12. Η ωρίμανση της βιομηχανικής επανάστασης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Ενότητα 1: μόνο η υποενότητα «Εξελίξεις στην Ευρώπη κατά τον 17^ο και τον 18^ο αιώνα» (σ.10)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Ενότητα 12: Η ωρίμανση της βιομηχανικής επανάστασης

Συνοπτική παρουσίαση, ώστε οι μαθητές και οι μαθήτριες να αντιληφθούν:

α) το φαινόμενο της βιομηχανικής επανάστασης και τις διαφοροποιήσεις στην οικονομία, την επιστήμη και την κοινωνία κατά την πρώτη φάση της βιομηχανικής επανάστασης, σσ.10-11, 41

β) την εξάπλωση και ωρίμανσή της από τα μέσα του 19^ου αι., τις νέες μορφές ενέργειας, τις αλλαγές σε επικοινωνίες, συγκοινωνίες, σσ. 41-43

γ) τον οικονομικό φιλελευθερισμό, καπιταλισμό, τα μονοπώλια, σ. 43

Λέξεις- κλειδιά :

αλλαγές στις διαδικασίες παραγωγής, χρήση νέων μηχανών, δημιουργία μεγάλων εργοστασίων, συγκέντρωση κεφαλαίων, ανακάλυψη φυσικών νόμων, ενίσχυση αστικής τάξης, μορφές ενέργειας, επικοινωνία, συγκοινωνίες και εμπόριο, καπιταλισμός και οικονομικός φιλελευθερισμός.

Υποστηρικτικό υλικό:

-Εικόνες των ενοτήτων

-Πηγή αρ. 1 της ενότητας 1 (σ. 10), προκειμένου να γίνουν κατανοητές οι κοινωνικές επιπτώσεις της χρήσης των νέων μηχανών κατά την πρώτη φάση της βιομηχανικής επανάστασης.

-Πηγή αρ. 1 της ενότητας 12 (σ. 42), προκειμένου να διαφανεί η σύνδεση των επιστημονικών ανακαλύψεων με τη βιομηχανία και η σημασία της εκπαίδευσης κατά την περίοδο ωρίμανσης της βιομηχανικής επανάστασης

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Δημιουργία γλωσσαρίου «Βιομηχανικής επανάστασης», Φωτόδεντρο

-Σχολιασμός της πηγής αρ.3, σ. 43 του σχ. βιβλίου.

1 ώρα

I. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι

Οι μαθήτριες και οι μαθητές επιδιώκεται:

Να γνωρίσουν την εξέλιξη της βιομηχανικής επανάστασης (για τις απαρχές της βιομηχανικής επανάστασης έγινε λόγος ήδη στην πρώτη διδακτική ενότητα του βιβλίου), την ωρίμανση και την εξάπλωσή της σε περιοχές της Ευρώπης και στις ΗΠΑ.

Να πληροφορηθούν τα σχετικά με τη στενή σύζευξη επιστημών και βιομηχανικής ανάπτυξης, καθώς και την επανάσταση στον χώρο των συγκοινωνιών και επικοινωνιών.

Να μάθουν ότι ο νέος τρόπος οργάνωσης της οικονομίας ονομάστηκε καπιταλισμός ή οικονομία της ελεύθερης αγοράς και θεμελιώθηκε ιδεολογικά στον οικονομικό φιλελευθερισμό.

Να κατανοήσουν, σε γενικές γραμμές, τον τρόπο λειτουργίας του καπιταλισμού, καθώς και το φαινόμενο των οικονομικών κρίσεων.

Κύριες διδακτικές επισημάνσεις

Σχολιασμός γραπτών πηγών

1. Η εκτεταμένη οικονομική αξιοποίηση των επιστημονικών ανακαλύψεων σήμανε όλο και μεγαλύτερη σύνδεση της επιστημονικής έρευνας με τις ανάγκες της οικονομίας, αναβάθμιση της κοινωνικής θέσης του επιστήμονα και, από ένα σημείο και μετά, μετατροπή του σε μισθωτό υπάλληλο των επιχειρήσεων και ενίσχυση της σημασίας της εκπαίδευσης.

2. Το απόσπασμα προσφέρεται προκειμένου να υπογραμμιστεί η κομβική θέση του σιδηροδρόμου στο πλαίσιο της βιομηχανικής επανάστασης: από τη μία πλευρά η κατασκευή του απαιτούσε τεράστιες ποσότητες σιδήρου για τις γραμμές, ατμομηχανές, βαγόνια, σταθμούς και ασφαλώς χιλιάδες εργατικά χέρια και από την άλλη πλευρά χάρη σε αυτόν διαμορφώθηκε βαθμιαία ένα δίκτυο εξάπλωσης της βιομηχανικής επανάστασης και των επιτευγμάτων της.

3. Η διαμόρφωση της μαζικής αγοράς στηρίχθηκε στη δυνατότητα μαζικής παραγωγής προϊόντων σε προσιτές για τους περισσότερους τιμές και εύκολης διακίνησής τους σε μεγάλες αποστάσεις. Το μοντέλο Τ της Φορντ, που αναφέρεται στην πηγή και φαίνεται στην εικόνα 4, ήταν ένα σχετικά φτηνό αυτοκίνητο που αγοραζόταν από ανθρώπους μεσαίων εισοδημάτων. Η μαζική αγορά σήμανε, επίσης, ενίσχυση των μηχανισμών διαμόρφωσης κοινού γούστου (μόδα).

Σχολιασμός εικονιστικού υλικού

1. Ο άνθρακας υπήρξε η καύσιμη ύλη στην οποία βασίστηκε η βιομηχανική επανάσταση κατά την πρώτη φάση της. Οι δύο εικόνες επιτρέπουν να φανούν οι μεταβολές που είχαν συντελεστεί στις τεχνικές εξόρυξης του άνθρακα σε διάστημα λίγων δεκαετιών στη διάρκεια του 19^ου αιώνα.

2. Η Βρετανία ήταν η χώρα στην οποία αναπτύχθηκε αρχικά και με τη μεγαλύτερη ταχύτητα το σιδηροδρομικό δίκτυο, προκειμένου να καλύψει ανάγκες μεταφοράς πρώτων υλών, εμπορευμάτων και ανθρώπων.

4. Η επινόηση του αυτοκινήτου και αργότερα η μαζική παραγωγή και χρήση του σε συνδυασμό με την κατασκευή των πρώτων αεροπλάνων έφεραν στις μεταφορές και στις συγκοινωνίες μια επανάσταση παρόμοια με εκείνη που είχε φέρει ο σιδηρόδρομος στις αρχές του 19ου αιώνα.

Επισημάνσεις για την αντιμετώπιση των ασκήσεων - δραστηριοτήτων

1. Βλέπε παραπάνω, σχόλια για την πηγή 1.

2. Βλέπε παραπάνω, σχόλια για την πηγή 2 και την εικόνα 2.

ΙΙ. ΠΡΟΣΘΕΤΟ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Αισιοδοξία, βασισμένη στην επιστήμη

0 Ερνέστ Ρενάν, Γάλλος διανοούμενος, υποστηρίζει, γύρω στα μέσα του 19^ου αιώνα, την αισιόδοξη θέση άτι ο κόσμος μπορεί να προοδεύει διαρκώς χάρη στην επιστήμη.

Αποστολή του ορθού λόγου είναι η μεταρρύθμιση της κοινωνίας με βάση τις αρχές του [...]. Η αισιοδοξία θα ήταν ένα λάθος αν ο άνθρωπος δεν μπορούσε να τελειοποιηθεί, αν δεν ήταν προορισμένος να βελτιώσει με την επιστήμη την υφιστάμενη τάξη πραγμάτων. Χωρίς αυτό, η ρήση «όλα πάνε προς το καλύτερο» δεν θα ήταν παρά πικρή κοροϊδία. Ναι, όλα πάνε προς το καλύτερο χάρη στον ανθρώπινο λόγο που είναι ικανός να αλλάζει τις ατέλειες που είχαν τα πράγματα όταν πρωτοδημιουργήθηκαν [...]. Δεν είναι λοιπόν υπερβολή να λεχθεί ότι η επιστήμη περικλείει το μέλλον της ανθρωπότητας.

Ερνέστ Ρενάν, Το μέλλον της επιστήμης (1890).

Πηγή: S. Berstein & P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης, γ' έκδοση, μτφρ. Α.Κ. Δημητρακόπουλος,
Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, τόμ. 2, σ. 90.

Σε αυτό το κεφάλαιο θα εξετάσουμε:
τις μεταβολές που έγιναν στους κόλπους του ελληνισμού από τα μέσα του 18^ου αιώνα
την ωρίμανση και εξάπλωση της βιομηχανικής επανάστασης τον 19^ο αιώνα
τις κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες της βιομηχανικής επανάστασης
τις ενοποιήσεις της Ιταλίας και της Γερμανίας
την ίδρυση νέων εθνικών κρατών στα Βαλκάνια τον 19^ο αιώνα
τα φαινόμενα του ιμπεριαλισμού και της αποικιοκρατίας
τις κύριες εξελίξεις στην αμερικανική ήπειρο, στην Κίνα και στην Ιαπωνία τον 19^ο αιώνα.

Το φαινόμενο βιομηχανική επανάσταση

Οι πρώτες βιομηχανίες (εκβιομηχάνιση) δημιουργήθηκαν στη Μ. Βρετανία γύρω στα 1750-1780. Κύρια γνωρίσματα της εκβιομηχάνισης ήταν:
● η εκτεταμένη χρήση νέων τεχνικών μέσων (κυρίως της ατμομηχανής) που περιόριζαν τη χειρωνακτική εργασία, αυξάνοντας την παραγωγή και μειώνοντας το κόστος των προϊόντων,
● η αξιοποίηση νέων μορφών ενέργειας (κυρίως του άνθρακα, του καύσιμου των ατμομηχανών),
● η εφαρμογή καινοτομιών στη μεταλλουργία,
● η συγκέντρωση των εργαζομένων στα εργοστάσια (βιομηχανικό σύστημα) και
● οι υψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης.
● κύριοι πόλοι εκβιομηχάνισης ήταν η υφαντουργία και η μεταλλουργία.

Από τις αρχές του 19^ου αιώνα το φαινόμενο άρχισε να επεκτείνεται, αρχικά στη δυτική Ευρώπη και στη συνέχεια στον υπόλοιπο κόσμο, οδηγώντας στη μετάβαση από την αγροτική-χειροτεχνική οικονομία στη βιομηχανική οικονομία και προκαλώντας οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές αλλαγές. Οι μεταβολές αυτές υπήρξαν τόσο σημαντικές, ώστε οι ιστορικοί τις ονόμασαν βιομηχανική επανάσταση (δες εδώ).

1. Δύο ανθρακωρυχεία του 1800 περίπου (αριστερά) και του 1910 περίπου (δεξιά).
εικ.1

Οδηγός ανάγνωσης των πηγών του τοπίου (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Η εξάπλωση της βιομηχανικής επανάστασης

Στα μέσα του 19^ου αιώνα η εκβιομηχάνιση περιοριζόταν ακόμη στη Μ. Βρετανία, στη βόρεια και ανατολική Γαλλία, στο Βέλγιο, στις Κάτω Χώρες, σε κάποιες περιοχές στις όχθες του ποταμού Ρήνου και σε ορισμένα κέντρα στη βόρεια Ιταλία.

Πόλη και Βιομηχανική Επανάσταση (προτεινόμενη διάρκεια 2’32΄΄-3’:25’’, Αρχείο ΕΡΤ)

Από τα μέσα του 19^ου αιώνα, όμως, εξαπλώθηκε με γρήγορους ρυθμούς σε νέες περιοχές της Ευρώπης, καθώς και στις ΗΠΑ, χάρη στην αδιάκοπη πρόοδο των παραδοσιακών βιομηχανικών τομέων (υφαντουργία, μεταλλουργία).

1. Η σύζευξη επιστήμης και βιομηχανίας

[...] Γύρω στα μέσα του 19^ου αιώνα αναπτύχθηκαν δύο βιομηχανικοί κλάδοι που βασίζονταν σε μια πολύ επαναστατική τεχνολογία: η χημική και (στο βαθμό που αφορούσε τις επικοινωνίες) η ηλεκτρική βιομηχανία. [...] Όπως μαρτυρούν τα μυθιστορήματα του Ιουλίου Βερν (1828-1905), ο καθηγητής έγινε μια πολύ σημαντικότερη για τη βιομηχανία μορφή από όσο ήταν στο παρελθόν [...]. Εξάλλου, το ερευνητικό εργαστήριο έγινε αναπόσπαστο στοιχείο της βιομηχανικής ανάπτυξης. [...] Μια σημαντική συνέπεια αυτής της διείσδυσης της επιστήμης στη βιομηχανία ήταν ότι από τότε το εκπαιδευτικό σύστημα γινόταν όλο και ζωτικότερο για τη βιομηχανική ανάπτυξη.
E.J. Hobsbawm, Η εποχή του κεφαλαίου, 1848-1875, γ‘ ανατύπωση, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2003, σ. 71-73.

Μετά το 1880 πρωτοπόροι έγιναν νέοι βιομηχανικοί κλάδοι που συνδέονταν με την επιστημονική έρευνα. Η χημεία πέρασε από τον χώρο του εργαστηρίου στη μαζική παραγωγή. Επαναστατικές επιστημονικές ανακαλύψεις γέννησαν την οργανική χημεία και επέτρεψαν την παραγωγή μεγάλων ποσοτήτων συνθετικών βαφών, λιπασμάτων, πλαστικών υλών και εκρηκτικών (δυναμίτιδα). Χάρη στη χημεία αναπτύχθηκαν, ακόμη, οι βιομηχανίες φαρμάκων, ψυγείων, φωτογραφικών και κινηματογραφικών ειδών. Πρωτοπόρος αναδείχτηκε η Γερμανία. Παράλληλα, ο ηλεκτρισμός αποτέλεσε, ίσως, την κυριότερη καινοτομία του δεύτερου μισού του 19^ου αιώνα, τόσο ως πηγή ενέργειας για τους ηλεκτρικούς κινητήρες όσο και ως μέσο φωτισμού, καθώς άρχισε να αντικαθιστά το φωταέριο και τις λάμπες πετρελαίου. Αυτή την εποχή επινοήθηκαν ο ηλεκτρικός λαμπτήρας πυρακτώσεως, καθώς και μέθοδοι μετατροπής της ενέργειας των υδάτων σε ηλεκτρική ενέργεια και μεταφοράς της σε μεγάλες αποστάσεις.

Η επανάσταση στις συγκοινωνίες και στις επικοινωνίες

Ατμομηχανή
ατμόπλοιο
αυτοκίνητο
Ανρί Ζιφάρ, πηδαλιουχούμενο αερόστατο

Οι πρόοδοι στις συγκοινωνίες και στις επικοινωνίες επιτάχυναν τη βιομηχανική ανάπτυξη.

Όλα άρχισαν με τον σιδηρόδρομο. Το 1825 ο Άγγλος μηχανικός Τζορτζ Στέφενσον (Stephenson) κίνησε την πρώτη ατμάμαξα στη σιδηροδρομική γραμμή Λίβερπουλ-Μάντσεστερ. Το επίτευγμα ήταν τεράστιο, αν σκεφτεί κανείς ότι έως τότε τα χερσαία μέσα μεταφοράς λίγο διέφεραν από εκείνα της αρχαιότητας. Ξεκίνησε, έτσι, μια διαδικασία συνεχών βελτιώσεων του σιδηροδρόμου, που έφτασε, στα τέλη του 19^ου αιώνα, μέχρι την κατασκευή ηλεκτροκίνητων τραμ και αστικών υπόγειων ηλεκτρικών σιδηροδρόμων (μετρό).

Η χρησιμοποίηση ατμομηχανής για την κίνηση στη θάλασσα οδήγησε στο σιδερένιο ατμόπλοιο, που αντικατέστησε, βαθμιαία, το ξύλινο ιστιοφόρο πλοίο. Ο χρόνος και το κόστος του ταξιδιού μειώθηκαν θεαματικά. Ο σιδηρόδρομος και το ατμόπλοιο έγιναν τα σύμβολα της βιομηχανικής ανάπτυξης, τα σύμβολα της νέας εποχής.

Στο δεύτερο μισό του 19_ου αιώνα, η εξέλιξη των κινητήρων και η ενσωμάτωσή τους σε οχήματα είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία του αυτοκινήτου, αλλά και τον πειραματισμό στη δημιουργία ιπτάμενων μηχανών, των πρώτων αεροπλάνων. Παράλληλα, το καύσιμο των κινητήρων, το πετρέλαιο, άρχιζε να αποκτά μεγάλη αξία και σημασία.

2. Σιδηρόδρομοι στη Βρετανία, 1800 περίπου.

2. Η σημασία του σιδηροδρόμου

Με τη γρήγορη βελτίωση όλων των εργαλείων παραγωγής, με την απεριόριστη διευκόλυνση των συγκοινωνιών, η αστική τάξη τραβάει στον πολιτισμό όλα, ακόμα και τα πιο βάρβαρα έθνη. [...] Αναγκάζει όλα τα έθνη να δεχτούν τον αστικό τρόπο παραγωγής, αν δεν θέλουν να χαθούν. Τα αναγκάζει να εισάγουν στη χώρα τους τον λεγόμενο πολιτισμό, δηλ. να γίνουν αστοί. Με μια λέξη δημιουργεί έναν κόσμο «κατ’ εικόνα της».
Κ. Μαρξ & Φρ. Ένγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος (1848), Κ. Μαρξ & Φρ. Ένγκελς, Εκλεκτά έργα, Γνώσεις, χ.χ., τόμ. 1ος, σ. 24-25.

ηλεκτρικός τηλέγραφος
τηλέφωνο

Ενώ συνέβαιναν τα παραπάνω, η επανάσταση των μέσων μετάδοσης ήχου σε μεγάλες αποστάσεις (ηλεκτρικός τηλέγραφος, τηλέφωνο, ασύρματος τηλέγραφος), που είχε ξεκινήσει από το πρώτο μισό του 19^ου αιώνα, συνεχιζόταν κάνοντας ευκολότερη την επικοινωνία.

εικ3
3. Ένα από τα πρώτα ατμόπλοια.

Κατανόηση ιστορικού χρόνου - Χρονολογική σειρά πλοίων (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Έτσι, άρχισε να διαμορφώνεται ένα δίκτυο μεταφορών και επικοινωνιών που αγκάλιαζε, βαθμιαία, όλη τη Γη, ενσωματώνοντας συνεχώς νέες περιοχές, οι οποίες εντάσσονταν μέρα με την ημέρα στο νέο οικονομικό σύστημα.

Οικονομικός φιλελευθερισμός και καπιταλισμός

Ο νέος τρόπος οργάνωσης της οικονομίας ονομάστηκε οικονομία της ελεύθερης αγοράς ή καπιταλισμός ή κεφαλαιοκρατία. Ιδεολογική βάση του νέου συστήματος υπήρξε ο οικονομικός φιλελευθερισμός. Σύμφωνα με αυτόν, οι επιχειρηματίες είχαν το δικαίωμα να πράττουν ό,τι εκείνοι έκριναν αναγκαίο για να κερδίζουν. Το ατομικό συμφέρον θεωρούνταν σημαντικότερο του κοινωνικού.

Η ανάγκη συγκέντρωσης τεράστιων κεφαλαίων για να ιδρυθούν μεγάλες βιομηχανίες οδήγησε στη δημιουργία εταιρειών με τη συμμετοχή πολλών κεφαλαιούχων. Το κεφάλαιο αυτών των επιχειρήσεων εκφραζόταν σε μετοχές. Ο κάθε κεφαλαιούχος, ανάλογα με το ποσοστό συμμετοχής του στην εταιρεία, είχε έναν αριθμό μετοχών. Την ίδια εποχή δημιουργήθηκαν μεγάλες τράπεζες που συγκέντρωναν κεφάλαια, τα οποία δάνειζαν σε επιχειρηματίες με τόκο. Η ανάγκη μείωσης του κόστους παραγωγής προκάλεσε συγχωνεύσεις και οδήγησε στη δημιουργία ολιγοπωλίων και μονοπωλίων, δηλαδή τεράστιων επιχειρήσεων που κατόρθωναν να επικρατήσουν μόνο αυτές στην αγορά.

Παράλληλα, άρχισαν να ξεσπούν, περιοδικά, οικονομικές κρίσεις όταν η αγορά αδυνατούσε να απορροφήσει την παραγωγή. Στο πλαίσιο αυτό, άρχισε να αμφισβητείται ο απόλυτος οικονομικός φιλελευθερισμός και να συζητείται η κρατική παρέμβαση στην οικονομία.

Γλωσσάριο «Βιομηχανικής Επανάστασης» (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

3. Οι απαρχές διαμόρφωσης της μαζικής αγοράς

[Κατά την περίοδο 1875-1914] με την αύξηση του πληθυσμού, του εξαστισμού και των πραγματικών εισοδημάτων, η μαζική αγορά, που ίσαμε τότε περιοριζόταν λίγο-πολύ στα [...] βασικά είδη επιβίωσης, άρχισε να επιβάλλει την κυριαρχία της στις βιομηχανίες παραγωγής καταναλωτικών αγαθών. Μακροπρόθεσμα αυτή η εξέλιξη ήταν πιο σημαντική από την αξιοσημείωτη αύξηση στην κατανάλωση των πλούσιων [...]. Επανάσταση στην αυτοκινητοβιομηχανία δεν έφερε η Ρολς Ρόις αλλά το μοντέλο Τ της Φορντ.
E.J. Hobsbawm, Η εποχή των αυτοκρατοριών, 1875-1914, α´ ανατύπωση, μτφρ. Κ. Σκλαβενίτη, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2002, σ. 90.

Κατανόηση ιστορικού χρόνου - Χρονολογική σειρά αυτοκινήτων (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Επίπεδα ανάγνωσης ιστορικής πηγής - Αλλαγές στην Ευρώπη του 18^ου αιώνα (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

1. Αφού μελετήσετε την πηγή 1, να συνθέσετε κείμενο με θέμα τις αλλαγές που συντελέστηκαν στη σχέση επιστήμης-βιομηχανίας κατά τον 19^ο αιώνα και τη σημασία τους.
2. Να μελετήσετε την πηγή 2 και την εικόνα 2. Κατόπιν να εκπονήσετε άσκηση (σε σχήμα) άστρου τοποθετώντας στο κέντρο τη λέξη «σιδηρόδρομος».

3. Διαθεματική δραστηριότητα: Τα μέσα μαζικής μεταφοράς την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης και σήμερα: Παραμένουν τα ίδια; Έχουν αλλάξει; Ποιες μεταβολές θα μπορούσατε να εντοπίσετε; Πού τις αποδίδετε;

1. Η σύζευξη επιστήμης και βιομηχανίας

E.J. Hobsbawm, Η εποχή του κεφαλαίου, 1848-1875,
γ‘ ανατύπωση, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2003, σ. 71-73.

2. Η σημασία του σιδηροδρόμου

Κ. Μαρξ & Φρ. Ένγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος (1848),
Κ. Μαρξ & Φρ. Ένγκελς, Εκλεκτά έργα, Γνώσεις, χ.χ., τόμ. 1ος, σ. 24-25.

Δες μια μικρής διάρκειας ταινία (10'.20'') για τα ανθρακωρυχεία. Αξίζει τον κόπο!

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕYΡΩΠΗ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΟΝ 19^o ΑΙΩΝΑ

ΕΝΟΤΗΤΑ 12. Η ωρίμανση της βιομηχανικής επανάστασης

Το φαινόμενο βιομηχανική επανάσταση

Η εξάπλωση της βιομηχανικής επανάστασης

Η επανάσταση στις συγκοινωνίες και στις επικοινωνίες

Οικονομικός φιλελευθερισμός και καπιταλισμός

ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ