οποία η φύση του ανθρώπου είναι τέτοια, ώστε μόνο σε μια πόλη να μπορεί αυτός να επιτύχει την ολοκλήρωσή του. Θα εξετάσουμε τα επιχειρήματα που προβάλλει ο Αριστοτέλης, υποστηρίζοντας ότι ο άνθρωπος που ζει εκτός πολιτικής κοινωνίας είναι είτε θηρίο είτε θεός και θα συζητήσουμε κατά πόσο η πόλη αποτελεί πράγματι φυσικό ή τεχνητό κατασκεύασμα.

KEIMENO

Η πόλη είναι μια φυσική πραγματικότητα¹

Απ' αυτό συνάγεται ότι η πόλη αποτελεί μια φυσική πραγματικότητα² και ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ζώο πολιτικό³, και ότι αυτός που εξαιτίας της φύσης του και όχι εξαιτίας των περιστάσεων ζει εκτός πόλεως είναι είτε φαύλος είτε κάτι καλύτερο από άνθρωπος⁴, όπως ακριβώς είναι και εκείνος που αποδοκιμάστηκε από τον Όμηρο: ο άνθρωπος χωρίς συγγενικούς δεσμούς, χωρίς νομικές δεσμεύσεις και χωρίς σπίτι⁵ […] Ότι λοιπόν η πόλη είναι μια φυσική πραγματικότητα και πιο σημαντική από το κάθε άτομο είναι φανερό⁶. ∆ιότι, εάν το άτομο δεν είναι αύταρκες, όταν αποκοπεί από την πόλη, θα βρεθεί στην ίδια μοίρα που βρίσκονται τα άλλα μέρη εν σχέσει προς το όλον⁷, και εκείνος που δεν μπορεί να είναι μέλος μιας κοινωνίας λόγω της αυτάρκειάς του δεν την χρειάζεται την κοινωνία, αυτός δεν είναι μέρος της πόλεως και είναι κατά συνέπεια είτε θηρίο είτε θεός⁸. Όλων λοιπών των ανθρώπων η ορμή προς μία τέτοια κοινωνία ανάγεται στην ίδια τους τη φύση⁹, και εκείνος που πρώτος συγκρότησε μια τέτοια κοινωνία είναι πρωτουργός μέγιστων αγαθών¹⁰.

(Ἀριστοτέλης, Πολιτικά, Α, 1253a 1-5 και Α, 1252b - 1253a 33)

ΠΡΑΓΜΑTOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥTΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι η πόλη αποτελεί μια φυσική πραγματικότητα. Στο χωρίο αυτό, ο Αριστοτέλης αναπτύσσει αναλυτικότερα την άποψή του ότι η πόλη είναι φυσικό δημιούργημα, αναφέροντας συγκεκριμένα ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο, προορισμένο να ζει σε μια οργανωμένη πολιτική κοινωνία.
Η πόλη αποτελεί μια φυσική πραγματικότητα: η δημιουργία της πόλης αποτελεί μια φυσική κατασκευή, είναι ένα φυσικό δημιούργημα, είναι δηλ. στη φύση των ανθρώπων να δημιουργούν πόλεις.
Ο άνθρωπος είναι… ζώο πολιτικό: ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι φύσει πολιτικὸν ζῷον (ζῷον: ζωντανός οργανισμός). Η γνωστή αυτή φράση δε σημαίνει ότι ο άνθρωπος από τη φύση του δραστηριοποιείται πολιτικά, αλλά ότι ασχολείται φυσικά με την πολιτική δραστηριότητα, ότι δηλ. η φύση του ανθρώπου είναι τέτοια, ώστε μόνο σε μια πόλη να μπορεί να επιτύχει την ολοκλήρωσή του.
Είναι είτε φαύλος είτε κάτι καλύτερο από άνθρωπος: ο άνθρωπος ζει εκτός πολιτικής κοινωνίας, είτε γιατί είναι κακός και έχει θέσει τον εαυτό του εκτός κοινωνίας είτε γιατί είναι θεός, δεν έχει δηλ. ανάγκη τους άλλους ανθρώπους.
Ο άνθρωπος χωρίς... χωρίς σπίτι: ο Όμηρος στην Ιλιάδα αποδοκιμάζει όποιον ζει μ' αυτόν τον τρόπο (Όμηρος, Ιλιάδα, Ι, 63: ἀφρήτωρ ἀθέμιστος ἀνέστιος). Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν μια τέτοια ζωή δυστυχισμένη και κατακριτέα.
Πιο σημαντική από το κάθε άτομο: η πόλη είναι πιο σημαντική από κάθε άτομο, έχει δηλαδή προτεραιότητα σε σχέση με το άτομο, με την έννοια ότι ο άνθρωπος δεν είναι σε θέση να εκπληρώσει τη λειτουργία του (το έργον) εκτός της πόλεως.
Εάν το άτομο… τα άλλα μέρη εν σχέσει προς το όλον: ο Αριστοτέλης εδώ κάνει μια αναλογία ανάμεσα στη σχέση του ατόμου με την πόλη και του χεριού με το υπόλοιπο ανθρώπινο σώμα. Υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζει απομονωμένος από τους άλλους ανθρώπους, όπως ένα χέρι δεν μπορεί να είναι αποκομμένο από το σώμα. Το παράδειγμα, όμως, είναι παραπλανητικό, αφού ένας άνθρωπος μπορεί να λειτουργήσει, έστω και ανεπαρκώς, χωρίς την πόλη, ενώ ένα χέρι δεν μπορεί ποτέ να λειτουργήσει χωρίς το σώμα.
Είτε θηρίο είτε θεός: πρόκειται για τη γνωστή φράση του Αριστοτέλη που χαρακτηρίζει όποιον ζει εκτός πολιτικής κοινωνίας. Οι άνθρωποι ξεχωρίζουν από τα άλλα ζώα, γιατί διαθέτουν ορθό λόγο και δύναμη της διάνοιας. Αν κάποιος αδιαφορεί για την κοινωνική συμβίωση και θεωρεί πως είναι αυτάρκης, τότε θα πρέπει αυτός να είναι ή θεός ή θηρίο.
Η ορμή… τη φύση: εννοεί ότι η ορμή των ανθρώπων να δημιουργήσουν μια τέτοια κοινωνία είναι φυσική, έστω και αν η πόλη αποτελεί προϊόν της ανθρώπινης τέχνης. Η πόλη είναι ένα φυσικό δημιούργημα, μία φυσική κατασκευή.
Εκείνος που πρώτος… είναι πρωτουργός μέγιστων αγαθών: αναφέρεται στον θεμελιωτή της πολιτικής κοινωνίας, σε αυτόν που πρώτος οργάνωσε την κοινωνική και πολιτική συμβίωση των ανθρώπων, θεωρώντας τον ευεργέτη της ανθρωπότητας. Ο Αριστοτέλης υπονοεί εδώ ότι η πόλη αποτελεί προϊόν της ανθρώπινης τέχνης. Η θέση αυτή δεν έρχεται σε αντίθεση με τον ισχυρισμό του ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Διαφορά και υπεροχή του ανθρώπου από τα άλλα ζώα

Ότι λοιπόν ο άνθρωπος είναι ζώο κοινωνικό περισσότερο από τη μέλισσα και κάθε άλλο αγελαίο ζώο είναι φανερό. ∆ιότι η φύση, κατά τη γνώμη μας, δεν κάνει τίποτα άσκοπα. Και απ' όλα τα ζώα μόνον ο άνθρωπος έχει το χάρισμα του έναρθρου λόγου. Ο άναρθρος λόγος φανερώνει το λυπηρό και το ηδονικό. Γι' αυτό τον διαθέτουν και τα άλλα ζώα (αυτή είναι η δυνατότητα της φύσης τους, να έχουν δηλαδή την αίσθηση του λυπηρού και του ηδονικού και αυτά τα αισθήματα να τα δηλώνουν το ένα στο άλλο). Όμως ο έναρθρος λόγος υπάρχει για να εκφράσει το συμφέρον και το βλαβερό και συνακόλουθα το δίκαιο και το άδικο επίσης. ∆ιότι αυτό είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα του ανθρώπου σε σχέση με τα άλλα ζώα, δηλαδή αυτός μόνο να αντιλαμβάνεται τι είναι καλό και τι κακό, τι δίκαιο και τι άδικο και τα άλλα. Και η συμμετοχή-κοινωνία σ' αυτά θεμελιώνει την οικία και την πόλη. Σύμφωνα με τη φύση των πραγμάτων, η πόλη είναι πιο σημαντική από την οικία και τον καθένα από μας.

(Ἀριστοτέλης, Πολιτικά, Α, 1253a 7-19)

2 Ο άνθρωπος είναι το χειρότερο ζώο όταν ζει χωρίς νόμους

∆ιότι, όπως ο άνθρωπος, όταν πετύχει την πλήρη ηθικοπολιτική του ανάπτυξη, είναι το τελειότερο ζώο, έτσι είναι το χειρότερο απ' όλα, όταν ζει χωρίς νόμους και σύστημα απονομής δικαιοσύνης. Η χειρότερη μορφή αδικίας είναι βεβαίως εκείνη που διαθέτει όπλα. Και ο άνθρωπος γεννιέται έχοντας ως όπλα τις δυνατότητές του για διανοητικές και ηθικές αρετές. Αυτά όμως μπορεί να τα χρησιμοποιήσει κατεξοχήν και για αντίθετους σκοπούς. Γι' αυτό ο άνθρωπος χωρίς αρετή είναι το πιο ανόσιο και άγριο ζώο και σχετικά με τις σαρκικές και γαστριμαργικές απολαύσεις το χειρότερο απ' όλα. Αντίθετα, η δικαιοσύνη συνάπτεται με τους θεσμούς της πολιτικής κοινωνίας. ∆ιότι το σύστημα απονομής δικαιοσύνης είναι η τάξη της πολιτικής κοινωνίας και η δικαιοσύνη είναι απόφανση περί του δικαίου.

(Ἀριστοτέλης, Πολιτικά, Α, 1253a 31-1253b 39)

3 Η κριτική του Τόμας Χομπς (1588-1679) στην άποψη του Αριστοτέλη

Το μεγαλύτερο μέρος αυτών των ανδρών, που έγραψαν σχετικά με τις κοινοπολιτείες, υποθέτουν ή απαιτούν από μας ή μας παρακαλούν να πιστέψουμε ότι ο άνθρωπος είναι ένα πλάσμα γεννημένο να ταιριάζει στην κοινωνία. Οι Έλληνες τον αποκαλούν «ζῷον πολιτικόν»· και πάνω σ' αυτή τη βάση διαμορφώνουν τη θεωρία τους για την πολιτική κοινωνία, λες και για τη διατήρηση της ειρήνης και τη διακυβέρνηση της ανθρωπότητας το μόνο πράγμα που είναι απαραίτητο είναι να συμφωνήσουν οι άνθρωποι να συνάψουν ορισμένες συμφωνίες και καταστάσεις μεταξύ τους, τις οποίες οι ίδιοι θα πρέπει στη συνέχεια να αποκαλούν νόμους. Αυτό το αξίωμα, παρόλο που γίνεται παραδεκτό από τους περισσότερους, είναι, παρόλα αυτά, βεβαιότατα λάθος· και είναι ένα λάθος που προκύπτει από τη σχεδόν ανύπαρκτη κατανόηση της ανθρώπινης φύσης που έχουμε. Γιατί αυτοί που θα ρίξουν μια πιο κοντινή ματιά στις αιτίες λόγω των οποίων οι άνθρωποι πλησιάζουν ο ένας τον άλλο και βρίσκουν ευχαρίστηση ο ένας από την παρέα του άλλου, εύκολα θα διαπιστώσουν ότι αυτό συμβαίνει όχι γιατί από τη φύση δε θα μπορούσε να γίνει αλλιώς, αλλά ότι συμβαίνει τυχαία. Επομένως, δεν αναζητούμε από τη φύση μας την κοινωνία αυτή καθ' εαυτή, αλλά επειδή είναι δυνατόν να λάβουμε τιμή ή κέρδος από αυτήν.

(Τόμας Χομπς, Φιλοσοφικές υποτυπώσεις περί κυβερνήσεως και κοινωνίας, 1651)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ

Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι πολιτικόν ζῷον, δηλαδή ότι είναι στη φύση του ανθρώπου να ζει σε πόλεις και ότι έτσι μόνο μπορεί να εκπληρώσει τις φυσικές του δυνατότητες. Πώς θεμελιώνει ο Αριστοτέλης τη θέση του ότι ο άνθρωπος είναι φύσει ζῷον πολιτικόν;
Πώς χαρακτηρίζει στο κείμενο ο Αριστοτέλης τον άνθρωπο που ζει εκτός της πολιτικής κοινωνίας;
Συμφωνείτε με την άποψη ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του κοινωνικό και πολιτικό ον; Άραγε, αυτό συνεπάγεται ότι κάποιος που δε ζει σε πολιτική κοινωνία δεν είναι πραγματικά άνθρωπος;

ΘEMAΤΑ ΓIA ΣYZHTHΣH Ή ΓPAΠTH EPΓAΣIA

Είναι, κατά τη γνώμη σας, το κράτος φυσικό ή τεχνητό κατασκεύασμα; Ποια ήταν η γνώμη των Σοφιστών για το θέμα αυτό; Ανατρέξτε στην ενότητα 4η του Κεφαλαίου 2 για τους Σοφιστές και θυμηθείτε την άποψη του σοφιστή Λυκόφρονα ότι «ο νόμος είναι συνθήκη» στην οποία ο Αριστοτέλης ασκεί κριτική. Με ποια από τις δύο απόψεις συμφωνείτε;
Όπως βλέπουμε στο παράλληλο κείμενο (3), ο Άγγλος φιλόσοφος Τόμας Χομπς ασκεί άμεση κριτική στη θεωρία του Αριστοτέλη ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικόν ζῷον υποστηρίζοντας ότι «ο άνθρωπος είναι από τη φύση του λύκος στον άλλον άνθρωπο» και ότι δεν είναι στη φύση των ανθρώπων να ζουν ειρηνικά μεταξύ τους, αφού στην «κατάσταση της φύσης» κυριαρχεί η αντιπαλότητα και ο πόλεμος. Αφού συγκεντρώσετε πληροφορίες για το έργο του Χομπς και τη θεωρία του για το κράτος, γράψτε την άποψή σας για το αν συμφωνείτε ή διαφωνείτε με την κριτική που ασκεί στη θεωρία του Αριστοτέλη.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Να ανατρέξετε στην ιστορία και την προϊστορία και να αναζητήσετε ιστορικές μαρτυρίες ή μυθολογικές αφηγήσεις για το πώς δημιουργήθηκαν οι πρώτες πόλεις και τα πρώτα κράτη.

Πολιτικά-Αριστοτέλης

Σελίδα των Πολιτικών του Αριστοτέλη σε χειρόγραφο του 15ου αι. Ο άνθρωπος, το «πολιτικόν ζώον», παριστάνεται ως σπουδαστής, ως πολεμιστής, ως καλλιτέχνης και ως θρησκευόμενος (Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη).

ΓΛΩΣΣAΡΙO

ΕΝΕΡΓΕΙΑ:

δραστηριότητα, η πραγμάτωση ή εξάσκηση μιας δυνατότητας (δυνάμεως) και η αρχή της κίνησης και της μεταβολής.

ΕΝΤΕΛΕΧΕΙΑ:

(λέξη που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης, ταυτίζεται με την ενέργεια): ενέργεια, τελειότητα. Η δύναμη που σκόπιμα πραγματώνει και δίνει στα πράγματα μορφή. Ενώ η ενέργεια δηλώνει δραστηριότητα ή πραγματοποίηση, η εντελέχεια δηλώνει το αποτέλεσμα της δραστηριότητας ή της τελειότητας.

Ανά τους αιώνες έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες για το κράτος· ωστόσο, δύο λειτουργίες του παραμένουν ουσιώδεις: η περιφρούρηση της τάξης στην κοινότητα και η προστασία της κοινότητας από τους εχθρούς της. Η νωπογραφία είναι του Ambrogio Lorenzetti (1338-1340) και βρίσκεται στο Palazzo Publico στην Σιένα, με τίτλο Τα αποτελέσματα της καλής και της κακής κυβέρνησης. Εκφράζει τις προσδοκίες των ανθρώπων του Μεσαίωνα από την κρατική εξουσία.

Ο πύργος της Βαβέλ (1563, έργο του Φλαμανδού ζωγράφου Peter Bruegel, Βιέννη, Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης). Η βιβλική ιστορία για τον πύργο της Βαβέλ μας θυμίζει την άποψη του Αριστοτέλη για τη σημασία της γλωσσικής επικοινωνίας. Βλ. παράλληλο κείμενο (1).

Σύγχρονα ελληνικά γραμματόσημα με απεικονίσεις του Αριστοτέλη –του έτους 1978 ημέρα πρώτης κυκλοφορίας για τον εορτασμό των 2.500 ετών από τον θάνατό του (322 π.Χ.)– κατά την αρχαιότητα και την αναγέννηση, σε τοιχογραφία (1792) του Αγίου Γεωργίου Νεγάδων στην Ήπειρο καθώς και σε χάρτη που απεικονίζει την πατρίδα του τα Στάγιρα.

Νέες

Νέες χορεύουν κυκλικά και τραγουδούν έναν «Παρθένιο». Τα άσματα αυτά άδονται με τη συνοδεία αυλού ή δίαυλου (αναπαράσταση από αγγειογραφία του 5ου αι. π.Χ., Ρώμη, Βίλα Τζούλια).

Περί ψυχής

∆ίγλωσση, λατινική και ελληνική, έκδοση του Περί ψυχής (Βιβλιογραφικό Σπουδαστήριο της Μπολόνια).

Άλδος Μανούτιος

Σελίδα του πεντάτομου αριστοτελικού έργου για την οικονομία και την πολιτική, τυπωμένη το 1495-98 από τον Άλδο Μανούτιο.

1. Η ενότητα αυτή βρίσκεται σε άμεση σχέση με την αμέσως προηγούμενη ενότητα, αφού περιλαμβάνει τη συνέχεια της επιχειρηματολογίας του Αριστοτέλη για την πόλη. Να τονισθεί ότι τα κείμενα και των δύο ενοτήτων αλληλοσυμπληρώνονται, αφού βρίσκονται στο ίδιο κεφάλαιο του Α βιβλίου των Πολιτικών.

2. Να επισημανθεί το επιχείρημα του Αριστοτέλη ότι η πόλη αποτελεί «φυσική πραγματικότητα» και ότι «ο άνθρωπος είναι φύσει πολιτικό ζώο» και να εξηγηθεί το τι ακριβώς σημαίνει αυτή η άποψη με βάση τα συμπληρωματικά σχόλια και παραθέματα. Να επισημανθεί, επίσης, η διαφορά του ανθρώπου από τα άλλα ζώα με βάση τα παράλληλα κείμενα (1) και (2) και το αντίστοιχο συμπληρωματικό σχόλιο και παράθεμα. Να τονισθούν τα επιχειρήματα του Αριστοτέλη ότι η πόλη είναι μία φυσική πραγματικότητα και ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο, φυσικά προορισμένο να ζει σε οργανωμένες πολιτικές κοινωνίες. Να τονισθεί ότι αυτή η άποψη είναι που χαρακτηρίζει την πολιτική του θεωρία και στην οποία οφείλει την πιο χαρακτηριστική πρωτοτυπία και ιδιομορφία της και η οποία, ανά τους αιώνες, τον τοποθετεί αντιθετικά σε σχέση με τους άλλους πολιτικούς στοχαστές. Χρειάζεται επίσης να είναι κανείς προσεκτικός στη χρήση των διάφορων όρων της αριστοτελικής ορολογίας. Να γίνει λ.χ. σαφής διάκριση ανάμεσα στους όρους «φυσικός οργανισμός», «φυσικό κατασκεύασμα» ή «φυσικό δημιούργημα», «τεχνητό κατασκεύασμα».

3. Να γίνει, επίσης, σύνδεση της ενότητας αυτής με την ενότητα 4η του 2ου κεφαλαίου για τους Σοφιστές, όπου παρουσιάζονται οι απόψεις των Σοφιστών για την πόλη και τη σύσταση της πολιτικής κοινωνίας και συγκεκριμένα ο μύθος του Πρωταγόρα για το πώς δημιουργήθηκε η πολιτική κοινωνία, η άποψη του Λυκόφρο-να ότι ο νόμος είναι συνθήκη, αλλά και οι απόψεις των νεοτέρων (Χομπς, Λοκ και Ρουσσώ) που υποστηρίζουν, σε αντίθεση με τον Αριστοτέλη, συμβολαιοκρατικές θεωρίες για τη θεμελίωση της πολιτικής κοινωνίας. Γενικότερα, να αξιοποιηθούν όσα ήδη έχουν διδαχθεί για την αντίθεση νόμος-φύση στις άλλες διδακτικές ενότητες και να επισημανθεί ότι ο Αριστοτέλης υπερασπίζεται την πόλη-κράτος απέναντι στην άποψη των Σοφιστών ότι η ύπαρξή της είναι συμβατική. Επίσης, να γίνει σύνδεση με τις σχετικές ενότητες από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους που αναφέρονται στην αντίθεση νόμος-φύση. Η σύνδεση αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική για να μπορέσουν οι μαθητές να συνδέουν τους διάφορους φιλοσόφους μεταξύ τους και να κατανοήσουν την κριτική του Αριστοτέλη στους προγενέστερούς του, συνειδητοποιώντας τη συνέχεια της αρχαίας φιλοσοφικής σκέψης.

1 Τελεολογία και ανθρώπινη φύση

Η άποψη αυτή του Αριστοτέλη για το κράτος και την ευδαιμονία σχετίζεται άμεσα με την αντίληψή του για τη φύση. Η αριστοτελική αντίληψη για τη φύση είναι βεβαίως απολύτως τελεολογική. Καθετί που υπάρχει από τη φύση υπάρχει για ένα σκοπό (τέλος) και δεν είναι δυνατόν να κατανοήσουμε τη φύση του χωρίς να κατανοούμε αυτό το τέλος. Την άποψη αυτή υποστήριξε και στα Ηθικά Νικομάχεια, όπως είδαμε στην 1η ενότητα του κεφαλαίου αυτού για την ευδαιμονία. Ο Αριστοτέλης εφαρμόζει παρόμοια ανάλυση και στα Πολιτικά (1258a18, 1274b39), υποστηρίζοντας ότι η πόλη είναι μία ένωση και ένα σύνολο και όχι ένα απλό συνάθροισμα, μία απλή αθροιστική συγκέντρωση ανθρώπινων όντων. Η ταυτότητα της πόλης, του κράτους δηλαδή, συνίσταται στην οργάνωση και τη δομή της. Η οργάνωση της πόλης είναι το πολίτευμά της, και κατ' αυτή την έννοια το πολίτευμα λαμβάνει τον ρόλο του είδους της πόλης, η οποία σταματά να υφίσταται συγχρόνως με τον τερματισμό του πολιτεύματος. Μία από τις βασικές θέσεις των Πολιτικών είναι ότι η πόλη αποτελεί φυσική οντότητα κατά τον ίδιο τρόπο που ένα ζώο ή ο άνθρωπος αποτελούν φυσικές οντότητες. Δύο επιπλέον απόψεις είναι ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο και ότι η πόλη προηγείται του ατόμου. Όλο το κεφ. 2 του Α' βιβλίου των Πολιτικών αφιερώνεται στην επιχειρηματολογία υπέρ της εκ φύσεως δημιουργίας της πόλης: τῶν φύσει ἡ πόλις ἐστί, καὶ ὅτι ὁ ἄνθρωπος φύσει πολιτικὸν ζῶον (1253a2-3). Βλ. και συμπλ. σχόλιο στη σελ. 87.

2 «Πρωτουργός μεγίστων αγαθών»: Είναι η πόλη φυσικός οργανισμός ή φυσικό κατασκεύασμα;

Ο Αριστοτέλης, ενώ αναφέρει ότι «ο άνθρωπος είναι φύσει πολιτικό ζώο» και ότι «η πόλη είναι μία φυσική πραγματικότητα» καταλήγει στο 1253a 30-31 των Πολιτικών ότι «εκείνος που πρώτος συγκρότησε μια τέτοια κοινωνία είναι πρωτουργός μέγιστων αγαθών», αναφέρεται δηλ. στον θεμελιωτή της πολιτικής κοινωνίας, σε αυτόν που πρώτος οργάνωσε την κοινωνική και πολιτική συμβίωση των ανθρώπων, στο πλαίσιο μιας στοιχειώδους κρατικής οντότητας, και τον θεωρεί ευεργέτη της ανθρωπότητας. Αυτά εκ πρώτης όψεως φαίνονται ότι έρχονται σε αντίθεση μεταξύ τους. Όμως, ο Αριστοτέλης δεν υποστηρίζει στα Πολιτικά ότι η πόλη αποτελεί ένα φυσικό ζωντανό οργανισμό, όπως είναι ένας άνθρωπος, ένα ζώο ή ένα φυτό. Αυτό που υποστηρίζει είναι ότι η πόλη αποτελεί ένα «φυσικό κατασκεύασμα», όπως ένα τραπέζι ή ένα σπίτι, με την έννοια ότι είναι στη φύση μας να δημιουργούμε πόλεις, ότι η δημιουργία της πόλης αποτελεί μια φυσική κατασκευή. Ο Αριστοτέλης υπογραμμίζει πως η πόλη δεν υπάρχει μόνο συμβατικά αλλά έχει τις ρίζες του στην ανθρώπινη φύση, ότι δε συνιστά τεχνητό περιορισμό της ελευθερίας αλλά μέσο για την κατάκτησή της. Όπως σημειώνει ο Δ. Παπαδής, «Η πόλη είναι σύμφωνα με τον Αριστοτέλη μια φυσική πραγματικότητα, όχι βεβαίως με την έννοια του κυριολεκτικά φυσικού οργανισμού αλλά με την έννοια ότι αποτελεί πρώτον συνέχεια των προγενέστερων, μικρότερων και ατελέστερων συμβιωτικών κοινοτήτων, ή καλύτερα κοινωνιών, της κώμης και κυρίως της οικογένειας, η οποία είναι η κατεξοχήν φυσική κοινωνία και έχει τρεις φυσικές διαστάσεις: είναι κοινωνία άντρα και γυναίκας, μια κοινωνία καθολική, αναγκαία και φυσική-τελεολογική, είναι κοινωνία δεσπότη και δούλου και, τέλος, είναι κοινωνία γονέων και παιδιών, και δεύτερον με την έννοια ότι αποτελεί τον τόπο, το αναγκαίο πλαίσιο πραγμάτωσης της πολιτικής φύσης του ανθρώπου, ή με άλλα λόγια, της φύσης του ανθρώπου ως ανθρώπου, της καθαυτό ανθρώπινης φύσης. Όταν όμως λέει ο Αριστοτέλης ότι η πόλη αποτελεί μια φυσική πραγματικότητα, δεν αμφισβητεί με κανέναν τρόπο τον ιστορικό-γενετικό χαρακτήρα της πόλεως, ότι δηλ. η γένεσή της προϋποθέτει ένα είδος συμβολαίου, όπως θα έλεγε ο Thomas Hobbes, μια σιωπηρή ή εκπεφρασμένη συγκατάθεση των μελών της, όσον αφορά τους σκοπούς και τους θεμελιώδεις όρους συμβίωσής τους. Ρητά άλλωστε αναφέρεται στους ιδρυτές της πόλεως τους οποίους θεωρεί ευεργέτες (Πολιτικά 1253a 30-31). Δύο δηλ. είναι οι θεμελιακές αρχές της πόλεως, η σύμφυτη στον άνθρωπο ροπή για κοινω-νικό-πολιτικό βίο αφενός και οι κοινωνικές-πολιτικές πρωτοβουλίες και πράξεις των ανθρώπων. Όταν λέει ο Αριστοτέλης ότι η πόλη είναι φυσική, δεν εννοεί ότι αναπτύσσεται χωρίς την παρέμβαση της ανθρώπινης βούλησης και πράξης, όπως τα μανιτάρια» (Βλ. Αριστοτέλης, Πολιτικά, Βιβλία Α' και Γ', μτφρ. Δ. Παπαδής, εκδ. Ζήτρος, Θεσ/νίκη 2006, σελ. 475-476).

3 Ο άνθρωπος είναι φύσει πολιτικόν ζῶον

Η χρήση του όρου «ζώο» ποικίλλει ανάλογα με τη χρήση. Οι άνθρωποι ξεχωρίζουν από τα άλλα ζώα λόγω του ότι έχουν ορθό λόγο και τη δύναμη της διανοήσεως. Αν κάποιος αδιαφορεί για την κοινωνική συμβίωση και θεωρεί πως είναι αυτάρκης, τότε είναι ή θεός ή θηρίο. Ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο, δηλ. είναι ένας ζωντανός οργανισμός, κάτι που έχει ζωή. «Η γνωστή αυτή φράση δε σημαίνει ότι ο άνθρωπος από τη φύση του δραστηριοποιείται πολιτικά, ότι ασχολείται φυσικά με την πολιτική δραστηριότητα. Αυτό που φαίνεται ότι θέλει να πει ο Αριστοτέλης είναι ότι η φύση του ανθρώπου είναι τέτοια, ώστε μόνο σε μια πόλη να μπορεί να επιτύχει την ολοκλήρωσή του, την τελική πλήρη και τέλεια ολοκλήρωση. Ενάντια στην ερμηνεία αυτή μπορεί κανείς να αντιτάξει τη θέση ότι ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο «πολιτικό ζώο» για να περιγράψει και άλλα πλάσματα, όπως τα μερμήγκια και τις μέλισσες, που δεν είναι δυνατόν να θεωρηθούν ότι κυριολεκτικώς προορίζονται για μια ζωή αφιερωμένη στην πόλη. Στην πραγματικότητα, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο «πολιτικός» με διαφορετικές αν και στενά συνδεδεμένες έννοιες. Αυτό που κάνει τα μερμήγκια και τις μέλισσες να είναι πολιτικά φαίνεται ότι είναι το γεγονός ότι δε ζουν απλώς μαζί αλλά εργάζονται μαζί με στόχο έναν κοινό σκοπό. (βλ. Περί των ζώων ιστορίαι, 487b 33-488a 12). Το ίδιο ισχύει και για τα ανθρώπινα όντα, αυτά όμως διαθέτουν επιπλέον τη γλώσσα και τον λόγο. Αυτό σημαίνει ότι είναι πολιτικά σε ένα πολύ μεγαλύτερο βαθμό, γιατί μπορούν να σχηματίσουν μία κοινή αντίληψη του τι είναι καλό και δίκαιο. Επομένως, το καθοριστικό χαρακτηριστικό της ανθρωπότητας δεν είναι τόσο ο πολιτικός χαρακτήρας όσο η ορθολογικότητα» (Βλ. Aristotle, Politics, μτφρ. E. Barker, αναθεώρηση, εισαγωγή και σχόλια από R. F. Stalley, Oxford University Press, Oxford 1995, σελ. 321).

4 Η κριτική του Thomas Hobbes στην άποψη του Αριστοτέλη

Το ενδιαφέρον του Hobbes για την πολιτική εκδηλώθηκε ήδη από την πρώτη του δημοσίευση, μια μετάφραση της Ιστορίας του Πελοποννησιακού πολέμου του Θουκυδίδη, στην οποία ο Hobbes είδε μια αναλογία ανάμεσα στον εμφύλιο πόλεμο της Αθήνας και της Σπάρτης και στον εμφύλιο της χώρας του. Το σημαντικότερο έργο του είναι ο Λεβιάθαν που δημοσιεύτηκε το 1651. Κατά τον Hobbes, ο άνθρωπος δεν είναι, όπως δίδαξε ο Αριστοτέλης και επανέλαβε στα νεότερα χρόνια ο Hugo Grotius, ζῶον πολιτικόν, φύσει πολιτικό και κοινωνικό ον, αντιθέτως βρίσκεται σε κατάσταση που είναι ξένη προς την κοινωνία, απογυμνωμένος από κάθε αριστοτελική υποψία φυσικής κοινωνικότητας. Η πολιτική θεωρία του Hobbes βασίζεται στη θεμελιακή του υπόθεση για τη «φυσική κατάσταση» στην οποία υποστήριξε ότι επικρατεί πόλεμος μεταξύ όλων, επειδή οι άνθρωποι κινούνται από εγωιστικά κίνητρα, θεώρησε ότι η ανθρώπινη φύση, όταν αφεθεί στον εαυτό της, είναι εγωιστική, άπληστη και επιθετική χωρίς όριο. Ο Hobbes έζησε σε εποχή κατά την οποία η Αγγλία αντιμετώπιζε πολλές προκλήσεις που δημιουργήθηκαν από τη Μεταρρύθμιση και τον Εμφύλιο πόλεμο (1642-1651), ο οποίος δημιουργήθηκε μεταξύ του Βασιλιά Καρόλου Α' και του Κοινοβουλίου. Ο πόλεμος αυτός τερματίστηκε με τη νίκη του Κοινοβουλίου και τη δημιουργία μιας κοινοπολιτείας υπό την αρχηγεία του Oliver Cromwell. Κατά τον Hobbes είναι απαραίτητη η κεντρική εξουσία που θα τιμωρεί όσους αυθαιρετούν. Όπως ο Πλάτων, ο οποίος απέδωσε τα δεινά του Πελοποννησιακού πολέμου στο πολίτευμα της Αθήνας και θεώρησε τη δημοκρατία υπεύθυνη για την αδυναμία της αθηναϊκής «πόλης-κράτους», έτσι και ο Hobbes έκρινε ότι η απόλυτη υποταγή των υπηκόων στον κυρίαρχο άρχοντα αποτελούσε τη μόνη εγγύηση πολιτικής σταθερότητας, γι' αυτό άλλωστε και η πολιτική θεωρία του είναι μία προσπάθεια θεμελίωσης της απόλυτης μοναρχίας και συνεπώς και της απόλυτης υπακοής. Όπως ο Πλάτων αδυνατούσε να θεωρήσει τις πολιτικές ατυχίες της Αθήνας ως μέρος μιας ευρύτερης κινήσεως αλλαγής, ο Hobbes κατά τον ίδιο τρόπο δεν μπόρεσε να δει την εξέγερση του Κοινοβουλίου κατά του Καρόλου Α' ως μέρος της γενικής διάλυσης της μεσαιωνικής δομής της σκέψης και της κοινωνίας. Παρόλο που ο Hobbes ενέκρινε την αντίδραση προς την παπική αυθεντία και προς τις αριστοτελικές συλλήψεις της επιστήμης και της πολιτικής, δεν κατάφερε ωστόσο να διακρίνει ότι η εξέγερση κατά του θεϊκού δικαιώματος των βασιλέων αποτελούσε μέρος της κατάρρευσης της μεσαιωνικής δομής της κοινωνίας. Αρκετό από το σύγχρονο ενδιαφέρον για την πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη οφείλεται σε αυτό που είναι δυνατόν να ονομαστεί ως «η γοητεία του φυσικού». Ο Αριστοτέλης, δηλαδή, εμφανίζεται ως ο υπερασπιστής της φυσικής συνεργασίας ανάμεσα στα ανθρώπινα όντα και ως ο αντίπαλος αυτών, που όπως ο Hobbes, επιμένουν ότι οι φυσικές ορμές οδηγούν τους ανθρώπους σε σύγκρουση αναμεταξύ τους. Όμως, η αριστοτελική άποψη για τη φυσικότητα της πόλης θα μπορούσε να είναι συμβατή με τη θέση ότι η πόλη είναι ένα τεχνητό κατασκεύασμα, όπως ένα σπίτι. Ο ίδιος ο Αριστοτέλης αναφέρει άλλωστε ότι «αυτός που πρώτος δημιούργησε την πόλη ήταν ο μεγαλύτερος ευεργέτης από όλους» (1253a29-31): φύσει μὲν οὖν ἡ ὁρμὴ ἐν πᾶσιν ἐπί τὴν τοιαύτην κοινωνίαν· ὁ δὲ πρῶτος συστήσας μεγίστων ἀγαθῶν αἴτιος. Βλ. επίσης κεφ. 2, ενότητα 4η (Βιβλ. μαθ., σελ. 52).