54. Ο εμφύλιος πόλεμος και τα κύρια προβλήματα της μετεμφυλιακής Ελλάδας (1944-1963) Ο κυπριακός αγώνας (1955-1960)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12. Ενότητα 54. Ο εμφύλιος πόλεμος και τα κύρια προβλήματα της μετεμφυλιακής Ελλάδας (1944-1963)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12. Ενότητα 55. Όξυνση της πολιτικής κρίσης και η δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967 (1963-1974)

Συνοπτική παρουσίαση των ενοτήτων, ώστε οι μαθητές και οι μαθήτριες να αντιληφθούν:

α) τις συνθήκες που οδήγησαν στον Εμφύλιο Πόλεμο

β) τα κυριότερα γεγονότα της εμφύλιας σύρραξης και την στάση των εμπλεκομένων

γ) τις επιπτώσεις του εμφυλίου πολέμου στη μετεμφυλιακή Ελλάδα

δ) τις κυριότερες πολιτικές εξελίξεις (οξυμένο πολιτικό κλίμα, στάση μοναρχίας, παρακράτος, δημιουργία νέων κομμάτων)

ε) τις κυριότερες οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές

στ) τον κυπριακό αγώνα

ζ) την επιβολή της απριλιανής δικτατορίας, την αντίσταση σε αυτήν και την κατάρρευσή της.

Υποστηρικτικό υλικό:

-Πηγές για τον εμφύλιο πόλεμο: εδώ

-Βίντεο σύντομο για την μετεμφυλιακή Ελλάδα, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: εδώ (ανενεργό)

-Γελοιογραφία για τη Συνθήκη της Ζυρίχης, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: εδώ

- «Σαρλερουά, Έλληνες μετανάστες στα ορυχεία του Βελγίου», Βίντεο, Μηχανή του Χρόνου, εδώ

-«Σκοτεινή επταετία: εκπαιδευτική δραστηριότητα», Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων: εδώ

-Γελοιογραφία της 21 ης Απριλίου, «Ιστορία και Λογοτεχνία», Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: εδώ

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Άσκηση/ δραστηριότητα 1, σ. 153 του σχολ. βιβλίου.

-Ένα σύντομο χρονικό για τη Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη.

-Άσκηση/ δραστηριότητα 2, σ. 156 του σχολ. βιβλίου.

- Σχολιασμός της έννοιας της «μεταπολίτευσης» (με βάση το υλικό του σχολικού βιβλίου ή άλλο υλικό, ενδεικτικά:

«Μεταπολίτευση», σύντομο βίντεο, ΕΡΤ: εδώ (ανενεργό)

2 ώρες

Ι. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι

Οι μαθήτριες και οι μαθητές επιδιώκεται:

Να κατανοήσουν τα αίτια του ελληνικού εμφύλιου πολέμου, να γνωρίσουν τα κύρια σημεία του και να προβληματιστούν σχετικά με τις συνέπειές του.

Να γνωρίσουν τα κύρια χαρακτηριστικά της ελληνικής μετεμφυλιακής πραγματικότητας.

Να μάθουν τα κύρια προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας της περιόδου 1949-1963.

Κύριες διδακτικές επισημάνσεις

Σχολιασμός γραπτών πηγών

2. Σύμφωνα με τον ιστορικό Φίλιππο Ηλιού, ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος —όπως και κάθε εμφύλιος πόλεμος στην ουσία του— υπήρξε, πρωτίστως, μια κοινωνική επανάσταση. Ήταν, δηλαδή, η οργανωμένη προσπάθεια ενός τμήματος της ελληνικής κοινωνίας να προωθήσει και να εφαρμόσει το δικό της όραμα για το πολιτικό μέλλον της Ελλάδας. Με άλλα λόγια, ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος ήταν, πρώτα απ' όλα, μια κοινωνική και πολιτική σύγκρουση με επίδικο αντικείμενο την οργάνωση του πολιτικού μέλλοντος της Ελλάδας.

3. Η στρατιωτική επικράτηση των κυβερνητικών δυνάμεων στον εμφύλιο πόλεμο, το 1949, ήταν απλώς ένα κρίσιμο ορόσημο της εμφύλιας σύγκρουσης· όχι το αληθινό τέλος της. Στα χρόνια που ακολούθησαν, η διατήρηση σε ισχύ σειράς έκτακτων κατασταλτικών μέτρων σε βάρος των ηττημένων (συλλήψεις, φυλακίσεις, εξορίες, εκτελέσεις), καθώς και ο συστηματικός διαχωρισμός των πολιτών στην καθημερινή ζωή με κριτήριο τις πολιτικές τους πεποιθήσεις (πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων) ήρθαν να εδραιώσουν τη στρατιωτική νίκη του κυβερνητικού στρατοπέδου στον εμφύλιο πόλεμο.

Σχολιασμός εικονιστικού υλικού

3. Ο Νίκος Μπελογιάννης (1915-1952), στέλεχος του ΚΚΕ, εκτελέστηκε μαζί με τρεις συντρόφους του τον Μάρτιο του 1952. Οι εκτελέσεις αυτές, δυόμισι χρόνια μετά το τέλος του εμφύλιου πολέμου, προκάλεσαν ιδιαίτερη αίσθηση τόσο στην ελληνική κοινή γνώμη όσο και στην ευρωπαϊκή. Η εικόνα του Μπελογιάννη στο δικαστήριο να κρατά ένα κόκκινο γαρίφαλο είχε ως αποτέλεσμα να μείνει γνωστός ως «ο άνθρωπος με το γαρίφαλο». Αυτή ακριβώς η εικόνα αποτυπώθηκε από τον μεγάλο ζωγράφο Πάμπλο Πικάσο σ' ένα λιτό σκίτσο που δημοσιεύθηκε σε πολλές ευρωπαϊκές εφημερίδες. Μετά την εκτέλεσή του, το όνομά του δόθηκε σε οικισμό Ελλήνων πολιτικών προσφύγων στην Ουγγαρία.

5. Η ελληνική κοινωνία παρακολουθούσε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τις εξελίξεις γύρω από το κυπριακό ζήτημα κατά τη δεκαετία του 1950. Συχνές ήταν, μάλιστα, οι διαδηλώσεις υπέρ του αγώνα των Κυπρίων για ανεξαρτησία.

ΙΙ. ΠΡΟΣΘΕΤΟ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

1. Τρεις Άγγλοι βουλευτές επισκέπτονται την Ελλάδα μετά την υπογραφή της συμφωνίας της Βάρκιζας και περιγράφουν την κατάσταση

Η Ελλάδα μεταβάλλεται γρήγορα σε φασιστικό κράτος. Πίσω από μια δημοκρατική πρόσοψη, υφίσταται μονομερής εμφύλιος πόλεμος, ασκούμενος από την άκρα δεξιά, εναντίον όλων των δημοκρατικών στοιχείων που τολμούν να διαφωνούν με την κυβέρνηση.

Τραγωδία στην Ελλάδα, Πώς είδαν οι Άγγλοι βουλευτές Νόρμαν Ντοντς, Στάνλεϋ Τίφφανυ και Λέσλυ Σόλλεϋ την κατάσταση στην Ελλάδα,
Πανελλήνιος Ομοσπονδία Δημοκρατικών Συλλόγων, Αθήνα, Ιούνιος 1946.

2. Η καθιέρωση των «δηλώσεων νομιμοφροσύνης»

Τα συμβούλια νομιμοφροσύνης υποχρεούνται όπως απαιτήσωσι από πάντας τους υπαλλήλους, [...] όπως προβώσιν εις έγγραφον δήλωσιν περί της νομιμοφροσύνης των [...]. Η άρνησις της υπογραφής τοιαύτης δηλώσεως αποτελεί τεκμήριον περί της μη νομιμοφροσύνης του υπαλλήλου.

Σύνταγμα 1952, άρθρο 4, παράγραφος 3, εδάφιο β'.

3. Η μεταπολεμική μετανάστευση: θετικές και αρνητικές πλευρές

Τα μεταναστευτικά εμβάσματα, που δήλωναν πολλαπλού τύπου δεσμούς με την Ελλάδα και κυρίως ένα είδος μακροχρόνιας προσδοκίας επιστροφής, είχαν σημαντικές επιπτώσεις στην ελληνική οικονομία. [...] Διάχυτη ήταν και η άποψη ότι η παραμονή στις βιομηχανικές χώρες του βορρά θα λειτουργούσε και ως μηχανισμός συσσώρευσης γνώσεων και ικανοτήτων, με αποτέλεσμα η προοπτική επιστροφής να φέρει στην Ελλάδα αποταμιεύσεις και γνώσεις. Από την άλλη πλευρά, η αύξηση της μετανάστευσης είχε και αρνητικές επιπτώσεις στην ελληνική οικονομία. Π.χ. [...] στερούσε τη χώρα από τα δυναμικότερα στοιχεία της.

Π. Καζάκος, «Η ελληνική οικονομία, 1949-1967: ανασυγκρότηση και ανάπτυξη», Ιστορία του ελληνικού έθνους,
Εκδοτική Αθηνών, τόμ. ΙΣΤ', σ. 233.

Σε αυτό το κεφάλαιο θα εξετάσουμε:
τα αίτια και τις επιπτώσεις του ελληνικού εμφύλιου πολέμου (1946-1949)
τα κύρια προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας την περίοδο 1949-1967
την επιβολή και την κατάρρευση της απριλιανής δικτατορίας (1967-1974)
τις εξελίξεις στην Ελλάδα από την πτώση της δικτατορίας έως το τέλος του αιώνα
τις συνέπειες που είχε στην Ελλάδα η κατάρρευση των λαϊκών δημοκρατιών της Α. Ευρώπης

Τα κρίσιμα χρόνια, 1944-1974

Η ιστορία της μεταπολεμικής Ελλάδας μπορεί να διακριθεί σε δύο περιόδους, 1944-1974 και 1974-2001, με σημείο τομής την πτώση της δικτατορίας, το 1974. Η περίοδος 1944-1974 σημαδεύτηκε από τα πάθη του εμφύλιου πολέμου και την επιβολή στρατιωτικής δικτατορίας (1967-1974).

Η εμφύλια σύγκρουση

Τα Δεκεμβριανά (ΚΕΓ)
Τα Δεκεμβριανά (ΙΜΕ)

1. Νεκροί στο συλλαλητήριο της 3ης Δεκεμβρίου 1944.
Εικόνα 1

Αμέσως μετά την Απελευθέρωση, η απόφαση της κυβέρνησης εθνικής ενότητας για αφοπλισμό μόνο του ΕΛΑΣ προκάλεσε την αντίδραση του ΕΑΜ, που οργάνωσε συλλαλητήριο διαμαρτυρίας στο κέντρο της Αθήνας (3 Δεκεμβρίου 1944). Οι συγκεντρωμένοι δέχτηκαν πυρά και περίπου 30 άνθρωποι σκοτώθηκαν. Τότε ξεκίνησαν μάχες σε ολόκληρη την Αθήνα ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και τις κυβερνητικές δυνάμεις, που υποστηρίζονταν από βρετανικό στρατό. Οι συγκρούσεις ήταν πολύνεκρες, κράτησαν περίπου ένα μήνα (Δεκεμβριανά ή μάχη της Αθήνας) και έληξαν με ήττα των δυνάμεων του ΕΑΜ και αποχώρησή τους από την Αθήνα.

1. Η αγγλική ανάμειξη στα Δεκεμβριανά

Είναι εξαιρετικά σημαντικό να χτυπήσουμε απροειδοποίητα, χωρίς να προηγηθεί καμιά φανερή κρίση. Αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος για να προκαταλάβουμε το ΕΑΜ.
Τηλεγράφημα του Τσόρτσιλ προς τον Ήντεν (υπ. Εξωτερικών της Αγγλίας).
Πηγή: Γ. Ανδρικόπουλος, 1944, Κρίσιμη χρονιά, τόμ. Β΄, κείμ. 197.

150

2. Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος ως κοινωνική επανάσταση

Κάθε εμφύλιος πόλεμος αντιπροσωπεύει, τελικά, μια μορφή κοινωνικής επανάστασης [...]. Έτσι, και ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος, αν εξεταστεί στην ουσία του, πέρα από τα πολιτικά επιφαινόμενα, τις στρατιωτικές του πτυχές και τις διεθνείς διαπλοκές του, εμφανίζεται, στην πρώτιστη δομή του, ως μια κοινωνική επανάσταση η οποία, με αφετηρία υπαρκτές, οξυμένες αντιθέσεις της ελληνικής κοινωνίας, αποσκοπούσε στην ανατροπή των υφισταμένων δομών εξουσίας και στην αναδιάρθρωση του πλέγματος των κοινωνικών σχέσεων, σε μια προοπτική σοσιαλιστικού μετασχηματισμού, με τους τρόπους, προφανώς, που οι κομμουνιστές της εποχής εκείνης αντιλαμβάνονταν και «οικοδομούσαν» τον σοσιαλισμό.
Φ. Ηλιού, «Η πορεία προς τον εμφύλιο», Η. Νικολακόπουλος, Ά. Ρήγος, Γ. ψαλίδας (επιμ.), Ο εμφύλιος πόλεμος, Θεμέλιο, Αθήνα 2002, σ. 25.

Τα Δεκεμβριανά ήταν η πρώτη φάση της εμφύλιας σύγκρουσης. Κύρια αιτία του εμφύλιου πολέμου ήταν οι αντιτιθέμενες απόψεις που υπήρχαν σε ευρύτερα τμήματα της ελληνικής κοινωνίας σχετικά με το πολιτικό μέλλον της Ελλάδας. Στο θέμα αυτό είχε λόγο, πλέον, και η Βρετανία, καθώς η Ελλάδα ανήκε στη δική της σφαίρα επιρροής.

Λίγο μετά υπογράφτηκε, από την κυβέρνηση και το ΕΑΜ, συμφωνία ειρήνης στη Βάρκιζα της Αττικής (12 Φεβρουαρίου 1945). Με βάση τους όρους της, δινόταν αμνηστία για ορισμένα από τα αδικήματα που διαπράχθηκαν κατά τα Δεκεμβριανά και προβλεπόταν ότι ο ΕΛΑΣ θα διαλυόταν, θα οργανωνόταν νέος εθνικός στρατός, θα διασφαλίζονταν οι ελευθερίες όλων των πολιτών, θα γινόταν δημοψήφισμα για να αποφασίσει ο λαός αν θα επιστρέψει ή όχι ο βασιλιάς και θα απομακρύνονταν από τις κρατικές υπηρεσίες όσοι συνεργάστηκαν με τη μεταξική δικτατορία και τους κατακτητές.

Η συμφωνία της Βάρκιζας δεν έφερε την ειρήνευση, επειδή κύριες ρυθμίσεις της δεν εφαρμόστηκαν. Αντιθέτως, εξαπολύθηκαν διώξεις σε βάρος αριστερών πολιτών, που έγιναν με την ανοχή, κάποτε και με την ενθάρρυνση, της κυβέρνησης. Σε αυτές τις συνθήκες, το ΚΚΕ αποφάσισε να απέχει από τις εκλογές του 1946, θεωρώντας ότι θα ήταν νόθες. Οι εκλογές, που έγιναν με σοβαρές παρατυπίες, ανέδειξαν νικητή το φιλοβασιλικό Λαϊκό κόμμα. Την παραμονή των εκλογών ομάδα ένοπλων κομμουνιστών επιτέθηκε σε αστυνομικές δυνάμεις στο Λιτόχωρο Πιερίας, γεγονός που θεωρήθηκε το έναυσμα του Εμφυλίου.

Η ελληνική κοινωνία σε εμφύλιο (ΚΕΓ)
Η Ελλάδα του Εμφυλίου (Α (ΙΜΕ)
Η Ελλάδα του Εμφυλίου (Β (ΙΜΕ)
Η πολυπρισματικότητα των ιστορικών πηγών - Ο Εμφύλιος πόλεμος (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Εμφύλιος πόλεμος - Οι συνέπειες (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

2. Ο στρατηγός Βαν Φλιτ (αριστερά), επικεφαλής της αμερικανικής αποστολής στην Ελλάδα στη διάρκεια του Εμφυλίου,και ο στρατηγός Παπάγος (δεξιά),επικεφαλής του κυβερνητικού στρατού, το Πάσχα του 1949.
Φλιτ

Στις αρχές του 1946, τόσο η Δεξιά όσο και η Αριστερά κινούνταν, πλέον, στη λογική της ένοπλης σύγκρουσης. Σε αυτό το κλίμα, ένα, αμφίβολης γνησιότητας, δημοψήφισμα (Σεπτέμβριος 1946) επέτρεψε την επιστροφή στην Ελλάδα του Γεώργιου Β΄, τον οποίο διαδέχθηκε, μετά τον θάνατό του (1947), ο αδερφός του Παύλος. Παράλληλα, στην ύπαιθρο συγκροτούνταν ένοπλες αριστερές ομάδες που πήραν την ονομασία Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας (Δεκέμβριος 1946).

Στις αρχές του 1947 οι ΗΠΑ ανακοίνωσαν την πρόθεσή τους να αναλάβουν ενεργό ρόλο στην Ελλάδα (δόγμα Τρούμαν), μετά την απόφαση της Βρετανίας να αποσυρθεί, στρατιωτικά, από τη χώρα. Οι ΗΠΑ επιδίωκαν να περιορίσουν τη σοβιετική επιρροή, καθώς εκτιμούσαν ότι η Σοβιετική Ένωση προέτρεπε το ΚΚΕ σε σύγκρουση. Οι Σοβιετικοί, ωστόσο, δεν αναμείχθηκαν, άμεσα, στον ελληνικό Εμφύλιο.

Παράλληλα, δημιουργήθηκαν στρατόπεδα συγκεντρώσεως, στα οποία οδηγήθηκαν χιλιάδες αριστεροί πολίτες. Tο μεγαλύτερο από αυτά ήταν στη Μακρόνησο, ένα έρημο νησί απέναντι από το νότιο άκρο της Aττικής. Το ΚΚΕ και το ΕΑΜ κηρύχθηκαν παράνομα (τέλη 1947).

Η αμερικανική επέμβαση και η ρήξη Σοβιετικής Ένωσης - Γιουγκοσλαβίας (που στέρησε τον Δημοκρατικό Στρατό από ένα σημαντικό στήριγμα, τη γιουγκοσλαβική βοήθεια) άλλαξαν τα δεδομένα του Εμφυλίου. Τελικά, ο κυβερνητικός στρατός, υπό την ηγεσία του στρατηγού Αλέξανδρου Παπάγου, απώθησε τον Δημοκρατικό Στρατό προς τα ελληνοαλβανικά σύνορα και τον νίκησε (Αύγουστος 1949).

151

3. Οι επιπτώσεις του εμφύλιου πολέμου στις πολιτικές ελευθερίες

Το πεδίο των ελευθεριών ήταν εκείνο στο οποίο έγιναν, ίσως περισσότερο από κάθε άλλο, αισθητές οι επιπτώσεις του εμφυλίου πολέμου στις δεκαετίες του 1950 και του 1960: στο θεσμικό καταρχήν επίπεδο, όπου, παράλληλα με ένα σύνταγμα που κι αυτό έφερε τα σημάδια των ψυχώσεων της περιόδου 1946-1949, διατηρήθηκαν σε όλη τη διάρκεια της περιόδου [...] τα λεγόμενα «έκτακτα» μέτρα, τα οποία είχαν υιοθετηθεί κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου [...]˙ κατά δεύτερο λόγο, στο επίπεδο της καθημερινής άσκησης των ελευθεριών, όπου ο διαχωρισμός των πολιτών ανάλογα με την ιδεολογική και πολιτική τους ένταξη συνεχίστηκε [...].

Ν. Αλιβιζάτος, Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση (1922-1974), Θεμέλιο, Αθήνα 1983, σ. 525.

Ο Εμφύλιος άφησε πίσω του περίπου 50.000 νεκρούς, περίπου 80.000 πολιτικούς πρόσφυγες, που κατέφυγαν στις χώρες της Α. Ευρώπης, 700.000 ανθρώπους που υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και τεράστιες υλικές ζημιές. Επιπλέον, ο Εμφύλιος άνοιξε ένα βαθύ χάσμα ανάμεσα στους Έλληνες το οποίο σφράγισε τη μεταπολεμική ελληνική κοινωνία.

Tα κύρια προβλήματα της μετεμφυλιακής Eλλάδας (1949-1963)

Επίπεδα ανάγνωσης ιστορικής πηγής - Πιστοποιητικό νομιμοφροσύνης (1954) (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Η ελληνική κοινωνία τη δεκαετία του 1950 (ΚΕΓ)
Η ελληνική κοινωνία τη δεκαετία του 1960 (ΚΕΓ)
Η Ελλάδα στα μεταπολεμικά χρόνια, 1950-1960 (ΙΜΕ)
Η Ελλάδα στα μεταπολεμικά χρόνια, 1960-1970 (ΙΜΕ)

3. Νίκος Μπελογιάννης, στέλεχος του ΚΚΕ: Θύμα του μετεμφυλιακού κλίματος, καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε, με τρεις συντρόφους του, τον Μάρτιο του 1952.

Το πολίτευμα της μετεμφυλιακής Ελλάδας ήταν βασιλευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία. Οι πολίτες, ωστόσο, που κρίνονταν ύποπτοι αριστερών φρονημάτων στέλνονταν στις φυλακές και στα στρατόπεδα εξορίας. Κάποιοι εκτελούνταν. Το κράτος απαιτούσε την υπογραφή «δηλώσεων νομιμοφροσύνης». To σύνταγμα του 1952, αν και παραχωρούσε πολιτικά δικαιώματα και στις γυναίκες, ήταν αυταρχικό και κάλυπτε, νομικά, αυτές τις αντιδημοκρατικές πρακτικές. Με άλλα λόγια, το ελληνικό πολίτευμα εμφάνιζε σοβαρές δυσλειτουργίες.

Κύρια στηρίγματα του καθεστώτος ήταν οι ΗΠΑ, η μοναρχία και το παρακράτος. Οι ΗΠΑ, με εδραιωμένη την επιρροή τους μετά την ένταξη της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ (1952) και την εγκατάσταση αμερικανικών στρατιωτικών βάσεων στη χώρα (1953), είχαν πρωτεύοντα λόγο στα ελληνικά πράγματα. Οι βασιλείς αναμειγνύονταν διαρκώς στην πολιτική ζωή. Οι παρακρατικοί δεν δίσταζαν να επιτίθενται εναντίον των πολιτικών αντιπάλων του καθεστώτος.

Στο πλαίσιο αυτό, σχηματίστηκαν, την περίοδο 1949-1952, διάφορες κυβερνήσεις που έμειναν για λίγο στην εξουσία. Αξιοσημείωτη ανάμεσα σε αυτές υπήρξε η κυβέρνηση του Νικόλαου Πλαστήρα, η οποία προχώρησε σε αμνηστεύσεις πολιτικών κρατουμένων (μέτρα ειρήνευσης) σε μια προσπάθεια κατευνασμού των παθών του πρόσφατου εμφύλιου πολέμου.

Το 1952 πρωθυπουργός αναδείχτηκε ο στρατάρχης Αλέξανδρος Παπάγος, επικεφαλής του κόμματος Ελληνικός Συναγερμός (1952-1955).

4. Παύλος και Κ. Καραμανλής.
Οι σχέσεις τους οδηγήθηκαν σε ρήξη το 1963.

Διάδοχός του υπήρξε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, επιτυχημένος υπουργός στις κυβερνήσεις Παπάγου, που ίδρυσε το κόμμα Εθνική Ριζοσπαστική Ένωσις (ΕΡΕ) και κυβέρνησε την περίοδο 1955-1963.

Το Κέντρο απέκτησε ενιαία πολιτική έκφραση μόλις το 1961, μετά την ίδρυση της Ενώσεως Κέντρου, με επικεφαλής τον Γεώργιο Παπανδρέου.

Μεγαλύτερο νόμιμο κόμμα της Αριστεράς ήταν η Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ), που ιδρύθηκε το 1951. Το ΚΚΕ βρισκόταν εκτός νόμου.

Στα τέλη της περιόδου που εξετάζουμε η πολιτική κρίση οξύνθηκε. Η εκλογική νίκη της ΕΡΕ, το 1961, αμφισβητήθηκε έντονα. Παράλληλα, αναπτύχθηκαν σημαντικοί κοινωνικοί αγώνες. Χιλιάδες πολίτες κατέβηκαν στους δρόμους ζητώντας δημοκρατικές ελευθερίες, βελτίωση των οικονομικών συνθηκών ζωής και αύξηση των δαπανών για την εκπαίδευση. Σε αυτό το κλίμα, παρακρατικοί δολοφόνησαν, με τη συνεργασία της αστυνομίας (όπως αποδείχτηκε στη δίκη που ακολούθησε), τον βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη στη Θεσσαλονίκη (1963). Ο Κ. Καραμανλής, αντιμετωπίζοντας προβλήματα στις σχέσεις του με τα ανάκτορα, παραιτήθηκε (1963) και εγκαταστάθηκε στο Παρίσι (1964).

152

Οι ρυθμοί οικονομικής ανάπτυξης, παρά τα εσωτερικά πολιτικά προβλήματα, ήταν υψηλοί. To 1950 ιδρύθηκε η Δημόσια Eπιχείρηση Hλεκτρισμού (ΔEH). Kατά την οκταετία Καραμανλή έγιναν σημαντικά έργα υποδομής (δρόμοι, γέφυρες, εγγειοβελτιωτικά έργα) και μεγάλες ξένες επενδύσεις. Γεγονός-σταθμός υπήρξε η έναρξη, το 1961, της διαδικασίας ένταξης της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ).

Εκτέλεση έργων οδοποιίας και έναρξη κυκλοφορίας των τρόλεϊ στην Αθήνα (Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο)
Χριστουγεννιάτικη κίνηση στην αγορά της Αθήνας (Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο)
Οι αλλαγές στη δεκαετία 1950-1960 (Η ζωή μας σε ριπλέι, Η ζωή μας αλλάζει, Αρχείο ΕΡΤ)

5. Ο Μιχάλης Καραολής οδηγείται στο δικαστήριο. Θα καταδικαστεί σε θάνατο και θα εκτελεστεί από τους Άγγλους δι’ απαγχονισμού στις 10 Μαΐου 1956, μαζί με τον Αντρέα Δημητρίου. Αμέσως ένα μεγάλο κύμα μαχητικών αντιβρετανικών διαδηλώσεων θα σαρώσει όλη την Ελλάδα.

Συλλαλητήριο στην Αθήνα υπέρ της ματαίωσης των εκτελέσεων των μελών της ΕΟΚΑ Μιχάλη Καραολή και Ανδρέα Δημητρίου, Πηγή: Εθνικό Οπτικοακουσιτκό Αρχείο

Η συγκέντρωση της οικονομικής δραστηριότητας στην Αττική, αλλά και ο φόβος πολιτικών αντεκδικήσεων έφεραν χιλιάδες ανθρώπους στην Αθήνα, που αναπτύχθηκε δίχως σχέδιο. Την ίδια στιγμή εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες μετανάστευαν στο εξωτερικό. Η φυγή τους υπήρξε μια αληθινή αιμορραγία για την Ελλάδα.

Η μετανάστευση (Η ζωή μας σε ριπλέι, Μετανάστευση, Αρχείο ΕΡΤ)
Ιστορικά ερωτήματα και πηγές - Το υπερατλαντικό μεταναστευτικό ρεύμα (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Μεταπολεμικά χρόνια - Η αντιπαροχή (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Οι προσδοκίες και οι αγώνες των Ελλήνων της Δωδεκανήσου για ένωση με την Ελλάδα, η ουσιαστική συμβολή της Ελλάδας στη συμμαχική νίκη και οι αλλαγές στους ευρύτερους διεθνείς συσχετισμούς δυνάμεων είχαν ως αποτέλεσμα την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στο ελληνικό κράτος (7 Μαρτίου 1948).

Ο κυπριακός αγώνας (1955-1960)

Το Κυπριακό πρόβλημα (Ιστορία Γ΄ Λυκείου)

Οι προσπάθειες των Κυπρίων για ανεξαρτησία κορυφώθηκαν μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο και μάλιστα από το 1955 άρχισε στην Κύπρο ένοπλος αγώνας εναντίον της αγγλικής κυριαρχίας. Οι αγγλικές αρχές αντέδρασαν με συλλήψεις και απαγχονισμούς (Μιχάλης Καραολής, Ανδρέας Δημητρίου, Ευαγόρας Παλληκαρίδης κ.α.). Παράλληλα, στην Ελλάδα γίνονταν μαζικά και ενθουσιώδη συλλαλητήρια υποστήριξης του αγώνα των Κυπρίων. Το 1959, οι συνθήκες της Ζυρίχης και του Λονδίνου αναγνώρισαν την ανεξαρτησία της Κύπρου ορίζοντας εγγυήτριες δυνάμεις την Ελλάδα, την Τουρκία και την Βρετανία.

153

ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ...

..διαβάστε λογοτεχνία
Π. Χάρης, Μέρες οργής (1978). Παρουσίαση της εποχής των Δεκεμβριανών.
Ρ. Αποστολίδης, Πυραμίδα 67 (1950). Μια παρουσίαση του Εμφυλίου μέσα από την καταγραφή των θέσεων των δύο παρατάξεων.
Μ. Λουντέμης, Οδός Αβύσσου αριθμός 0. Αρκετά ρεαλιστική περιγραφή της ζωής των κρατουμένων στη Μακρόνησο.
Α. Φραγκιάς, Λοιμός (1972). Αλληγορική παρουσίαση της ζωής των πολιτικών κρατουμένων στη Μακρόνησο.
Ά. Αλεξάνδρου, Το κιβώτιο (1975). Ένα από τα σημαντικότερα μυθιστορήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, αποτύπωση των διαψεύσεων του Εμφυλίου και της μετεμφυλιακής εποχής.
Β. Βασιλικός, Ζ (1966). Λογοτεχνική μετάπλαση της δολοφονίας του Λαμπράκη και των όσων ακολούθησαν.

...δείτε στον κινηματογράφο

Κ. Γαβράς, Ζ (1969). Ταινία βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Β. Βασιλικού.
Π. Βούλγαρης, Χάπι ντέι (1976). Η ζωή στο στρατόπεδο της Μακρονήσου.
Ν. Τζήμας, Ο άνθρωπος με το γαρίφαλο (1980). Η δίκη και η εκτέλεση του Νίκου Μπελογιάννη.
Π. Βούλγαρης, Πέτρινα χρόνια (1985). Οι πολιτικές διώξεις στην Ελλάδα του Εμφυλίου και των μετεμφυλιακών χρόνων.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

1. Αφού μελετήσετε την πηγή 3 και πάρετε υπόψη σας όποια άλλα στοιχεία της ενότητας σας φαίνονται σχετικά, να γράψετε σύντομο κείμενο με θέμα «Η λειτουργία του πολιτεύματος στην Ελλάδα τα χρόνια μετά το τέλος του εμφύλιου πολέμου».

2. Διαθεματική δραστηριότητα: Η δολοφονία του Λαμπράκη: το γεγονός και οι πολιτικές του προεκτάσεις, αντανακλάσεις στη λογοτεχνία (Β. Βασιλικός, Ζ) και στον κινηματογράφο (Κ. Γαβράς, Ζ).

Τα δεκεμβριανά στον ευρύ ιστορικό ορίζοντα
Δεκεμβριανά
Δεκεμβριανά
Η Μηχανή του Χρόνου, αναρτήσεις σχετικές με τα Δεκεμβριανά (περιλαμβάνονται αποσπάσματα ταινιών)
Δεκεμβριανά, απόσπασμα από το αφιέρωμα του Στέλιου Κούλογλου (9' 53'')
Η περίοδος 1945-2000 στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού
Συμφωνία της Βάρκιζας