Στην ενότητα αυτή θα γνωρίσουμε τις ηθικές απόψεις του Επίκτητου, δούλου που είχε αποκτήσει την ελευθερία του και δίδασκε στη Pώμη, και του Pωμαίου φιλοσόφου-αυτοκράτορα Μάρκου Aυρηλίου, στωικών φιλοσόφων που έζησαν την τρίτη περίοδο του Στωικισμού, δηλ. στους δύο πρώτους αιώνες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Θα δούμε πώς προσπάθησαν να απαντήσουν σε βασικά ερωτήματα της ηθικής φιλοσοφίας, όπως «τι άνθρωπος πρέπει να είμαι;» ή «με ποιο τρόπο ζωής μπορεί να επιτευχθεί η ευδαιμονία;». Θα εκτιμήσουμε τον στοχασμό τους τόσο ως απάντηση στα προβλήματα της εποχής τους όσο και στη διαχρονική αξία του.
KEIMENO
Το ιδεώδες του στωικού σοφού1
Για καθετί που είναι να κάνεις, εξέτασε αυτά που προέχουν2 και τις συνέπειες του πράγματος3, και μετά να το επιχειρήσεις. Αλλιώς στην αρχή θα το κάνεις με ενθουσιασμό, επειδή τίποτα δεν αναλογίστηκες από αυτά που θα ακολουθήσουν, και μετά, όταν εμφανιστούν κάποιες δυσκολίες, θα τα παρατήσεις ντροπιασμένος […] Άνθρωπε, πρώτα εξέτασε τη φύση του πράγματος· μάθε μετά και τη δική σου φύση4, αν δηλαδή μπορείς να το αντέξεις, θέλεις να αγωνιστείς στο πένταθλο να γίνεις παλαιστής; Κοίταξε τα χέρια σου, τους μηρούς, δοκίμασε τη μέση σου. Γιατί, άλλος γεννήθηκε για το ένα, άλλος για το άλλο πράγμα. Νομίζεις ότι, κάνοντάς τα αυτά, μπορείς να τρως με τον ίδιο τρόπο, να πίνεις με τον ίδιο τρόπο, να επιθυμείς και να αποστρέφεσαι το ίδιο; Πρέπει να ξαγρυπνήσεις, να κοπιάσεις, να εγκαταλείψεις τους δικούς σου […] Εξέτασέ τα αυτά, και δες αν, με τούτα, θέλεις να ανταλλάξεις την απάθεια, την ελευθερία, την αταραξία5 αλλιώς μην πλησιάζεις· όχι όπως τα παιδιά – τώρα φιλόσοφος, αργότερα φοροεισπράκτορας, έπειτα ρήτορας και μετά επίτροπος του Kαίσαρα. Aυτά τα πράγματα δε συμφωνούν μεταξύ τους. Ένας άνθρωπος πρέπει να είναι είτε καλός είτε κακός· ή το κυρίαρχο μέρος σου της ψυχής6 πρέπει να καλλιεργείς ή τα εξωτερικά πράγματα· ή για τα μέσα να δουλεύεις ή για τα έξω7· πράγμα που σημαίνει ή του φιλοσόφου τη θέση να κρατάς8 ή αυτή ενός κοινού ανθρώπου.
(Ἐπίκτητος, Ἐγχειρίδιον, 29)
ΠΡΑΓΜΑTOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥTΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ
-
Ο Επίκτητος (50/55-130/135 μ.Χ.), ο οποίος γεννήθηκε στην Iεράπολη της Φρυγίας, ήταν δούλος στη Pώμη, όπου ως απελεύθερος δίδασκε αρχικά και αργότερα στη Νικόπολη της Ηπείρου. Oι διδασκαλίες του έχουν καταγραφεί και συγκεντρωθεί από τον μαθητή του Αρριανό στο σύντομο Εγχειρίδιον, οδηγό ήθους, που περιέχει επιλογή σκέψεών του από το μεγαλύτερο έργο του, τις Διατριβές (από το οποίο σώζονται 4 βιβλία από τα 8 που είχε γράψει).
-
Αυτά που προέχουν: όσα προηγούνται και προαπαιτούνται, όταν πρέπει να κάνουμε μια επιλογή ή να πάρουμε μια απόφαση. O Eπίκτητος διαχωρίζει, επίσης, αυτά που είναι στο χέρι μας από αυτά που δεν είναι στο χέρι μας να κάνουμε ή να αποφύγουμε (τὰ ἐφ' ἡμῖν από τὰ οὐκ ἐφ' ἡμῖν) και θεωρεί πως η διάκριση αυτή μας καθιστά ελεύθερους και ευδαίμονες.
-
Tις συνέπειες του πράγματος: τα επακόλουθα των προσωπικών επιλογών στη συμπεριφορά και τη ζωή μας. Οι Στωικοί θεωρούν πως η λογική σκέψη και η προσεκτική εξέταση των καταστάσεων μας οδηγούν σε αποφάσεις συνειδητές και έλλογες με στόχο την ενάρετη συμπεριφορά.
-
Tη φύση: η πραγματική «φύση» του ανθρώπου συνίσταται στη λογικότητά του, η οποία του επιβάλλει έναν τρόπο κατάλληλης συμπεριφοράς από την οποία απορρέει η ευδαιμονία του. Bάση της ηθικής των Στωικών είναι να φροντίζει κάποιος τον εαυτό του και να ζει σε εσωτερική αρμονία με τον κόσμο.
-
Aπάθεια, ελευθερία, αταραξία: απαλλαγή από τα πάθη είναι η κατάσταση, όπου τα συναισθήματα (πάθη, όπως ηδονή, λύπη, επιθυμία, φόβος) δεν ταράσσουν υπερβολικά την ψυχή (ἀταραξία). Η απάθεια των Στωικών στόχευε στην εὐπάθεια, δηλαδή σε ευχάριστη ψυχική κατάσταση και θετική διάθεση της ψυχής.
-
Tο κυρίαρχο μέρος της ψυχής: το ἡγεμονικόν, δηλαδή ο νους και η λογική ικανότητα που οδηγούν στην αρετή.
-
Tα μέσα… τα έξω: θεμέλιο της στωικής ηθικής ήταν η απόλυτη διάκριση ανάμεσα «στα μέσα» και «στα έξω». Τα πρώτα είναι τα πράγματα που εξαρτώνται από τον ίδιο τον άνθρωπο (όπως η σωστή κρίση, η συνείδηση και η βούληση)· τα δεύτερα είναι όσα δεν εξαρτώνται από αυτόν (όπως η υγεία, ο πλούτος, η δόξα και η κοινωνική θέση). Η στωική στάση ζωής ήταν επίμονη φροντίδα για «τα μέσα», διαρκής επιστροφή και αναδίπλωση στον εαυτό (Μάρκος Αυρήλιος: ἔνδον σκάπτε), με παράλληλη αδιαφορία ή, τουλάχιστον, ανοχή για τα συμβάντα της εξωτερικής πραγματικότητας.
-
Του φιλοσόφου τη θέση: στην προσπάθεια του ανθρώπου για ενάρετη συμπεριφορά, ο «σοφός» αποτελεί πρότυπο και ιδεώδες. Ο στωικός σοφός μπορεί να είναι ένα ανέφικτο ιδεώδες για τους συνηθισμένους ανθρώπους, δείχνει όμως το ενδιαφέρον της αρχαίας ηθικής για το τι είδους άνθρωποι πρέπει να είμαστε. Για τον Στωικό ο σκοπός της ζωής ταυτίζεται με τον ενάρετο βίο και το ηθικό αγαθό είναι το μόνο πράγμα που αξίζει.
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1 Ένας δρόμος που οδηγεί στην ελευθερία
Ο ανεμπόδιστος άνθρωπος, αυτός, στον οποίο τα πράγματα έρχονται όπως θέλει, είναι ελεύθερος. Αυτός, όμως, που μπορεί ή να τον ανακόψουν ή να τον εξαναγκάσουν ή να τον εμποδίσουν ή, παρά τη θέλησή του, να τον μπλέξουν σε κάτι, είναι δούλος. Και ποιος είναι ακώλυτος; Αυτός που δεν επιθυμεί τίποτε από τα ξένα. Και ποια πράγματα είναι ξένα; Αυτά που δεν εξαρτάται από εμάς ούτε να τα έχουμε ούτε να μην τα έχουμε· ούτε να τα έχουμε σε μια ορισμένη κατάσταση με έναν ορισμένο τρόπο. Επομένως, το σώμα είναι ξένο, τα μέρη του είναι ξένα, η περιουσία είναι ξένο πράγμα. Αν, λοιπόν, πάσχεις για κάτι από αυτά σαν να είναι δικό σου, θα τιμωρηθείς όπως αξίζει σε αυτόν που επιθυμεί ξένα πράγματα. Αυτός ο δρόμος οδηγεί στην ελευθερία, αυτή μόνο είναι η απαλλαγή από τη δουλεία, να μπορείς κάποτε με όλη σου την ψυχή να πεις το: οδήγησέ με Δία, και συ Πεπρωμένο, εκεί που από παλιά με έχετε ορίσει.
(Ἐπίκτητος, Δ΄ Διατριβή, α΄ «Περὶ ἐλευθερίας», § 128-131)
2 Στροφή στον εαυτό και ανεκτικότητα απέναντι στους άλλους
Μοναξιές γυρεύουν οι άνθρωποι, εξοχές και παραθαλάσσια και βουνά· και συ πολλάκις τυχαίνει να τα λαχταράς. Όλ' αυτά όμως είναι καλά για τους απαίδευτους, αφού μπορείς, όποια στιγμή θελήσεις, ν' αποτραβηχθείς στον εαυτό σου. Γιατί πουθενά ησυχότερα κι αμεριμνότερα δεν αποτραβιέται ο άνθρωπος παρά μέσα στην ψυχή του, και μάλιστα εκείνος που έχει τακτοποιημένα τα εσωτερικά του έτσι που, όταν τα βλέπει, καταλαμβάνεται από τέλεια καλή διάθεση. Και καλή διάθεση εννοώ την αρμονική διάθεση. Συχνά λοιπόν δίνε του εαυτού σου του είδους τούτου απομόνωση και ανανέωνέ τον. Σύντομες να είναι και βασικές οι αρχές εκείνες που, άμα τις συλλογισθείς, αρκούν για να σου πλύνουν την ψυχή και να σε στείλουν πίσω τέτοιον που να μην αγανακτείς μ' εκείνα στα οποία επιστρέφεις. Ας δούμε όμως με τι αγανακτείς. Με την κακία των ανθρώπων; Ξανασκέψου την αρχή ότι τα λογικά ζώα έγιναν το ένα χάριν του άλλου και ότι η ανεκτικότης είναι μέρος της δικαιοσύνης και ότι άθελα αμαρτάνουν οι άνθρωποι και ότι τόσους που εχθρεύθηκαν, υποπτεύθηκαν, μίσησαν, τους πήρε ο χάρος κι έγιναν στάχτη και τότε παύσε ν' αγανακτείς.
(Μάρκος Αὐρήλιος, Tὰ εἰς ἑαυτόν, Δ, 3)
EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ
-
Ποια συμβουλή δίνει ο Επίκτητος στους ανθρώπους, όταν πρόκειται να κάνουν επιλογή για τις πράξεις τους και τον τρόπο ζωής τους; Ποιες δυσκολίες νομίζετε ότι θα αντιμετωπίζατε, ενδεχομένως, αν ακολουθούσατε τη συμβουλή του;
-
Ο Επίκτητος αντιδιαστέλλει δυο τρόπους ζωής. Ποιοι είναι αυτοί; Υπάρχουν στην εποχή μας ανάλογοι τρόποι ζωής που έρχονται σε σύγκρουση;
-
Στο παράλληλο κείμενο (1) ο Επίκτητος, δούλος που απέκτησε την ελευθερία του ο ίδιος, δίνει την άποψή του για την πραγματική ελευθερία. Σε ποια βασική παραδοχή στηρίζεται ο συλλογισμός του; Συμφωνείτε με την άποψή του;
-
Στο παράλληλο κείμενο (2) ο Μάρκος Αυρήλιος, Pωμαίος αυτοκράτορας, υποστηρίζει ότι η στροφή προς τον εαυτό μας και η ενδοσκόπηση, που χαρίζει αρμονική διάθεση, μας οπλίζει με την ανεκτικότητα απέναντι στην κακία των άλλων ανθρώπων. Μπορείτε να σκεφτείτε περιπτώσεις της καθημερινής ζωής σας που θα ήταν ίσως ωφέλιμο να τις αντιμετωπίζετε με λιγότερη αγανάκτηση και με περισσότερη ανεκτικότητα, δηλαδή με «στωικότητα»;
-
Γιατί, κατά τη γνώμη σας, οι άνθρωποι στην ελληνιστική εποχή και στους πρώτους αυτοκρατορικούς ρωμαϊκούς χρόνους αναζητούσαν τόσο εναγώνια έναν νέο τρόπο ζωής; Συμβαίνει κάτι ανάλογο στις μέρες μας;
ΘEMAΤΑ ΓIA ΣYZHTHΣH Ή ΓPAΠTH EPΓAΣIA
Να επιλέξετε για συζήτηση ένα από τα παρακάτω σημεία στα οποία επικεντρώνεται η κριτική που ασκείται στον στωικό τρόπο ζωής:
(α) Το ιδεώδες της απάθειας και της αταραξίας αποκλείει από τη συμπεριφορά μας εκδηλώσεις συμπάθειας για τους ανθρώπους και τα βάσανά τους.
(β) Η αναδίπλωση στον εαυτό, η μοναξιά και η ενδοσκόπηση (ἔνδον σκάπτε) δεν είναι σε όλες τις περιπτώσεις ο καλύτερος τρόπος για να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα της ζωής.
(γ) Σε κάποιες περιπτώσεις, η ανεκτικότητα και η υποχώρηση από τη δράση είναι δείγματα δειλίας και παθητικότητας, αφού μπορεί να οδηγήσουν σε έμμεση αποδοχή ακόμη και της δουλείας.
ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Να αναζητήσετε αρετές της χριστιανικής ηθικής (π.χ. αγάπη, ταπεινότητα, φιλανθρωπία, καρτερία), που σας είναι ήδη γνωστές από το μάθημα των Θρησκευτικών της B' και Γ' Γυμνασίου, και να τις συγκρίνετε με τις αρχές ή τις αρετές της στωικής ηθικής που γνωρίσατε σε αυτήν την ενότητα.
O Zήνων, ιδρυτής του Στωικισμού. (Xάλκινη προτομή, 2ος αι. μ.X., Nάπολη, Eθνικό Mουσείο).
«Εσύ, όμως, αν και δεν είσαι ακόμη Σωκράτης, οφείλεις να ζήσεις σαν να θέλεις να είσαι Σωκράτης».
«σὺ δέ εἰ καὶ μήπω εἶ Σωκράτης, ὡς Σωκράτης γε εἶναι βουλόμενος ὀφείλεις βιοῦν».
(Eπίκτητος, Eγχειρίδιον, 51)
ΓΛΩΣΣAΡΙO
ΑΠΑΘΕΙΑ (α στερ. + πάθος):
ελευθερία από τα πάθη, αναστολή των παθών που είναι κακά.
ΑΤΑΡΑΞΙΑ (α στερ. + ταράσσω, ταραχή):
ανενόχλητη και γαλήνια κατάσταση της ψυχής.
ΒΟΥΛΗΣΗ:
η έλλογη επιθυμία, σε αντίθεση με τις άλογες παρορμήσεις και ορέξεις.
ΕΥΠΑΘΕΙΑ:
καλά συναισθήματα.
ΛΟΓΟΣ:
λεκτική έκφραση και λογική σκέψη.
ΠΡΟΑΙΡΕΣΗ:
η ικανότητα επιλογής και η προσωπική έλλογη επιλογή.
ΣΤΩΙΚΟΣ:
αυτός που ανήκει στη Στοά, μεταγενέστερα ο καρτερικός, ο υπομονετικός, αυτός που με «στωικότητα» υπομένει τον πόνο και τα πλήγματα της μοίρας, που αίρεται υπεράνω των συγκυριών.
H Στοά του Aττάλου. Χτίστηκε από τον βασιλιά της Περγάμου Άτταλο B' μεταξύ του 159-132 π.X. και αναστηλώθηκε μεταξύ 1952-1956 (Aθήνα). H στοά, γενικά, είναι ένας σκεπαστός χώρος περιπάτου που βρίσκεται σε κλασικά θρησκευτικά κτίρια και μεγάλους δημόσιους χώρους. H πιο γνωστή στην αρχαιότητα ήταν η Ποικίλη Στοά (που χρησίμευε για Πινακοθήκη έργων μεγάλων καλλιτεχνών της κλασικής εποχής) όπου δίδασκαν οι Στωικοί.
«Μη ζητείς αυτά που συμβαίνουν να γίνονται όπως θέλεις, αλλά να θέλεις αυτά που συμβαίνουν, όπως συμβαίνουν, και θα είσαι ευτυχής»
(Επίκτητος, Εγχειρίδιον, 8)
«Μη συζητείς πια για το πώς πρέπει να είναι ο καλός άνθρωπος, αλλά να είσαι καλός».
(Μάρκος Αυρήλιος, Tὰ εἰς ἑαυτόν, Ι)
«Μέσα σου σκάβε, μέσα η πηγή του καλού και πάντα μπορεί να αναβρύει, φθάνει πάντα να σκάβεις».
(Μάρκος Αυρήλιος, Tὰ εἰς ἑαυτόν, Z, 59)
O Kλεάνθης (331-232 π.X.), μαθητής και διάδοχος του Zήνωνα στη διεύθυνση της Aρχαίας Στοάς από την Άσσο της Tρωάδας. Xάλκινο αγαλματίδιο του φιλοσόφου (2ος μ.X. αι. Λονδίνο, Bρετανικό Mουσείο).
O Xρύσιππος (281-208 π.X.), από τους Σόλους Kιλικίας, από τους σπουδαιότερους εκπροσώπους της στωικής φιλοσοφίας. Aντίγραφο ανδριάντα του φιλοσόφου (2ος π.X. αι., Παρίσι, Mουσείο Λούβρου).
