Α. ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ

 

Στόχοι

Στην ενότητα αυτή, η οποία προτείνεται να διδαχτεί σε 4-5 διδακτικές ώρες, θα επιδιωχθεί οι μαθητές:

• Να αντιληφθούν τη συνδυαστικότητα των γλωσσικών στοιχείων στον οριζόντιο (συνταγματικό) άξονα.

• Να παρατηρήσουν τις σχέσεις που υπάρχουν μεταξύ γλωσσικών στοιχείων στον κάθετο (παραδειγματικό) άξονα, με την αντικατάσταση λεκτικών μονάδων, που προϋποθέτει την έννοια της επιλογής.

• Να συνειδητοποιήσουν την ευελιξία της ελληνικής γλώσσας και τη δυνατότητα μετακίνησης γλωσσικών στοιχείων μέσα σε μια περίοδο λόγου.

• Να ασκηθούν στην επιλογή και κατανόηση ειδικού και γενικού λεξιλογίου από ποικίλα κείμενα.

• Να επιχειρήσουν τον μετασχηματισμό ενός απλού κειμένου σε διαφορετικό είδος λόγου, αλλάζοντας τις παραμέτρους της επικοινωνίας.

 

Β. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΑΞΟΝΑΣ

 

Β.1 Θεωρητικό μέρος

 

«Κάθε γλωσσικό στοιχείο λειτουργεί μέσα σε ένα σύστημα. Η λειτουργία του εκδηλώνεται από το σύνολο των σχέσεων του στοιχείου αυτού με τα άλλα στοιχεία του συστήματος. Πρόκειται για σχέσεις ομοιότητας και αντίθεσης που αναπτύσσονται πάνω σε δύο διαφορετικούς άξονες, τον παραδειγματικό και το συνταγματικό, και ονομάζονται αντίστοιχα παραδειγματικές και συνταγματικές σχέσεις.

Συνταγματικές είναι οι σχέσεις ενός γλωσσικού στοιχείου με άλλα στοιχεία που προηγούνται ή ακολουθούν μέσα στην ίδια συντακτική ενότητα, λέξη, φράση, πρόταση. Oι σχέσεις αυτές ονομάζονται και σχέσεις εν παρουσία (in presentia) ακριβώς, επειδή τα συσχετιζόμενα στοιχεία συνυπάρχουν, συμπαρουσιάζονται στην ίδια ενότητα. Ας δούμε, π.χ., τον παρακάτω γλωσσικό τύπο.

(1) Το παιδί θα φύγει.

Το στοιχείο “το” έχει κάποια συγκεκριμένη σχέση με το στοιχείο “παιδί”. Το δεύτερο στοιχείο δημιουργεί ένα από τα κατάλληλα περιβάλλοντα για την εμφάνιση του άρθρου “το”, που πρέπει να προηγείται του ουσιαστικού με το οποίο συνδυάζεται. Αν η δεύτερη λέξη ήταν “παιδιά”, τότε θα έπρεπε να επιλέγαμε το άρθρο “τα”. Η σχέση αυτή, που δείχνει την αλληλεξάρτηση του πρώτου με το δεύτερο στοιχείο στο παράδειγμά μας, είναι σχέση συνταγματική. Παρόμοιες παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε και για τα στοιχεία “θα” και “φύγει”. Σημειώνουμε όμως ότι, παρά το γεγονός ότι τα στοιχεία “παιδί” και “θα” βρίσκονται δίπλα το ένα στο άλλο, δε συνάπτουν καμιά συνταγματική σχέση. Τα στοιχεία “παιδί” και “θα” δεν αποτελούν μια συνταγματική ενότητα. Αν προχωρήσουμε την ανάλυσή μας, θα δούμε ότι η σύνθετη ενότητα “το παιδί”, που σχηματίζεται από τα πρώτα δύο στοιχεία, έχει συνταγματική σχέση με τη σύνθετη ενότητα που αποτελείται από τα δύο τελευταία στοιχεία “θα φύγει”. Oι δύο αυτές ενότητες συμπληρώνουν η μία την άλλη και μαζί αποτελούν μια πλήρη πρόταση. Η αλληλεξάρτησή τους φαίνεται και από το γεγονός ότι η κατάληξη του τρίτου ενικού προσώπου στο ρήμα απαιτείται από το τρίτο ενικό πρόσωπο που χαρακτηρίζει την πρώτη ενότητα “το παιδί”».

 

Ειρήνη Φιλιππάκη-warburton, Εισαγωγή στη Θεωρητική Γλωσσολογία, εκδ. Νεφέλη, 1992

 

«Δεν πρέπει όμως να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι οι συνταγματικές σχέσεις συμπίπτουν με τις συντακτικές. Oι συντακτικές σχέσεις είναι μόνο μια μορφή συνταγματικών σχέσεων. Συνταγματικές είναι οι σχέσεις των φωνημάτων, που απαρτίζουν τη φωνολογική λέξη. Πρβ. /élise/ (έλυσε), που διαφέρει από τη δυνατή διαδοχή /s’ élie/ (σ’ έλυε) ή τον μη απαντώντα –μονολότι επιτρεπόμενο– φωνολογικό συνδυασμό /ésile/ ή και τον μη επιτρεπόμενο φωνολογικό συνδυασμό /ésiel/. Ακόμη συνταγματικές είναι οι σχέσεις μεταξύ των μορφημάτων που συνθέτουν τη λέξη, π.χ. é-li-se μπορεί να αναλυθεί σε λεξικό μόρφημα (li-), τέλειο ποιόν ενέργειας (-s-), παρελθόντα χρόνο (-e-), é- μορφοφωνηματικό στοιχείο, φορέα του τόνου στην γ συλλαβή κ.ο.κ. Επομένως, μιλώντας για συνταγματικές σχέσεις νοούμε μια ποικιλία σχέσεων με κοινό χαρακτηριστικό τη συνεμφάνιση των σχετικών στοιχείων και τη συνδυαστικότητά τους.

Όπως ελέχθη, στη συνταγματική διάσταση της γλώσσας βασικός παράγοντας είναι η συνδυαστικότητα των στοιχείων. Η συν-εμφάνιση (co-occurrence) των στοιχείων ενδιαφέρει στη συνταγματική θεώρηση της γλώσσας. Oμοίως έμφαση δίνεται, κατ’ ανάγκη, στους παράγοντες της κατανομής (distribution) και του περιβάλλοντος (environment). Τι προηγείται και τι ακολουθεί σε κάθε στοιχείο και γενικότερα τι μπορεί να προηγείται και να ακολουθεί, η κατανομή των δυνατών περιβαλλόντων ενός στοιχείου βαρύνει στην εξέταση των συνταγματικών σχέσεων. Επίσης σημαντική είναι και η επισήμανση των απαγορευτικών παραγόντων, των περιορισμών (restrictions ή constraints) που δεν επιτρέπουν ορισμένες δομές/περιβάλλοντα. Έτσι λ.χ. στο παράδειγμα που πήραμε πιο πάνω (O μαθητής έλυσε το πρόβλημα) δεν επιτρέπονται στην ελληνική χρήσεις όπως:

– O μαθητής έλυσες το πρόβλημα.

– Oι μαθητής έλυσε το πρόβλημα.

που, παραβιάζοντας τους επιλογικούς περιορισμούς που ισχύουν στις σχέσεις συμφωνίας ορισμένων όρων (υποκειμένου – ρήματος, προσδιορίζοντος – προσδιοριζόμενου), δημιουργούν αντιγραμματικές (ungrammatical) προτάσεις, όπως αυτές που σημειώνουμε. Αντιγραμματικές ή, ακριβέστερα, μη σημασιολογικώς αποδεκτές (unacceptable) προτάσεις δημιουργούνται, εξάλλου, από την παραβίαση επιλογικών περιορισμών, που καθορίζονται από τα λεξικά χαρακτηριστικά (lexical features) των λεξιλογικών στοιχείων. Έτσι, λ.χ., το ρήμα λύνω συντάσσεται με έμψυχο υποκείμενο. Η παραβίαση του επιλογικού αυτού περιορισμού θα παραγάγει πρόταση μη σημασιολογικώς αποδεκτή, πρόταση χωρίς νόημα (sense):

– Το πρόβλημα έλυσε το μαθητή.

Γενικά, οι συνταγματικές σχέσεις είναι ένα πολύπλευρο και πολύπλοκο σύστημα σχέσεων που καθορίζει την τελική εμφάνιση της πρότασης στην ομιλία. Τα στοιχεία που συνιστούν τις συνταγματικές σχέσεις είναι μια σειρά ετεροτήτων (contrasts), δηλ. στοιχεία που το καθένα τους είναι διαφορετικό από όλα τα άλλα που προηγούνται ή ακολουθούν. Στη συνταγματική διάσταση της γλώσσας το σύνολο των στοιχείων που συν-τάσσονται και αντι-τάσσονται στην πρόταση αποτελούν ένα σύνολο ετεροτήτων, που από τον Firth αποκλήθηκαν επίσης δομές (structures), ως συνδυασμοί στοιχείων, και “collocations”, δηλ. “παραθέσεις” όρων».

 

Γιώργος Μπαμπινιώτης, Εισαγωγή στη Θεωρητική Γλωσσολογία, 1982

 

Β.2 Διδακτικές οδηγίες

 

Η διδασκαλία θα επικεντρωθεί, μέσα από τις προφορικές και γραπτές ασκήσεις, στους κανόνες που καθορίζουν τη συνδυαστικότητα των λέξεων σε φράσεις αλλά και στην κατανόηση της ευελιξίας της ελληνικής γλώσσας. Ιδιαίτερα, θα τονιστεί η σημασία της μετακίνησης λέξεων ή λεκτικών συνόλων σε μια πρόταση για την επικοινωνία του ομιλητή ή συγγραφέα με τους άλλους. Επίσης, μέσα από τις εργασίες της υποενότητας θα διαπιστωθεί ότι η οριζόντια μετακίνηση λέξεων σε μια πρόταση έχει όρια και δε γίνεται αυθαίρετα.

 

Γ. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΙΚΟΣ ΑΞΟΝΑΣ

 

Γ.1 Θεωρητικό μέρος

 

«Ένα γλωσσικό στοιχείο αναπτύσσει, όμως, σχέσεις και με άλλα στοιχεία που δεν εμφανίζονται στην ίδια συνταγματική ενότητα αλλά υπάρχουν και λειτουργούν μέσα στο γλωσσικό σύστημα. Oι σχέσεις αυτές, αντίθετα με τις προηγούμενες, είναι σχέσεις εν απουσία (in absentia) και ονομάζονται παραδειγματικές. Π.χ. ο τύπος “παιδί” στο παράδειγμά μας έχει χρησιμοποιηθεί αντί για τους τύπους “αγόρι”, “κορίτσι” κ.λπ., καθένας από τους οποίους θα μπορούσε να αντικαταστήσει το “παιδί” στην ίδια θέση μέσα στην πρόταση χωρίς να επηρεαστεί καθόλου η υπόλοιπη δομή της πρότασης. Θεωρούμε, λοιπόν, ότι τα “παιδί”, “αγόρι”, “κορίτσι”, σύννεφο», “στράτευμα” κ.λπ. βρίσκονται σε παραδειγματική σχέση. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, μάλιστα, έχουμε παραδειγματική σχέση αντικατάστασης ή υποκατάστασης, δηλαδή κάποιο από αυτά τα στοιχεία μπορεί να υποκαταστήσει καθένα από τα υπόλοιπα, χωρίς να γίνει καμιά παραπέρα αλλαγή στην πρόταση.

Υπάρχουν, όμως, και άλλες παραδειγματικές σχέσεις, όπου τα γλωσσικά στοιχεία δεν μπορούν να αντικαταστήσουν το ένα το άλλο χωρίς αυτό να προκαλέσει αλλαγές μέσα στην ευρύτερη δομή. Π.χ. το στοιχείο “παιδί” έχει παραδειγματική σχέση με το στοιχείο “παιδιά”. Μοιράζονται την ίδια ρίζα και αποτελούν μέλη του ίδιου μορφολογικού παραδείγματος. Αν όμως αντικαταστήσουμε τον τύπο “τα παιδιά” με τον τύπο “το παιδί” στο παράδειγμά μας, θα πρέπει να αλλάξουμε ανάλογα και την κατάληξη του ρήματος σε πληθυντικό αριθμό: “τα παιδιά θα φύγουν”. Και οι δυο περιπτώσεις χαρακτηρίζονται παραδειγματικές ακριβώς, επειδή η σχέση ισχύει ανάμεσα σε ένα στοιχείο που εμφανίζεται μέσα σε μια δομή και σε άλλα στοιχεία που δεν εμφανίζονται, αλλά με τα οποία το στοιχείο αυτό βρίσκεται σε συστηματική σχέση».

 

Ειρήνη Φιλιππάκη-warburton, Εισαγωγή στη Θεωρητική Γλωσσολογία, εκδ. Νεφέλη, 1992

 

«Στις παραδειγματικές σχέσεις δεν είναι η συνδυαστικότητα, αλλά η υποκατασταστιμότητα των γλωσσικών στοιχείων που βαρύνει. Κάθε στοιχείο θεωρείται ότι μπορεί από κοινού με ένα σύνολο άλλων στοιχείων να καταλαμβάνει ορισμένη θέση· αλλιώς να επιτελεί ορισμένη λειτουργία. Το σύνολο των στοιχείων που μπορούν να εμφανίζονται το ένα αντί του άλλου στην ίδια θέση, δηλ. να επιτελούν συναφή λειτουργία ή να συνδέονται κατά έναν οποιοδήποτε τρόπο, συνιστούν ό,τι ονομάζουμε (γλωσσικό) παράδειγμα. Έτσι, μιλάμε για το (μορφολογικό) παράδειγμα του ονόματος ή το παράδειγμα του ρήματος, νοώντας αντιστοίχως το σύνολο των ονοματικών ή ρηματικών τύπων που συνδέονται μεταξύ τους με ορισμένη σχέση – ομοιότητα (κοινό θέμα, κοινή κατηγοριακή λειτουργία κ.λπ.), τύπων που διαφοροποιούνται σε άλλα σημεία (διαφορετικά ληκτικά μορφήματα, διαφορετική μορφοσυντακτική λειτουργία κ.λπ.). Τέτοιο είναι λ.χ. το “παράδειγμα” του ονόματος lόγος (λόγος):

 

 

Ή το “παράδειγμα” του ρήματος tréxo (τρέχω):

 

 

Τα μέλη των παραδειγμάτων που πήραμε έχουν κοινό το ονοματικό/ρηματικό θέμα (lόγ-, tréx-) και διαφέρουν σε μια σειρά αντιθέσεων (oppositions), όπως είναι ο όρος που χρησιμοποιούμε για τις διαφορές παραδειγματικού επιπέδου. Κάθε μέλος του παραδείγματος εν αναφορά προς τα άλλα βρίσκεται σε σχέση συμπληρωματικής κατανομής (complementary distribution): το ένα δεν μπορεί να πάρει τη θέση (λειτουργία) του άλλου· δεν αλληλοϋποκαθιστώνται μέσα στο παράδειγμα, ενώ –με σύγχρονη μεταβολή, συμμεταβολή (commutation) ορισμένων άλλων όρων– υποκαθιστούν το ένα το άλλο μέσα στην πρόταση. Είναι, όπως λέγεται, αντι-μεταβλητά (permutable) μέσα στην πρόταση.

Περισσότερο κι από τις συνταγματικές σχέσεις οι παραδειγματικές χαρακτηρίζονται από μεγάλη ποικιλία μορφών. Κάθε όρος της πρότασης, κάθε λεξιλογικό στοιχείο συνδέεται με πολλά άλλα μέλη του γλωσσικού συστήματος, τα οποία και προσδιορίζουν τη γνώση μας για το συγκεκριμένο στοιχείο και, από κοινού με τις συνταγματικές σχέσεις του στην πρόταση, τη συνολική αξία του στοιχείου. Γενικά, μπορούμε να μιλήσουμε για άμεσες και έμμεσες παραδειγματικές σχέσεις. Άμεσες, θα χαρακτηρίζαμε, τις σχέσεις των στοιχείων που ανήκουν στο ίδιο κατηγοριακό παράδειγμα (παράδειγμα ρήματος, παράδειγμα ονόματος κτλ.), στοιχείων που είναι, όπως είπαμε, αντιμεταβλητά στην πρόταση και που κατεξοχήν χαρακτηρίζονται από σχέση υποκαταστασιμότητας.

Έτσι λ.χ. στην πρόταση που πήραμε αρχικώς

O μαθητής έλυσε το πρόβλημα

διαμορφώνονται αντίστοιχα οι εξής (άμεσες) παραδειγματικές σχέσεις:

 

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

 

Σε αυτές τις συντακτικές κατηγοριακές σχέσεις θα πρέπει να προστεθεί για το μαθητής λ.χ. το μορφολογικό παράδειγμα (πρβ. lόγος) που αναφέραμε πιο πάνω και που, ως κατηγοριακό στοιχείο, ανήκει επίσης στις άμεσες παραδειγματικές σχέσεις.

Πέρα όμως των σχέσεων αυτών υπάρχει μια ολόκληρη σειρά “έμμεσων” παραδειγματικών σχέσεων με τις οποίες συνδέεται καθένα από τα γλωσσικά στοιχεία της πρότασης που πήραμε. Θα σταθούμε σε ένα μόνο από αυτά, στη λέξη μαθητής. Το γλωσσικό αυτό στοιχείο συνδέεται παραδειγματικώς με τα εξής επιμέρους συστήματα:

α) τα ομόρριζα: μαθαίνω, μάθηση, μάθημα, α-μαθής κ.λπ.

β) τα σύνθετα και παράγωγα: συμ-μαθητής – μαθητεύω (μαθητεία), μαθητ-ικός, μαθητ-άκος, μαθητ-ούδι κ.λπ.

γ) τα ομοιοπαράγωγα σε -ής: θεα-τής, αθλη-τής, κολυμβη-τής, πωλη-τής κ.λπ.

δ) τα σημασιολογικώς συγγενή (συνώνυμα, αντώνυμα, υπώνυμα κ.λπ.): σχολειαρόπαιδο, σπουδαστής, γυμνασιόπαις, φοιτητής – μαθητευόμενος, παραγιός – διδάσκων, δάσκαλος, καθηγητής, εκπαιδευτής κ.λπ.

Η ποικιλία και η σημασία των σχέσεων αυτών είναι τόσο σπουδαίες για τον καθορισμό της αξίας κάθε γλωσσικού στοιχείου καθώς και για την όλη παραγωγή και λειτουργία της γλώσσας, ώστε δικαιώνει –όπως παρατηρεί ο Koerner– τον αρχικό, γενικότερο χαρακτηρισμό των σχέσεων αυτών από τον saussure ως συνδετικών αντί του όρου παραδειγματικός, που είναι κάπως περιοριστικός. Oι όροι σύνολο (set), σύστημα και τάξη χρησιμοποιήθηκαν, εξάλλου, μαζί με τον όρο σύνδεση (colligation) από τους γλωσσολόγους της αγγλικής σχολής (Firth, Halliday κ.ά.), για να δηλώσουν τις παραδειγματικές σχέσεις.

Τέλος, τόσο οι παραδειγματικές όσο και οι συνταγματικές σχέσεις δεν είναι διατεταγμένες· δεν ακολουθούν ορισμένη, συγκεκριμένη τάξη. Η τάξη που έχει κατά παράδοση υιοθετηθεί σε ορισμένα παραδειγματικά συστήματα, π.χ. η σειρά των πτώσεων: ονομαστική – γενική – δοτική κ.λπ. ή η σειρά των χρόνων του ρήματος: ενεστώτας – παρατατικός – μέλλοντας κ.λπ., είναι συμβατική. Oφείλεται σε προτεραιότητες που έχουν καθοριστεί συνήθως από τους αρχαίους γραμματικούς με συμβατικά και, εν πάση περιπτώσει, ασαφή δομικά ή εξωγλωσσικά κριτήρια, που δε δικαιολογούνται από την έρευνα των σχέσεων αυτών. Δεν ερμηνεύεται λ.χ. η πρόταξη της ονομαστικής έναντι της γενικής ή της γενικής έναντι της δοτικής κ.ο.κ.

 

Γιώργος Μπαμπινιώτης, Εισαγωγή στη Θεωρητική Γλωσσολογία, 1982

 

Γ.2 Διδακτικές οδηγίες

 

Oι μαθητές θα ασκηθούν στην παρατήρηση και την αντικατάσταση λεκτικών μονάδων με την ίδια λειτουργία. Παράλληλα, μέσα από την αξιοποίηση και του Τετραδίου Εργασιών θα ασκηθούν στην αντικατάσταση λεκτικών μονάδων με άλλες που έχουν παρεμφερή ή εντελώς διαφορετική σημασία.

 

Δ. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

 

Στην ενότητα αυτή, οι μαθητές θα ασκηθούν στην επιλογή ειδικού λεξιλογίου από αντίστοιχα κείμενα (άσκ. 1). Θα μάθουν ακόμα να χρησιμοποιούν το λεξικό για την ερμηνεία των λέξεων των οποίων τη σημασία δε γνωρίζουν. Ιδιαίτερα σημαντικό είναι να ασκηθούν οι μαθητές στην κατανόηση άγνωστων λέξεων από τα συμφραζόμενά τους (κείμ. 7).

 

Ε. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΛΟΓΟΥ

 

Στην παραγωγή προφορικού και γραπτού λόγου θα επιδιωχθεί οι μαθητές, μελετώντας ένα είδος κειμένου και αλλάζοντας τις παραμέτρους επικοινωνίας, να διαμορφώσουν το δικό τους κείμενο σε διαφορετικό είδος λόγου. O εκπαιδευτικός μπορεί να επιλέξει κείμενα και από το Τετράδιο Εργασιών ή να συνεργαστεί με την τάξη για την επιλογή και τον μετασχηματισμό ποικίλων κειμένων που θα φέρουν οι μαθητές. Ιδιαίτερη αξία έχει να ασκηθούν οι μαθητές στην κατανόηση των κειμενικών χαρακτηριστικών, τόσο του εισαγωγικού κειμένου όσο και του κειμένου που θα γράψουν οι ίδιοι. Να καταλάβουν, δηλαδή, τι αλλάζει, όταν μετασχηματίζουμε ένα κείμενο.

 

Διαθεματική εργασία

 

Με τη δραστηριότητα αυτή επιδιώκεται: α) να παρακινηθούν οι μαθητές στην ανάγνωση βιβλίων (όλων των κατηγοριών) και στην προσεκτική παρουσίασή τους στο κοινό, β) να γράψουν οι μαθητές ένα λογοτεχνικό κείμενο που τους εκφράζει και να βιώσουν τις διαδικασίες ενός λογοτεχνικού διαγωνισμού, γ) να συνδεθεί η δραστηριότητα με την ευρύτερη πνευματική ζωή της τοπικής κοινωνίας.

 

 

• Η ενότητα στο σχολικό βιβλίο
• Ο μαγικός κόσμος του βιβλίου (Φωτόδεντρο)
• Ευρωπαϊκή Ημέρα Γλωσσών (Βικιπαίδεια)
• Γλώσσες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Βικιπαίδεια)