Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων Γ' Γυμνασίου, Ενότητα 4η

Στην ενότητα αυτή θα μελετήσουμε απόψεις του στωικού φιλοσόφου Μάρκου Aυρηλίου σχετικά με την ανθρώπινη κοινωνία και τις κοινωνικές σχέσεις, τον νόμο και τη θέση του πολίτη στην πολιτεία. Τις απόψεις αυτές θα τις συγκρίνουμε με αντίστοιχες αντιλήψεις επικούρειων και κυνικών φιλοσόφων και θα τις συνδέσουμε με τις σύγχρονες έννοιες του ανθρωπισμού και του κοσμοπολιτισμού.

KEIMENO

Άνθρωπος και κοινωνία

Όπως εσύ ο ίδιος είσαι συμπλήρωμα κοινωνικού συστήματος, έτσι και κάθε πράξη σου συμπλήρωμα¹ να είναι της κοινωνικής ζωής. Αν λοιπόν μια σου πράξη δε συντελεί είτε από κοντά είτε από μακριά σε κοινωφελή σκοπό, αυτή η πράξη κομματιάζει τη συνολική ζωή, εμποδίζει την ενότητά της και είναι στασιαστική², όπως μέσα σε μια κοινότητα, όταν ένας αποχωρίζει τον εαυτό του και τα δικά του από την κοινή συμφωνία³.
Και επειδή έχω κάποια συγγένεια⁴ με τα ομοιογενή μου μέρη, δε θα κάνω τίποτα επιζήμιο στην κοινωνία· θα συλλογίζομαι μάλιστα τους ομοιογενείς μου και θα κατευθύνω κάθε προσπάθειά μου στο κοινό συμφέρον και θα την απομακρύνω από το ενάντιον. Αν αυτά κατορθωθούν, δεν μπορεί να μην είναι η ζωή μου ευτυχισμένη⁵, όπως μπορώ να φαντασθώ ευτυχισμένη και τη ζωή ενός πολίτη που όλο πράξεις ωφέλιμες για τους συμπολίτες του εκτελεί και μένει ικανοποιημένος μ' εκείνο που του δίνει η πολιτεία⁶.

(Μάρκος Αὐρήλιος, Tὰ εἰς ἑαυτόν, Θ, κγ', και Ι, 5, ς')

ΠΡΑΓΜΑTOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥTΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

Συμπλήρωμα: για τους Στωικούς, η κοινωνική ζωή, όπως και η ατομική, θεωρείται ως τμήμα του ευρύτερου συνόλου της φύσης, όπου ισχύει ο ίδιος φυσικός νόμος: πέρα από τις ατομικές διαφορές των ανθρώπων και τις επιμέρους μορφές των πολιτευμάτων με τα οποία ζουν, όλοι οι άνθρωποι διαθέτουν από κοινού λογική ικανότητα και φυσική προδιάθεση για κοινωνική ζωή. Oι πολιτικές/κοινωνικές πράξεις των ανθρώπων, λοιπόν, πρέπει να αρμόζουν στην ανθρώπινη φύση τους.
Στασιαστική: ο φόβος των στάσεων στις πόλεις-κράτη παλιότερα, αλλά και στα ελληνιστικά βασίλεια και τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία έκανε επιτακτική την ανάγκη να τονίζονται οι κοινωνικές αρετές της ομόνοιας (κοινωνική συναίνεση γι' αυτό που θα ήταν καλύτερο για την πολιτεία), της συμφιλίωσης και της σωφροσύνης (συνετή συμπεριφορά).
Kοινή συμφωνία: η αρμονική προσωπικότητα, που ήταν στόχος των Στωικών, αναπτύσσεται και τελειοποιείται μόνο μέσα στην κοινότητα, όπου ο Στωικός αναλαμβάνει και εκπληρώνει τα αντίστοιχα κοινωνικά καθήκοντα (οικογενειακά, επαγγελματικά, θρησκευτικά και πολιτικά).
Συγγένεια: η ιδέα της συγγένειας όλων των ανθρώπων, το αίσθημα κοινότητας σε μια ανθρωπότητα και της ομοιότητας όλων των ανθρώπων, αποτελεί έκφραση του στωικού ανθρωπισμού και σημείο εκκίνησης για τον μεταγενέστερο ανθρωπισμό. Βλ. επίσης το παράλληλο κείμενο (2).
H ζωή μου ευτυχισμένη: σκοπός της ζωής είναι η προσωπική ευδαιμονία που εξασφαλίζεται με την προσωπική αρετή. Η αρετή όμως ασκείται και στο πεδίο της κοινωνικής ζωής, όπου ο Στωικός προσφέρει τη βοήθειά του στους συνανθρώπους του, ανάλογα με την κοινωνική του θέση και το ιδιαίτερο έργο που επιτελεί.
Πολιτεία: ο στωικός σοφός ζει στην πολιτεία των ανθρώπων και είναι πολίτης του κόσμου, δηλαδή ζει ανεξάρτητα από τις κατά τόπους πολιτιστικές, κοινωνικές και πολιτικές διαφοροποιήσεις. Γι' αυτό, μολονότι κοσμοπολίτης, μπορεί να συμμετέχει στους πολιτικούς θεσμούς, ακόμη και να κυβερνά με αίσθημα δικαίου, όπως ο Μάρκος Αυρήλιος. Εδώ ο Pωμαίος αυτοκράτορας παρουσιάζει τον εαυτό του ως έναν υπηρέτη (=θεράποντα) της ανθρωπότητας, ο οποίος εκπληρώνει τα καθήκοντά του στη δημόσια σφαίρα, κηρύσσοντας την ισότητα και τη συμφιλίωση όλων των ανθρώπων.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Ο νόμος της φύσης

Ο φυσικός νόμος είναι βασιλέας των πάντων – θεών και ανθρώπων. Πρέπει να είναι το κριτήριο του καλού και του κακού, να άρχει και να ηγεμονεύει στις ανθρώπινες κοινωνίες, να θέτει το μέτρο για το δίκαιο και το άδικο, να επιβάλλει στα φύσει πολιτικά ζώα εκείνα που πρέπει να γίνονται και να απαγορεύει εκείνα που δεν πρέπει να γίνονται.

(Χρύσιππος, SVF ΙΙΙ, απόσπ. 314)

2 Η αλληλεγγύη και η συνεργασία ως βάσεις της κοινωνικής ζωής

Ούτε μπορώ να οργισθώ εναντίον του συγγενή μου ούτε να τον μισήσω· γεννηθήκαμε όλοι για συνεργασία, όπως τα πόδια, τα χέρια, τα βλέφαρα, η απάνω και η κάτω οδοντοστοιχία. Επομένως, αφύσικο είναι ν' αντιπράττουμε ο ένας του άλλου· και θα ήταν αντίπραξη, αν αισθανόμουν αγανάκτηση ή αποστροφή.

(Μάρκος Αὐρήλιος, Tὰ εἰς ἑαυτόν, Β, 1)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ

Πώς αντιλαμβάνεται ο Μάρκος Αυρήλιος τον ρόλο του στην κοινωνική ζωή και ποιες υποχρεώσεις (καθήκοντα) αναγνωρίζει, συνεπώς, για τον εαυτό του;
Πώς μπορούμε να κατανοήσουμε τη «συγγένεια» με τους άλλους ανθρώπους; (Βλ. σχετικά και τα παράλληλα κείμενα).
Ποιο περιεχόμενο έχει η «ευτυχισμένη ζωή», σύμφωνα με τον Μάρκο Αυρήλιο;
Για ποιο λόγο νομίζετε ότι χρησιμοποιεί το β' ή το α' ενικό πρόσωπο στο έργο του Tὰ εἰς ἑαυτόν ο Mάρκος Aυρήλιος;
Να αντιπαραβάλετε την άποψη του Επίκουρου: «ο σοφός δε θα εμπλακεί στην πολιτική, εκτός αν προκύψει σοβαρός λόγος» με αυτή του στωικού φιλοσόφου Ζήνωνα: «ο σοφός θα εμπλακεί στην πολιτική, εκτός αν προκύψει κάποιο εμπόδιο». Ποια από τις δύο απόψεις φαίνεται να υιοθετεί ο Μάρκος Αυρήλιος;

ΘEMAΤΑ ΓIA ΣYZHTHΣH Ή ΓPAΠTH EPΓAΣIA

Στις προηγούμενες ενότητες γνωρίσατε τρεις διαφορετικές στάσεις απέναντι στην κοινωνική και πολιτική ζωή:

―την κυνική αντισυμβατικότητα που εκδηλώνεται ως απόρριψη και περιφρόνηση των κοινωνικών κανόνων και έχει ως έμβλημα το παραχάραξον τὸ νόμισμα (σελ. 115),

―την επικούρεια απομάκρυνση από την κοινωνική δράση, που πραγματώνεται με την προτίμηση της κοινότητας των φίλων και ομοϊδεατών, και έχει ως έμβλημα το λάθε βιώσας (σελ. 120) και

―τη στωική έμφαση στην ατομική ηθική συμπεριφορά, που εκφράζεται ως στροφή στον εαυτό και ανεκτικότητα απέναντι στους άλλους ανθρώπους, και έχει ως έμβλημα το ἔνδον σκάπτε (σελ. 124).

Να τις σχολιάσετε και να υποστηρίξετε με επιχειρήματα ποια από τις τρεις αυτές στάσεις θα προτιμούσατε να επιλέξετε.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Στην ελληνιστική και στη ρωμαϊκή εποχή η συνύπαρξη διαφορετικών εθνοτήτων δημιούργησε την ανάγκη να εφαρμόζονται πολιτικές και να επιλέγονται στάσεις ζωής που υπερβαίνουν τις εθνικές διαφορές. Η σύγχρονη οικονομική και τεχνολογική «παγκοσμιοποίηση» θέτει σε μας ανάλογες απαιτήσεις. Ποιες από τις αντιλήψεις του πολιτικού στοχασμού αυτής της εποχής θα ανταποκρίνονταν, κατά τη γνώμη σας, και στις σημερινές απαιτήσεις της ζωής;
Να διατυπώσετε γραπτώς την άποψή σας σε ένα σύντομο δοκίμιο 200 λέξεων περίπου.
Σχολιάστε την εικόνα του Στωικού που δίνει το παράθεμα:

Προτομή του Pωμαίου αυτοκράτορα Mάρκου Aυρηλίου που βασίλευσε από το 161 έως το 180 μ.X., σε εποχή κατά την οποία η κρίση του ρωμαϊκού κράτους επιδεινώθηκε από την πίεση των βαρβάρων. Aναγνώρισε τις δυνατότητες της φιλοσοφίας και χρηματοδότησε έδρες φιλοσοφίας στις φιλοσοφικές σχολές της εποχής (Έφεσος, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο).

Πορτρέτο ζευγαριού από τοιχογραφία της Πομπηίας (Nάπολη, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο).

ΓΛΩΣΣAΡΙO

ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ:

1. φιλοσοφική αντίληψη που θέτει τον άνθρωπο και τις ανθρώπινες αξίες πάνω από οποιαδήποτε άλλη αξία. 2. πνευματικό κίνημα της Αναγέννησης (14ος-16ος αι.), που χαρακτηρίζεται από τη στροφή στα κείμενα των αρχαίων κλασικών και την αναζήτηση σε αυτά προτύπων ζωής, σκέψης και δημιουργίας (ουμανισμός, εκ του humanismus, είναι όρος που χρησιμοποιείται με το ίδιο νόημα).

ΚΟΣΜΟΠΟΛΙΤΗΣ:

1. αυτός που έχει ταξιδέψει σε πολλά μέρη και έχει εξοικειωθεί με τον πολιτισμό και τις συνήθειες διαφορετικών λαών. 2. αυτός που θεωρεί τον εαυτό του πολίτη όλου του κόσμου.

ΚΟΣΜΟΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ (cosmopolitismus):

όλοι οι άνθρωποι θεωρούνται παιδιά της φύσης, όμοια και συγγενείς, αδέλφια που μοιράζονται μια οικουμενική πολιτεία.

ΟΙΚΕΙΩΣΙΣ (από το οίκος / οικία / οικείος):

ό,τι ενώνει τους ανθρώπους με δεσμούς συγγενικούς ή φιλίας προς τους άλλους.

Mάρκος Aυρήλιος (121-180 μ.X). Ρωμαίος αυτοκράτορας και νεοστωικός φιλόσοφος. Tον εμύησε στα ελληνικά ο διάσημος Hρώδης ο Aττικός και στη φιλοσοφία γνωστοί στωικοί και πλατωνικοί φιλόσοφοι της εποχής. Tὰ εἰς ἑαυτόν είναι σημειωματάρια και έχουν γραφεί στην ελληνική γλώσσα τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Ιταλικό ανάγλυφο του τέλους του 15ου αι.

H Eρμιόνη Γραμματική. Πορτρέτο γυναίκας, περίπου 25 ετών, από τη νεκρόπολη της Aρσινόης (Φαγιούμ της Aιγύπτου). Tην ελληνιστική εποχή το επάγγελμα του δασκάλου αναλάμβαναν και γυναίκες που προέρχονταν από την ανώτερη τάξη (Kαίμπριτζ, Kολλέγιο θηλέων Girton).

Πορτρέτο γυναίκας από το Φαγιούμ της Aιγύπτου που ακολουθεί την ελληνιστική καλλιτεχνική παράδοση και δείχνει την αλληλεπίδραση του ελληνικού, του αιγυπτιακού και του ρωμαϊκού πολιτισμού (Aθήνα, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο).

Γαληνός

Φιλοσοφία και ιατρική ήταν στενά συνυφασμένες στη σκέψη του Γαληνού (129-199 μ.Χ.) του πρώτου σημαντικού γιατρού του αρχαίου κόσμου. Ο Γαληνός είχε επηρεασθεί από τον Πλατωνισμό, ήταν γιατρός του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρηλίου και γόνιμος συγγραφέας. Αυτό το γαλλικό χειρόγραφο των αρχών του 14ου αιώνα, τον απεικονίζει ενώ δίνει διάλεξη πάνω στα κείμενα του ημιμυθικού ιδρυτή της ελληνικής ιατρικής, του Ιπποκράτη.

1. Και σε αυτήν την ενότητα καλό είναι οι στωικές απόψεις να συνδεθούν με τα γενικά ερωτήματα της πολιτικής φιλοσοφίας: «ποιο είναι το καλύτερο πολίτευμα;» και «ποια είναι η θέση μου μέσα στην κοινωνία και την πολιτεία;». Με τον τρόπο αυτό οι μαθητές θα μπορούν πιο εύκολα:

α) να συσχετίσουν τις αντιλήψεις των Στωικών με προγενέστερες πολιτικές απόψεις που τους είναι ήδη γνωστές: Η στωική πολιτική σκέψη περιλαμβάνει θέματα που είχαν προκύψει από παλιά, κυρίως τον 5^ο αι. π.Χ., και τα οποία είχαν ήδη απασχολήσει προγενέστερους φιλοσόφους: αμφισβήτηση των νόμων και των ηθών, έμφαση στο φυσικό σε αντιπαράθεση προς το συμβατικό (Σοφιστές, Κυνικοί), υπεράσπιση του κύρους και της ισχύος του νόμου, το αίσθημα του δικαίου (Πλάτων, Σωκράτης). β) να τις κατανοήσουν σε σχέση με τις ιστορικές συνθήκες. Από τους ελληνιστικούς χρόνους, με την κατάλυση των πόλεων-κρατών, η πόλη έρχεται σε δεύτερη μοίρα και στους νέους πολιτικούς σχηματισμούς που δημιουργούνται ζουν άνθρωποι πολλών και διαφορετικών εθνοτήτων. Η ελευθερία, η οποία μέχρι τότε συνδεόταν με τη συμμετοχή στην πόλη, μετατρέπεται σε εσωτερική, μεταφυσικής φύσεως, ελευθερία. Τα πολιτικά ιδεώδη της αυτονομίας και της αυτάρκειας γίνονται ατομικά ιδεώδη. Σε αυτούς τους νέους πολιτικούς σχηματισμούς γεννιούνται νέες μορφές αλληλεγγύης και κάνει την εμφάνισή του ο κοσμοπολιτισμός.

2. Το σύντομο χωρίο του Χρύσιππου, στα παράλληλα κείμενα, μπορεί να χρησιμεύσει ως αφόρμηση για να συνδέσουν οι μαθητές τις ηθικές με τις πολιτικές αντιλήψεις των Στωικών. «Οι Στωικοί είχαν τονίσει με έμφαση τη σπουδαιότητα του νόμου ―με την κοσμολογική έστω, παρά την πολιτική έννοια―, ενώ η στωική θεωρία της «οικειώσεως» όλων των ανθρώπων μεταξύ τους συνέβαλε στο να θεμελιωθεί το δόγμα του φυσικού νόμου που υπερβαίνει τα πολιτικά σύνορα» (R.W. Sharpies, Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί, Μία εισαγωγή στην ελληνιστική φιλοσοφία, εκδ. Θύραθεν, Θεσ/νίκη 2002, σελ. 210). H λέξη οἰκείωσις (εκ του οἶκος / οικία / οικείος) σημαίνει αυτό που μας ενώνει με δεσμούς συγγενικούς ή φιλίας προς τους άλλους.

1 Οι στωικές αντιλήψεις για τον νόμο και τη συμμετοχή στην πολιτεία

Ο Στωικισμός, προκειμένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες της κοινωνικής ζωής στον ελληνιστικό και ρωμαϊκό κόσμο (να προσφέρει στους ανθρώπους ένα γενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο να μπορούν να δώσουν νόημα στις διαφορετικές εμπειρίες της ιδιωτικής και δημόσιας ζωής, στις παραδόσεις και τις γνώσεις τους, ένα φιλοσοφικό πλαίσιο για τη ρωμαϊκή ρητορική παιδεία), βαθμηδόν μεταβάλλεται. Η αρχική έμφαση στη λογική ατονεί και το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην ηθική. Η παρόρμηση για την αυτοσυντήρηση συνδέεται με μια εξίσου έμφυτη παρόρμηση κοινωνικότητας. Αυτή η αντίληψη επιτρέπει να αναπτυχθεί ο προβληματισμός σχετικά με τα καθήκοντα και τους κανόνες της κοινωνικής συμπεριφοράς του πολίτη, με τους οποίους προσδίδεται ηθικό κύρος στην κοινωνική του θέση. Για τους Στωικούς είναι φυσικό να νοιαζόμαστε για τους συνανθρώπους μας. Ο άνθρωπος αγαπά τον εαυτό του εκ φύσεως και σταδιακά μαθαίνει να αγαπά και τους άλλους ανθρώπους όσο αγαπά τον εαυτό του. Η «οικείωση» με τον εαυτό και η κοινωνική «οικείωση» αναπτύσσονται μαζί. Παρ' όλα αυτά, αυτό που ενδιαφέρει κυρίως τον στωικό σοφό είναι η προσωπική του αρετή.

Σύμφωνα με τους Στωικούς, η εξουσία του νόμου δεν εναποτίθεται στο κράτος ούτε αντλεί το κύρος του από την κοινωνία. Ο νόμος μετατρέπεται σε φωνή της συνείδησης, ως κοινή προσήλωση στις κοινωνικές αξίες, και με αυτόν τον τρόπο υπαγορεύει και ρυθμίζει την κοινωνική συμπεριφορά, μαθαίνει στους ανθρώπους πώς να συμπεριφέρονται μεταξύ τους ως κοινωνικά ζώα, να είναι νομοταγείς πολίτες, να τηρούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα και να αντιμετωπίζουν τους συμπολίτες του με αίσθημα δικαίου (Βλ. Μ. Schofield, H στωική ιδέα της πόλης, μτφρ. Χλόη Μπάλλα, εκδ. MIET, Αθήνα 1997, σελ. 96).

2 Κοινά σημεία και διαφορές στους Επικούρειους και τους Στωικούς

«η αρμονική προσωπικότητα αποτελούσε κοινό στόχο Επικούρειων και Στωικών. Όμως μένει κανείς συχνά με την εντύπωση πως η επικούρεια ηθική σκέψη βλέπει τον άνθρωπο ως άτομο αποκομμένο από τους άλλους. Κάτι τέτοιο δεν ισχύει για τον Στωικό. Γι' αυτόν ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον που μπορεί να τελειοποιηθεί μόνο στο πλαίσιο της κοινότητας των ανθρώπων - ούτε καν στο πιο στενό πλαίσιο της κοινότητας των πολιτών μιας συγκεκριμένης πόλης. Το ιδεώδες του στωικού τρόπου ζωής είναι η ζωή στην κοινότητα» (Edelstein, ό.π., σελ. 104-105).

3 Επειδή έχω κάποια συγγένεια (τα καθήκοντα προς τους άλλους)

Σε αντίθεση με την Αρχαία Στοά, που τόνιζε τις «κλασικές» αρετές της εγκράτειας (σωφροσύνης), της ανδρείας, της σοφίας και της δικαιοσύνης, οι νεότεροι Στωικοί τονίζουν την αρετή της φιλανθρωπίας και του ανθρωπισμού (ουμανισμού - humanitas), που υπήρξε πρότυπο για τον Χριστιανισμό. Οι Στωικοί τόνισαν με ανανεωμένο ενδιαφέρον τον σεβασμό για την αξιοπρέπεια των άλλων. Στο πλαίσιο της οικογένειας, τα καθήκοντα αυτά επιβάλλουν τον σεβασμό του συζύγου προς τη σύζυγο, το δικαίωμα των παιδιών να μορφωθούν και να επιλέξουν τη δική τους ζωή, την απαίτηση για υπακοή του δούλου χωρίς όμως κατοχή και κυριότητά του· επίσης, στο πλαίσιο της κοινωνικής ζωής οι Στωικοί σοφοί επανεκτίμησαν τη χειρωνακτική εργασία, έδωσαν έμφαση στην επαγγελματική ηθική, έθεσαν επανειλημμένα το θέμα της ευεργεσίας και της φιλανθρωπίας και τόνισαν την αρετή της γενναιοδωρίας. Γι' αυτόν τον λόγο ο Στωικισμός αποτελεί τεράστια ηθική πρόοδο και θεωρείται σημείο εκκίνησης του ανθρωπιστικού κινήματος που αρχίζει στα τέλη του 2^ου και στις αρχές του 1^ου αι. π.Χ. Βλ. σχετικά: «Οι Στωικοί όμως επιμένουν πως ο σοφός είναι προικισμένος και με μια τέταρτη αρετή: τη δικαιοσύνη, δηλαδή τη γνώση του τι πρέπει να δίνεις στους άλλους και τι όχι, ή, για να το θέσουμε αλλιώς, είναι προικισμένος με φιλανθρωπία και συμπόνια... Εκ φύσεως, ο σοφός είναι γεννημένος για τους άλλους, για τη μεγάλη κοινότητα των ανθρώπων, και όχι μόνο για την κοινότητα στην οποία τυχαίνει να ζει. Δεν μπορεί να είναι ένα αποκομμένο θραύσμα της ανθρωπότητας. Θέλει να πιστεύει πως είναι μέλος του κοινού σώματος των ανθρώπων. Κι εδώ είναι που η στωική ηθική γίνεται το θεμέλιο πάνω στο οποίο θα στηριχθεί ο μεταγενέστερος Ανθρωπισμός» (Edelstein, ό.π., σελ. 68).

4 Ο στωικός ανθρωπισμός και κοσμοπολιτισμός

«όλες οι φιλοσοφίες των ελληνιστικών χρόνων ήσαν ―ακόμη κι αν δεν το δήλωναν― κοσμοπολιτικές, με την έννοια ότι ο ιδανικός τους αποδέκτης ήταν ο άνθρωπος στην πρωτογενή φυσική του κατάσταση, ανεξάρτητα από τις διάφορες ηθικές, πολιτιστικές και κοινωνικές διαφοροποιήσεις. Ο στωικισμός διακηρύσσει τον κοσμοπολιτισμό του ξεκάθαρα... ο στωικός σοφός αισθάνεται πως έχει μια φυσική ομοιότητα με όλους τους συνανθρώπους του, ανεξάρτητα από την εξουσία στην οποία τυχαίνει να είναι υποτελείς, και πως όλοι απολαμβάνουν μια κοινή ελευθερία. Γι' αυτό, ο στωικός σοφός, μολονότι κοσμοπολίτης, μπορεί να συμμετέχει στους πολιτικούς θεσμούς, ακόμη και να κυβερνά, εφόσον δεν παρεμποδίζεται, δηλαδή με την προϋπόθεση ότι θα μπορεί να διατηρεί την προσωπική του ορθολογική διάθεση και αυτονομία» (Mario Vegetti, ό.π., σελ. 288-290).

5 Κριτική στις στωικές αντιλήψεις

Ο Στωικισμός επικρίθηκε κυρίως, γιατί υποτάσσει τις πολιτικές και κοινωνικές ανησυχίες στις ηθικές. Θεωρήθηκε ότι με τον τρόπο αυτό άνοιγε τον δρόμο σε μια εντελώς διαφορετική πολιτική φιλοσοφία, η οποία, απαλλαγμένη από τον προβληματισμό για την πόλη, επικεντρώνεται στις ηθικές δυνατότητες του ανθρώπου με την ιδιότητα του ανθρώπου ως ιδιώτη και όχι ως πολίτη.

«Ωστόσο, η στωική πολιτική θεωρία της περιόδου εκείνης έχει τους περιορισμούς της. Με την απόρριψη της πόλης συμβαδίζει, όπως σχολιάζει η Annas, και η έλλειψη ενδιαφέροντος για τις συγκεκριμένες πολιτικές δομές. Οι Στωικοί ενδιαφέρονται πάνω απ' όλα για την ηθική δημόσια συμπεριφορά και λιγότερο για πολιτικές μεταρρυθμίσεις» (Sharpies, ό.π., σελ. 208-209).