Γλυκό του κουταλιού, Κυριάκος Χαραλαμπίδης, Λογοτεχνία, Β' Γυμνασίου

ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ

Γλυκό του κουταλιού

Μεγάλο μέρος της ποίησης του Κύπριου ποιητή Κυριάκου Χαραλαμπίδη απηχεί το ιστορικό γεγονός της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο το 1974 και τις κατοπινές δραματικές συνέπειες της κατοχής του μισού σχεδόν νησιού. Ο ίδιος ο Χαραλαμπίδης είναι ένας από τους πρόσφυγες της τουρκικής εισβολής (το χωριό όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε βρίσκεται στην κατεχόμενη περιοχή της Αμμοχώστου). Στο ποίημα «Γλυκό του κουταλιού», που προέρχεται από την ποιητική συλλογή Δοκίμιν (2000), αν και δε γίνονται σαφείς αναφορές σε ιστορικά γεγονότα και γεωγραφικούς τόπους, ο αφηγητής επισκέπτεται το πατρικό σπίτι του στην κατεχόμενη περιοχή και βρίσκει εκεί την καινούρια ένοικο του σπιτιού, μια λαϊκή γυναίκα, μάλλον μεγάλης ηλικίας, της οποίας η εθνική ταυτότητα δεν αναφέρεται.

Να ιδώ ποιος είμαι ζύγωσα και πούθε
το χώμα μου κρατά. Μπήκα και στάθηκα
στο σπίτι τ' αλμυρό, σιμά σε λάκκο.

Μια μαντιλοδεμένη μου 'φερε νερό,
μου πρόσφερε γλυκό· ευχαριστώ την.

Έκοψε και καρπούς από τον Κήπο
του ποθητού σπιτιού μου, φρούτα λαμπερά
ό,τι λογής, διάχυτα με χείλη
πραγματικά και μέλη εμποτισμένα
στην καλοσύνη της χαράς αντιδωρήματα.

Της είπα ευχαριστώ, αναθάρρησα και ζήτησα
το σπίτι μου να ιδώ, αν επιτρέπεται.

«Και βέβαια επιτρέπεται», μου λέει·
«μπορείς να 'ρθεις και στην κρεβατοκάμαρα».
142
Μπαίνω, θωρώ τη μάνα μου στον τοίχο
να με κοιτάει από 'να κάδρο. Αφήνω
την εντροπή και γύρεψα να πάρω
τη μάνα μου ο δόλιος .*

«Πάρτηνε», λέει αυτή σαν καλογέλαστη,
«τι να την κάνω τώρα πια που ξέρω;
Να πούμε την αλήθεια, τη νομίσαμε
ηθοποιό με κείνη την κοτσίδα
και τα λουλούδια γύρω της και με τη χάρη
που την ομπρέλα της κρατεί».

Άξιζε βέβαια να προσθέσει και το χέρι
που γαντοφορεμένο, *
σε καναπέ ακουμπούσε· αλλά τι περιμένεις;

Σάμπως γνωρίζει πόσοι αιώνες κύλησαν
ίσαμε που να φτάσουμε στη σύνταξη
γλυκό του κουταλιού; μεγάλο θέμα.

Πάλι καλά που μ' άφησε και μπήκα
στο σπίτι μου το πατρικό η γυναίκα.
Μη συνεχίσουμε άλλο και αγριέψει.
Το μόνο που εύχομαι: από καιρού εις καιρό
να 'χω την άδειά της να ξανάβλεπα
την όψη τη γλυκιά του ποθητού μου.

Κ. Χαραλαμπίδης, Δοκίμιν, Άγρα

Λεξιλόγιο
* απ' την Τροία: ο ποιητής εδώ εκμεταλλεύεται το γνωστό από την αρχαιοελληνική μυθολογία επεισόδιο της φυγής του Αινεία από την Τροία. Ο Αινείας ήταν ήρωας και από τους σπουδαιότερους υπερασπιστές της πόλης κατά τον Τρωικό πόλεμο. Απελπισμένος από την άλωση της Τροίας, ήταν αυτός που εγκατέλειψε τελευταίος την πόλη. Φεύγοντας, πήρε τον πατέρα του και τα αγάλματα των εφέστιων θεών στους ώμους * ραδινό: λεπτό και ευλύγιστο, λυγερό

Παράλληλα Κείμενα
Χριστόφορος Μηλιώνης, «Το συρματόπλεγμα του αίσχους»
Κύπρος 1974 (δραστηριότητα)
Κύπρος Χρυσάνθης, «Εξομολόγηση»
Γ. Σεφέρης, «Ο γυρισμός του ξενιτεμένου»
Κωστής Παλαμάς, «Το σπίτι που γεννήθηκα»
Νόστος. Ομηρικά Έπη Α' και Β' Γυμνασίου (εκπαιδευτικό λογισμικό)

143

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Ποια είναι για τον αφηγητή του ποιήματος η ψυχολογική και συναισθηματική σημασία της επίσκεψης στο πατρικό του σπίτι; Βρείτε και σχολιάστε τους στίχους στους οποίους κυρίως φαίνεται η σημασία αυτή.
Σε ποιους στίχους του ποιήματος φαίνεται η σχέση του αφηγητή με τη νέα κάτοικο του πατρικού σπιτιού του; Πώς θα χαρακτηρίζατε αυτήν τη σχέση;
Σε ορισμένα σημεία του ποιήματος χρησιμοποιούνται ασυνήθιστες λέξεις και γλωσσικές διατυπώσεις. Αφού επισημάνετε τα σημεία αυτά, σχολιάστε τη χρήση τους.

Κυπριακή διάλεκτος [πηγή: Εργαστήριο Νεοελληνικών Διαλέκτων, Πανεπιστήμιο Πατρών]
Συγκρίνετε τις δυο γυναικείες μορφές που παρουσιάζονται στο ποίημα, τη μάνα στη φωτογραφία και την καινούρια ένοικο του σπιτιού.

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. Γιατί ο αφηγητής δίνει ιδιαίτερη σημασία στην επαφή του με το πατρικό του σπίτι;
2. Σε αρκετά σημεία του ποιήματος διαφαίνεται ο παραλληλισμός του αφηγητή με τον ομηρικό Οδυσσέα. Βρείτε τα σημεία και εξηγήστε τη σημασία του παραλληλισμού.
3. Αφού διαβάσετε τους στίχους 153-227 από τη ραψωδία λ της Οδύσσειας, συγκρίνετέ τους με την πρώτη στροφή του ποιήματος.
4. Συγκρίνετε τα συναισθήματα που τρέφουν για το πατρικό τους σπίτι ο Κ. Χαραλαμπίδης και ο ανώνυμος Κύπριος, με την αντίστοιχη αντίδραση του Κ. Παλαμά.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

Πώς υποδέχεται η νέα κάτοικος του σπιτιού τον αφηγητή; Συζητήστε με την καθηγήτρια Οικιακής Οικονομίας για τα έθιμα της φιλοξενίας και για τον τρόπο περιποίησης των ξένων στην παραδοσιακή και στη σύγχρονη κοινωνία.

Σπύρος Βασιλείου, Γλυκό του κουταλιού

Χαραλαμπίδης, Κυριάκος, (1940-)

Μπέρτολτ Μπρεχτ

Διάβασε για τη ζωή και το έργο του εδώ. Κατέβασε σύντομο βιογραφικό . Δες και παρακάτω στο Υλικό.

ΘΕΜΑΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ
Η ανθρώπινη διάσταση του κυπριακού εθνικού προβλήματος
Η σημασία του γενέθλιου τόπου και του πατρογονικού σπιτιού
Η εθιμοτυπία της φιλοξενίας
Ο νόστος και το αίσθημα της αποστέρησης των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Το ποίημα μεταδίδει το βίωμα ενός ξεριζωμένου από τον τόπο του Κύπριου, ο οποίος επισκέπτεται έπειτα από χρόνια το πατρικό του σπίτι και συναντά την καινούρια μουσουλμάνα του ένοικο. Πολλοί Κύπριοι από το 2003, που άνοιξαν τα σύνορα και δόθηκε η δυνατότητα επικοινωνίας με την κατεχόμενη Κύπρο, βίωσαν αυτήν τη γλυκόπικρη αίσθηση του νόστου που περιγράφει ο ομιλητής του ποιήματος, το 1996 όμως, οπότε χρονολογείται το ποίημα, τη δυνατότητα αυτή την είχαν σπανιότατα και ελάχιστοι Ελληνοκύπριοι. Οι μαθητές δε χρειάζεται να προβληματιστούν αν το βίωμα που περιγράφει ο ομιλητής συνέβη πραγματικά, αρκεί να συναισθανθούν τη δύσκολη κατάσταση που αντιμετωπίζει ο ξεριζωμένος άνθρωπος, το βαθύ αίσθημα της νοσταλγίας και τον πόθο να πραγματοποιήσει, έστω και νοερά, τη συμβολική επιστροφή στο σπίτι που γεννήθηκε. Ο Χαραλαμπίδης σε γενικές γραμμές θα μπορούσαμε να πούμε ότι επαναπραγματεύεται, μέσα στις ιδιάζουσες ιστορικοκοινωνικές συνθήκες που επικρατούν στην Κύπρο, το κοινόχρηστο θέμα της επανόδου του ξενιτεμένου. Ο ποιητής μοιάζει να σκηνοθετεί το πανάρχαιο αυτό και αγαπημένο θέμα της δημοτικής παράδοσης μέσα σε ανοίκειο περιβάλλον, γι' αυτόν τον λόγο, αν και το ποίημα διαθέτει αρκετά γνωρίσματα (νόστος, έθιμα φιλοξενίας), δεν πετυχαίνει να ολοκληρώσει τον νόστο, καθώς εκ των πραγμάτων απουσιάζει η σκηνή της αναγνώρισης: ο ομιλητής δε συναντά στο σπίτι του κανένα οικείο πρόσωπο· η ξένη ένοικος αναγνωρίζει μεν την ιδιότητά του, δε συμμερίζεται όμως διόλου τα ατομικά δικαιώματα που προκύπτουν από αυτήν (ζωή, ελευθερία, περιουσία). Ο ομιλητής επιμένει ιδιαίτερα στη συναισθηματική του σχέση με το σπίτι του, όπου στο παρελθόν είχε στεγάσει ευτυχισμένες μνήμες της οικογένειας και της παιδικής του ηλικίας. Ο ομιλητής με την επίσκεψή του βρίσκεται μπροστά σε μια κρίσιμη εμπειρία αυτογνωσίας («Να ιδώ ποιος είμαι ζύγωσα»), αρκετά κοινή για τους ανθρώπους μέσης ηλικίας. Όντας μπροστά στη σκληρή πραγματικότητα της ξένης κατοχής στον τόπο και στο σπίτι του, ζητά απλώς να πραγματοποιήσει μια συμβολική του επιθυμία, να επισκεφθεί και το εσωτερικό του σπιτιού. Καθώς το αίτημά του γίνεται δεκτό, έρχεται αμέσως αντιμέτωπος με τη ζωντανή μνήμη από το παρελθόν: στην κρεβατοκάμαρα τον υποδέχεται η φωτογραφία της μητέρας του, η οποία μοιάζει να τον περιμένει χρόνια υπομονετικά να την πάρει από τους ξένους, όπου, αντίθετα με την ωραία Ελένη που έφυγε από την πατρίδα της, απρόσμενα κατέληξε, και να τη μεταφέρει σε πάτρια εδάφη. Ο ομιλητής εύκολα αποσπά και παίρνει μαζί του τη φωτογραφία της μάνας του, καθώς η διατήρηση της φωτογραφίας σε περίοπτη θέση για τόσα χρόνια οφειλόταν σε μια παρεξήγηση: η ευσταλής πόζα της έδινε στους καινούριους ενοίκους του σπιτιού την εντύπωση ότι πρόκειται για ηθοποιό. Στο εσωτερικό του σπιτιού του ο ομιλητής αντιλαμβάνεται την κυρίαρχη αντίθεση, που, όσο βρισκόταν στον Κήπο, είχε εν μέρει μόνο βιώσει. Στον Κήπο ξυπνούν μνήμες από τον παράδεισο της παιδικής ηλικίας. Το σπίτι του τον υποδέχεται με τη διαχρονική φύση και τους καρπούς της, στο εσωτερικό του σπιτιού είναι όμως ευδιάκριτες οι διαφορές ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν, την παλιά και τη νέα οικοδέσποινα, τα ελληνικά και τα μουσουλμανικά ήθη, την αίσθηση του μόνιμου και του προσωρινού, των γηγενών Ελλήνων και των επείσακτων πληθυσμών, σχετικά με τους οποίους ο ομιλητής νιώθει ότι είναι κοινωνικά και πολιτισμικά κατώτεροι («Σάμπως γνωρίζει...»). Ο ομιλητής βιάζεται να τελειώσει την επίσκεψή του, φοβούμενος απρόβλεπτες αντιδράσεις από την πλευρά της μουσουλμάνας οικοδέσποινας, οι οποίες πιθανόν να τον εμπόδιζαν στο μέλλον να πραγματοποιήσει και άλλες συμβολικές επισκέψεις στο σπίτι που γεννήθηκε. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η υλοποίηση του νόστου όχι μόνο δεν περιέχει τη σκηνή της αναγνώρισης, αλλά αντίθετα ισοδυναμεί με ακύρωσή της καθώς, με όρους τραγικής ειρωνείας, επαναφέρει τον αφηγητή τόσο στο αρχικό συναίσθημα του ξένου όσο και στην ανάγκη αυτογνωσίας του.

Το κείμενο αξιοποιεί και επαναθέτει, άμεσα και έμμεσα, πολλά στοιχεία της αρχαίας ελληνικής παράδοσης. Δε λείπουν αρκετές ευθείες αναφορές (σημασιολογικές: «σιμά σε λάκκο» ή γλωσσικές: «του ποθητού μου») στον νόστο του Οδυσσέα (βλ. και ερώτηση 3 ή, ενδεικτικά, τον στίχο 3), αλλά και σε συμβάντα του Τρωικού πολέμου. Τέλος, δεν πρέπει να αφήσουμε ασχολίαστο και τον τίτλο του ποιήματος, ο οποίος πιθανόν να έχει προβληματίσει λόγω της μικρής συνάφειάς του με το θέμα του νόστου του ομιλητή. Θα πρέπει να παρατηρηθεί ότι το ποίημα ενσωματώνει ουσιαστικά ένα πρωτεύον περιγραφικό μέρος (από την οπτική γωνία του ομιλητή, ο οποίος αφηγείται την εμπειρία του σε πρώτο πρόσωπο) και ένα δευτερεύον διαλογικό μέρος (ανάμεσα στον ομιλητή και τη μουσουλμάνα ένοικο του σπιτιού). Στο πρώτο μέρος ο ομιλητής κάνει ενέργειες, εκδηλώνει, με ήπια συγκίνηση, τα συναισθήματά του, αλλά και μεταφέρει στον αναγνώστη τις ενδόμυχες σκέψεις του, τις οποίες δεν τολμά να εκφράσει στην ξένη γυναίκα όχι μόνο εξαιτίας της αμοιβαίας τους καχυποψίας, αλλά, κυρίως, επειδή διαπιστώνει, με αρκετή δόση υποτίμησης, το κατώτερο πολιτισμικό της επίπεδο, το οποίο θίγει με αφορμή ένα γλωσσικό ερέθισμα: η γυναίκα τού πρόσφερε «γλυκό» (στ. 5) και όχι«γλυκό του κουταλιού», έκφραση πολύ προχωρημένη μορφοσυντακτικά, σύμφωνα με το ειρωνικό σχόλιο του ομιλητή.

Κυπριακό τραγούδι, «Ο Καραβάς» στο Θανάσης Ντζούφρας, Τα τραγούδια μας, Καστανιώτης 1990, σ.151.

Πορτοκαλιά του Καραβά που κάμνεις πορτοκάλια,
Αν τα πουλείς γοράζω τα του βάρους σου ριάλια. [...]

Στον Καραβάν το σπίτι μου, τώρα στην προσφυγιά μου,
Σκέφτομαι τα λεμόνια του τζιαι κάφκετ' η καρκιά μου.

Κυριάκος Χαραλαμπίδης, Δοκίμιν

Κυριάκος Χαραλαμπίδης
ΕΚΕΒΙ
Βιβλιοnet
Βικιπαίδεια
Ψηφίδες, Ο Αρχαιοελληνικός Μύθος στην Παγκόσμια Λογοτεχνία

Σπύρος Βασιλείου, βιογραφία και έργα
στην Εθνική Πινακοθήκη
στο ΝΙΚΙΑΣ
στο paleta art ,
στο Τελόγλειο Ίδρυμα Τεχνών, Α.Π.Θ.
στη ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΛΑΡΙΣΑΣ ΜΟΥΣΕΙΟ Γ.Ι. ΚΑΤΣΙΓΡΑ
στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων
στο Μουσείο Νεοελληνικής Τέχνης Δήμου Ροδίων
στο ΙΣΕΤ