Στην ενότητα αυτή θα μελετήσουμε τον Σκεπτικισμό στην τελευταία φάση του, μέσα από το έργο του ιατρού και φιλόσοφου Σέξτου του Εμπειρικού1 ο οποίος θεωρούσε ότι η φιλοσοφία έχει «αγωγικό» και «θεραπευτικό» χαρακτήρα. Xρησιμοποιούσε την έκφραση «σκεπτική αγωγή» (κατεύθυνση) για να αναφερθεί στη σκεπτική θεωρία και σχολή. Θα δούμε ότι στόχος του σκεπτικού φιλοσόφου είναι να προσφέρει στον άνθρωπο ελευθερία στην πράξη, να του προκαλέσει την αβεβαιότητα για δεδομένες αλήθειες, και την «εποχή», την άρνηση δηλαδή εκφοράς κρίσης για το αγαθό και το κακό. Η αταραξία, η απάθεια και η εσωτερική γαλήνη, στάσεις που ελευθερώνουν τον άνθρωπο από ακούσιες και άλογες συγκινήσεις, προβάλλονται επίσης από τους Σκεπτικούς ως οδοί που οδηγούν στην ευδαιμονία.
KEIMENO
Πώς μπορώ να είμαι ευτυχισμένος;
Διότι αυτός που έχει τη γνώμη ότι κάτι είναι εκ φύσεως καλό ή κακό βρίσκεται σε διαρκή ταραχή2: όταν του λείπουν αυτά που θεωρεί πως είναι καλά, πιστεύει ότι τον καταδιώκουν τα εκ φύσεως κακά, και κυνηγάει, όπως νομίζει, αυτά που είναι αγαθά· όταν πάλι αποκτήσει αυτά που θεωρεί αγαθά, πέφτει σε ακόμη μεγαλύτερη ταραχή, από την παράλογη και πέρα από κάθε μέτρο έπαρσή του, και, από φόβο μήπως αλλάξουν τα πράγματα, κάνει τα πάντα για να μην χάσει αυτά που θεωρεί αγαθά3. Απεναντίας, αυτός που δεν ορίζει με βεβαιότητα ποια είναι εκ φύσεως καλά ή κακά ούτε αποφεύγει ούτε επιδιώκει κάτι με ζήλο, μένει γι' αυτό ατάραχος4 […] Έτσι λοιπόν, και οι Σκεπτικοί5 είχαν την ελπίδα ότι θα ανακτήσουν την αταραξία, κρίνοντας οριστικά την αναντιστοιχία μεταξύ των αντικειμένων της αίσθησης και των αντικειμένων της σκέψης, καθώς όμως δεν κατάφεραν να το επιτύχουν, κατέληξαν στην εποχή6· με τη σειρά της η αταραξία ακολούθησε ως σύμπτωμα την εποχή, όπως η σκιά ακολουθεί το σώμα7.
(Σέξτος Ἐμπειρικός, Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, Ι, 27 και Ι, 29)
ΠΡΑΓΜΑTOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥTΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ
-
Ο Σέξτος Εμπειρικός ήταν γιατρός και έζησε τον 2ο-3ο αιώνα μ.Χ. Τα ιατρικά του έργα έχουν χαθεί, σώζονται όμως σε τρία βιβλία οι Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, όπου περιέχονται μια γενική έκθεση του Σκεπτικισμού και ανασκευές αντιλήψεων άλλων φιλοσοφιών. Οι ανασκευές αυτές υπάρχουν και στα έργα αυτού Πρὸς δογματικούς, Πρὸς ἠθικούς, Πρὸς μαθηματικούς. Ιδρυτής του σκεπτικισμού είναι ο Πύρρων ο Ηλείος, σύγχρονος του Αριστοτέλη. Αυτός δίδασκε πως η αληθινή φύση των πραγμάτων δε φανερώνεται σε μας και αμφισβητούσε τη δυνατότητα ορθής γνώσης, συνεπώς και ορθής πράξης. Yποστήριζε ότι για όλα τα θέματα υπάρχουν λόγοι αντίθετοι και ισοδύναμοι («ισοσθένεια»).
Eκ φύσεως καλό ή κακό… ταραχή: εδώ ο Σέξτος υποστηρίζει πως η ανθρώπινη ταραχή οφείλεται στη λανθασμένη γνώμη ότι υπάρχει εκ φύσεως το «αγαθόν» και το «κακόν», ενώ αυτό είναι θέμα συμβάσεων και συνηθειών (νόμῳ). Οι Σκεπτικοί θεωρούσαν γενικά πως η ανθρώπινη επιθυμία οδηγεί στον φαύλο κύκλο της διαρκούς ταραχής.
-
Αγαθά: ο άνθρωπος επιδιώκει αυτά που πιστεύει ότι είναι αγαθά εξαιτίας της έλλειψής τους. Η έλλειψη «αγαθών» οδηγεί στην επιθυμία απόκτησής τους, ενώ η μη δυνατότητα πραγματοποίησης φέρνει ταραχή. H απόκτηση «αγαθών» προκαλεί την ίδια και μεγαλύτερη ταραχή εξαιτίας του φόβου της απώλειάς τους.
Aταραξία: το αίτημα της αταραξίας είναι η αρχή και το τέλος (σκοπός) της σκεπτικής φιλοσοφίας. Η επίτευξη της αταραξίας επιτυγχάνεται σε θέματα γνώσης και ηθικής με την «εποχή». H αταραξία είναι «σκοπός βίου» και συνδέεται με την ευδαιμονία.
Σκεπτικοί: διακρίνονται στην αρχαιότητα σε Πυρρώνειους, που ακολουθούν τη διδασκαλία του Πύρρωνα, και σε Ακαδημεικούς, οι οποίοι ονομάζονται έτσι επειδή ανήκαν στην Ακαδήμεια του Πλάτωνα. Με τον Αρκεσίλαο (316-242/1 π.X.) και τον Καρνεάδη (214-129 π.X.), η πλατωνική Ακαδημία εισήλθε σε μια μακρά περίοδο σκεπτικισμού ασκώντας κριτική στους Στωικούς και στον δογματισμό τους. Οι Πυρρώνειοι δεν αρνούνται κατηγορηματικά ότι η γνώση είναι δυνατή, ενώ οι Ακαδημεικοί αρνούνται με έμφαση πως η γνώση είναι εφικτή. Περί το 200 μ.Χ. ο Σέξτος συστηματοποίησε τον Ακαδημεικό σκεπτικισμό.
Εποχή: η «εποχή» ορίζεται από τους Σκεπτικούς ως διακοπή ή αναστολή της κρίσης. Χαρακτηρίζεται από τη μη συναίνεση ή συγκατάθεση σε δογματικές θέσεις που σχετίζονται με το πρόβλημα της δυνατότητας της γνώσης.
Όπως η σκιά ακολουθεί το σώμα: στους Σκεπτικούς η ευδαιμονία ταυτίζεται με την αταραξία, που εμφανίζεται ταυτόχρονα με την «εποχή», δηλ. την αναστολή κρίσης. Εδώ η σχέση της εποχής με την αταραξία δίνεται με την εικόνα σώματος και σκιάς.
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1 H στάση του σκεπτικού φιλοσόφου
Γι' αυτό λοιπόν λέμε ότι, ως προς τα ζητήματα γνώμης, ο τελικός σκοπός του Σκεπτικού είναι η αταραξία, ενώ ως προς όσα επιβάλλει η ανάγκη, ο μετριασμός των παθών. Ορισμένοι μάλιστα από τους διαπρεπείς Σκεπτικούς πρόσθεσαν σ' αυτά και την εφαρμογή της εποχής στα ζητήματα έρευνας.
(Σέξτος Ἐμπειρικός, Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, Ι, 30)
2 Η σχετικότητα του αγαθού
Δεν υπάρχει εκ φύσεως καλό ή κακό· αν κάτι είναι φύσει καλό ή κακό, οφείλει να είναι τέτοιο για όλους, ακριβώς όπως το χιόνι είναι κρύο για όλους. Όμως δεν υπάρχει τίποτα που να είναι για όλους καλό ή κακό· συνεπώς δεν υπάρχει φύσει καλό ή κακό. Διότι θα πρέπει να πούμε: είτε όλα όσα θεωρεί κάποιος καλά είναι όντως καλά είτε όχι καλά. Και δεν μπορούμε όλα να τα πούμε καλά, γιατί το ίδιο πράγμα, όπως η ηδονή για τον Επίκουρο, θεωρείται καλή, ενώ για τον Αντισθένη θεωρείται κακό· γιατί θα προκύψει ότι το ίδιο πράγμα είναι ταυτόχρονα καλό και κακό.
(Διογένης Λαέρτιος, Φιλοσόφων βίων...συναγωγή, 9, 101)
3 Το αγαθό δεν ορίζεται
Οι Ακαδημεικοί και οι Πυρρώνειοι σκεπτικοί, οι οποίοι δε δέχονται ότι μπορεί να υπάρξει επιστημονική απόδειξη πάνω στα θέματα που ερευνούμε, λένε πως κάθε συγκατάθεση είναι οπωσδήποτε απερίσκεπτη και ενδέχεται να είναι και λαθεμένη· και επίσης ότι είναι αδύνατο να αληθεύουν όλες οι απόψεις που διατυπώνουν οι διάφοροι φιλόσοφοι για το καλό και το κακό, καθ' ότι αντικρουόμενες μεταξύ τους, και ότι μπορεί να είναι όλες εσφαλμένες, κι έτσι το αγαθό να μην ταυτίζεται ούτε με την ηδονή ούτε με την αταραξία ούτε με την αρετή ούτε με την ενάρετη δράση ούτε με οτιδήποτε άλλο έχουν πει οι φιλόσοφοι.
(Γαληνός, Περὶ ψυχῆς παθῶν καὶ ἁμαρτημάτων, 60-61)
EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ
-
Γιατί βρίσκεται σε μειονεκτική θέση όποιος πιστεύει με απόλυτη βεβαιότητα πως γνωρίζει το αγαθό και το κακό; Συμφωνείτε με την άποψη του Σέξτου;
-
Ποιο πλεονέκτημα έχει όποιος τηρεί τη διανοητική στάση της «εποχής», σύμφωνα με το κείμενο και το παράλληλο κείμενο (1); Mπορεί να ισχύει αυτή η στάση στην καθημερινή ζωή;
-
Mε ποιο τρόπο προβάλλεται η σχετικότητα του καλού και κακού στο παράλληλο κείμενο (2); Eίναι η διάκριση του καλού και του κακού «φύσει» ή «θέσει», δηλαδή θέμα σύμβασης;
-
Στο παράλληλο κείμενο (3) γίνεται λόγος για τη σχετικότητα της αντίληψης. Μπορείτε να θυμηθείτε άλλους φιλοσόφους της αρχαιότητας που έχουν μιλήσει για το ίδιο πρόβλημα και να αναφερθείτε στις απόψεις τους; (Βλ. κεφάλαιο 2: Σοφιστές και Σοφιστική κίνηση).
ΘEMAΤΑ ΓIA ΣYZHTHΣH Ή ΓPAΠTH EPΓAΣIA
Λαμβάνοντας υπόψη το παρακάτω απόσπασμα να προσδιορίσετε τα στοιχεία της ηθικής συμπεριφοράς που συνοδεύουν τη σκεπτική στάση.
Η συνεχής άσκηση της «αταραξίας» είναι μια τεχνική πνευματικής υγιεινής, η οποία θέτει τα θεμέλια για μιαν ανώτερη «αταραξίαν», μιαν αμερόληπτη, ισορροπημένη θέαση του κόσμου […] Η ηθική αυτή ακολουθεί ως «σκιά» τη σκεπτική απόρριψη κάθε θεωρίας με την αποχή (εποχή) από κάθε κρίση περί της αληθείας· ο Σκεπτικός είναι μετριοπαθής, ανεκτικός, επιεικής απέναντι στη ζωή και τους συνανθρώπους του, οι οποίοι έχουν χαθεί μέσα στις ποικίλες «δογματικές» πλάνες και ζουν μέσα στη δυστυχία – διότι «δεν είναι τα πράγματα που ταράζουν τους ανθρώπους, αλλά οι απόψεις τους σχετικά με τα πράγματα».
Mario Vegetti, Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας, 10η έκδ., εκδ. Τραυλός, Αθήνα, σελ. 278
ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Tα σχήματα που παραθέτουμε χρησιμοποιούνται από την ψυχολογία και τη γνωσιοθεωρία για να δείξουν την πλάνη των αισθήσεων. Tι θα απαντούσε στο θέμα αυτό ένας δογματικός φιλόσοφος ή ένας σκεπτικιστής;
Oρειχάλκινο μετάλλιο Mυτιλήνης. Eικάζεται ότι απεικονίζεται ο στωικός φιλόσοφος Σέξτος ο Eμπειρικός. Έζησε τον 2ο-3ο αι. μ.X. και ήταν γιατρός και φιλόσοφος. Έζησε στην Aλεξάνδρεια και στην Aθήνα, όπου διηύθυνε τη σκεπτική σχολή (180-210 μ.Χ.)
(Kατάλογος Bρετανικού Mουσείου, αρ. 173, XXXIX).
«η παράδοση εθίμων και νόμων είναι αυτό με βάση το οποίο δεχόμαστε μέσα από την καθημερινή ζωή την ευσέβεια ως αγαθό και την ασέβεια ως κακό». (Σέξτος ο Eμπειρικός, Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, ια', 24)
Σέξτος ο Eμπειρικός, Πυρρώνειαι Υποτυπώσεις, έκδοση του 17ου αι.
ΓΛΩΣΣAΡΙO
ΑΚΑΔΗΜΕΙΑ (ΚΑΙ ΑΚΑΔΗΜΙΑ):
το διδακτήριο και το κέντρο ερευνών που ιδρύθηκαν από τον Πλάτωνα στην περιοχή του ιερού του Aκαδήμου Aπόλλωνος (από τη λέξη αυτή και το ακαδημεικός)· (2) Tο σύνολο των εκπροσώπων του κέντρου αυτού που διαδέχτηκαν τον Πλάτωνα (βλ. και Aκαδημία).
ΑΠΡΑΞΙΑ:
η κατάσταση κατά την οποία είναι αδύνατη κάθε δράση.
ΔΟΓΜΑ:
γνώμη, πεποίθηση, θεωρία, έννοια, απόφαση, κρίση ή δημόσιο θέσπισμα.
ΔΟΓΜΑΤΙΣΜΟΣ:
τάση των ανθρώπων να αποδέχονται χωρίς συζήτηση τη γνώση, θεώρηση του κόσμου με άκριτη χρήση εννοιών και προτάσεων και χωρίς έλεγχο των προϋποθέσεων της γνώσης, που πολεμήθηκε από τον σκεπτικισμό.
ΕΠΟΧΗ:
τεχνικός όρος της σκεπτικής φιλοσοφίας, «η στάση της διάνοιας, χάρη στην οποία ούτε αρνούμαστε κάτι ούτε το βεβαιώνουμε», αναστολή της κρίσης ή κάποιας δραστηριότητας.
Προτομή του Kαρνεάδη (γύρω στο 214-129 π.X.). Σκεπτικός φιλόσοφος, δεινός ρήτορας και διευθυντής της Nέας Aκαδημίας. Άσκησε πολεμική στους δογματισμούς των Στωικών (2ος π.X. αι. Pαβένα, Eθνικό Mουσείο).
ΓΛΩΣΣAΡΙO
ΝΟΟΥΜΕΝΑ:
ό,τι συλλαμβάνουμε με τον νου.
ΣΚΕΠΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ:
σκεπτικός τρόπος ζωής.
ΣΚΕΠΤΙΚΙΣΜΟΣ:
η λέξη συνδέεται με τις ομόρριζες λέξεις «σκέψις» και «σκεπτικός» που παράγονται από το ρήμα σκοποῦμαι (= σκέπτομαι). Θεωρία αντίθετη στον δογματισμό όσον αφορά το πρόβλημα της δυνατότητας και του κύρους της γνώσης. Ορισμένοι χρησιμοποιούν, με την ίδια σημασία, και τη λέξη Πυρρωνισμός που σημαίνει η φιλοσοφία του σκεπτικιστή φιλοσόφου Πύρρωνα του Hλείου.
ΣΚΕΨΙΣ:
εξέταση, διερεύνηση, έρευνα.
ΤΕΛΟΣ:
για τους Σκεπτικούς «αυτό χάριν του οποίου γίνονται όλες οι πράξεις ή οι σκέψεις, ενώ το ίδιο δεν υπάρχει χάριν κάποιου άλλου».
ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ:
τα πράγματα όπως μας φαίνονται, όπως μας δίδονται στις αισθητές παραστάσεις, τα αισθητά.
O Nτεκάρτ, Γάλλος ορθολογιστής φιλόσοφος του 17ου αι. που αμφέβαλλε για τα πάντα, εικονίζεται στην γκραβούρα αυτή του Roger Vieillard που επιγράφεται O Nτεκάρτ στο δάσος της αμφιβολίας. Oι αμφιβολίες του Nτεκάρτ τελειώνουν όταν συνειδητοποιεί ότι υπάρχει ένα κριτήριο βέβαιης γνώσης που συνοψίζεται στη γνωστή φράση του: Cogito ergo sum (Σκέφτομαι, άρα υπάρχω).
Tο πώς βλέπουμε τα πράγματα απεικονίζει σε διάφορα σχήματα ο Δανός ψυχολόγος Edgar Rubin. Eδώ μια οπτική αναστροφή, όπου έχουμε ένα ζευγάρι προσώπων που κοιτούνται μεταξύ τους αλλά και ένα λευκό ή μαύρο βάζο, ανάλογα με το επίπεδο προβολής.
Mορφές σχεδιασμένες με πρόθεση ή συμπτωματικά, μπορούν να ιδωθούν ως δύο διαφορετικά αντικείμενα, όπως αυτή η εικόνα του Aμερικανού ψυχολόγου E.G. Boring, που φαίνεται άλλοτε σαν νεαρό κορίτσι και άλλοτε σαν γηραιά κυρία.
H ανθρώπινη κατάσταση (1933) είναι πίνακας του Bέλγου ζωγράφου Pενέ Mαγκρίτ (1898-1967), στον οποίο προσπαθεί να δείξει τις αμφίσημες και διφορούμενες σχέσεις ανάμεσα σ' ένα πραγματικό αντικείμενο και την εικόνα του νου μας γι' αυτό και τη ζωγραφική αναπαράστασή του. Κατά τον Mαγκρίτ, βλέπουμε τον κόσμο σαν κάτι που βρίσκεται έξω από μας, έστω και αν πρόκειται για μια νοητική αναπαράσταση της εσωτερικής μας εμπειρίας· έτσι εισάγεται το θέμα του πραγματικού χώρου σε αντιπαράθεση με το ζωγραφικό ψευδαισθητικό.
