Στο απόσπασμα του αφηγηματικού αυτού δοκιμίου, που περιέχεται στο βιβλίο Προσανατολισμός στον αιώνα (1963), ο Ά. Τερζάκης αναπολεί την εποχή της νεότητάς του, η οποία συμπίπτει με την πρώτη δεκαετία του μεσοπολέμου.
Ένα τεράστιο μεταλλικό
πουλί, ζώο που ξεπήδησε μεσ' από την Αποκάλυψη,
φρουμάζει* τρέμοντας σύγκορμο, με τους κινητήρες αναμμένους, ανυπόμονο
να σπαθίσει* το διάστημα, την ώρα που, μέσα στον ανεμοστρόβιλο του
μισεμού*, γράφονται τούτες οι αράδες. O ίλιγγος αλέθει τις σκέψεις, τις
εποχές, κομματιάζει ίσκιους, ξεσηκώνει φαντάσματα. Με δάχτυλα βιαστικά
φυλλομετρώ κι εγώ το βιβλίο τούτο που μου ήρθε τέτοια στιγμή. Μονάχα το
φυλλομετρώ, τίποτα περισσότερο δεν προφταίνω. Όμως αδύνατο να το
παρατρέξω*: μαγνητίζει μέσα μου τον βραδιασμένο
στρατολάτη* μιας άλλης εποχής. Είναι τα «Άπαντα» της Μαρίας
Πολυδούρη. [...]
Ξαναβλέπω τη ζωή μεσ' από τα θολά, ροδισμένα στ'
απόβραδο, τζάμια ενός αθηναϊκού καφενείου. Τη ζωή μιας Αθήνας που δεν
υπάρχει πια. Έξω στο δρόμο, που έχει σκόνη πολλή και λιγοστή κίνηση, οι
αραιοί διαβάτες περνάνε χωρίς να βιάζονται. Κάπου στη γειτονιά τραγουδάει με
χοντρούς κόμπους στο λαιμό της μια λατέρνα. Ζεστό φαΐ λιβανίζει στη
γειτονιά. Ανάμεσα στους κρεμασμένους ίσκιους της νύχτας που κατεβαίνει,
βλέπεις ξάφνου να περνάει στο δρόμο μια θεωρία μουγγή, σκυφτή: οι πρόσφυγες
της Καταστροφής.
Λένε πως ήταν μια εποχή ηττημένη. Αυτό το λένε
εκείνοι που ήρθαν κάπως αργότερα, ξεκούραστοι, με κοστούμι ατσαλάκωτο,
κομμένο σε κάποιο ράφτη της Δυτικής Ευρώπης. Ηττημένη; Θα την πω καλύτερα
δραματική. Υπάρχουν εποχές ανύποπτες κι εποχές στοιχειωμένες, καιροί που η
συνείδησή τους κοιμάται κι άλλοι που η ψυχή τους
αλαφιάστηκε*. Τα χρόνια εκεί ανάμεσα στα 1922-1929 ήταν ένα παράξενο
κράμα από αφέλεια κι έγνοια, προαισθήματα και ρεμβασμό. Η Αθήνα η ζωντανή
είχε μικροαστική σφραγίδα: μια συνοικία απέραντη, που έφτανε ίσαμε την οδό
Σταδίου, κι αυτή πιστό αντίγραφο της επαρχίας. Το νομαρχιακό γραφείο, όπου
πάει να πιάσει δουλειά η Μαρία
Πολυδούρη, καινουργοφερμένη από την Καλαμάτα της,
είναι σκονισμένο, νυσταλέο και
κακομούτσουνο*, στεγάζει φουκαράδες υπαλλήλους που έχουν για όνειρο
φυγής τη βραδινή
πρέφα*. Κι όμως ανάμεσα σε τέτοιον κόσμο, πίσω από τραπέζι πληκτικό,
κάθεται ο Κώστας Καρυωτάκης. Γιατί τάχα αυτή η ευκολία να πιστεύουμε πως ο
ποιητής του «Μιχαλιού» συνοψίζει στο πρόσωπό του την αθλιότητα; Κρίνουμε το
ενδόσιμο* ή το μήνυμα; το διάκοσμο ή το θέαμα; Και οι
Ρώσοι* πήρανε για κατώφλι τους την αθλιότητα, μας ειδοποίησαν όμως για
ό,τι μάντεψαν χάρη σ' αυτήν από το βαθύ μυστήριο της ζωής και της αλήθειας.
Αθεράπευτη μανία μας να νομίζουμε πως όλα αρχίζουν και τελειώνουν σε μιαν
ηθογραφία!
Το μέγεθος της εποχής εκείνης είναι κρυφό κι
ανυπόκριτο. Σημειώνει μια κρίσιμη στροφή της ελληνικής ζωής από τα έξω στα
μέσα. Για πρώτη φορά επικοινωνεί ο τόπος με τα μεγάλα ρεύματα του αιώνα·
μέσα στα μουχλιασμένα δημόσια γραφεία στρατολογείται μια νεολαία που θα
πιστέψει με πάθος στην κοινωνική δικαιοσύνη, θα στρώσει με τα κορμιά της
τους τραγικούς δρόμους της. Αυτό –όποια κι αν είναι η προσωπική μας πίστη κι
ο τελικός απολογισμός– πρέπει να το αναγνωρίσουμε.
Σύγκαιρα*, μια μειοψηφία εκστατική, λυρική, μια χούφτα νέοι που έγραφαν,
πασχίζει εκείνα τα χρόνια να προσανατολιστεί μέσα στην ανεμοζάλη, να
συλλάβει κάτι από τους μεγάλους ίσκιους που δίνουν ανάστημα στον ορίζοντα.
Αργότερα, σαν έρθουν ξεκούραστοι, αμέτοχοι, φρεσκοξυρισμένοι οι προφήτες των
νέων τάσεων, θα κηρύξουν μια φρεσκογυαλισμένη πίστη στη γραφικότητα, θ'
ανεμίσουν χρώματα γαλάζια και χρυσαφιά. Την Ιστορία τη γράφουν οι επιζώντες.
Η νεολαία της δραματικής δεκαετίας έπεσε θερισμένη κι
αναπολόγητη* στο σύνορο της
χίμαιρας*.
Ά. Τερζάκης, Προσανατολισμός στον αιώνα, Οι εκδόσεις των φίλων
Λεξιλόγιο *φρουμάζει:
(για άλογο) φυσά δυνατά τα ρουθούνια από τρόμο *να σπαθίσει:
να διασχίσει σαν σπαθί *μισεμός: αναχώρηση *να
παρατρέξω: να προσπεράσω, να παραλείψω *στρατολάτης:
οδοιπόρος *αλαφιάστηκε: τρόμαξε *κακομούτσουνο:
άσχημο *πρέφα: χαρτοπαίγνιο *ενδόσιμο:
προανάκρουσμα, προοίμιο *οι Ρώσοι: οι ρώσοι κλασικοί
συγγραφείς, και κυρίως ο Φ. Ντοστογιέφσκι *σύγκαιρα: την
ίδια εποχή *αναπολόγητη: χωρίς να κάνει τον απολογισμό *χίμαιρα:
ονειροπόλημα, ουτοπία
Ποια ήταν τα προβλήματα και ποιες οι αντιλήψεις των νέων στη δεκαετία του 1920, σύμφωνα με την άποψη του συγγραφέα;
«Αυτό το λένε… δυτικής Ευρώπης»: Σε ποιους πιστεύετε ότι αναφέρεται ο συγγραφέας;
Το κείμενο αυτό συνδυάζει
τον στοχασμό με την αφήγηση. Βρείτε τις ενότητες που ανήκουν στα δύο διαφορετικά αυτά είδη λόγου.
ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ
Βρείτε ιστορικές πληροφορίες για την Αθήνα του 1920 και συγκρίνετέ τη με τη σημερινή. Μπορείτε επίσης να αναζητήσετε κάρτες ή φωτογραφίες, που δείχνουν την αρχιτεκτονική ή την κοινωνική ζωή της πρωτεύουσας κατά τη δεκαετία του 1920.
Ελληνική Ιστορία στο διαδίκτυο [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού] Αναζήτηση στις Ψηφιοποιημένες Συλλογές του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου
Νίκη Καραγάτση, Σπίτια στο Θησείο Δείτε τον πίνακα σε μεγαλύτερη ανάλυση στην Εθνική Πινακοθήκη
Άγγελος Τερζάκης (1907-1978)
Διάβασε για τη ζωή και το έργο του εδώ. Κατέβασε σύντομο βιογραφικό . Δες και παρακάτω στο Υλικό.
Στο αφηγηματικό δοκίμιο ο συγγραφέας γίνεται ένας αφηγητής που μας πληροφορεί άμεσα για πρόσωπα ή συμβάντα. Χρήσιμες είναι οι παρατηρήσεις των Scholes και Klaus για το είδος και τη λειτουργία του δοκιμιακού αυτού λόγου: «Η ιστορία που λέγεται μέσα σε ένα δοκίμιο μπορεί να είναι πάρα πολύ προσωπική, να κινείται προς την αυτοβιογραφία, ή να είναι τόσο απρόσωπη όσο μια δημοσιογραφική "εξιστόρηση" συμβάντων της τρέχουσας πραγματικότητας. Μπορεί να εστιάζεται πάνω σε ένα επιμέρους γεγονός ή σε μια ακολουθία γεγονότων ή μπορεί να επικεντρώνεται πάνω σε ένα χώρο ή πρόσωπο, και να γίνεται μια ταξιδιωτική εξιστόρηση συνοδευόμενη από προβολές εικόνων, ή μια ιχνογράφηση ενός προσώπου. Αλλά η ουσία της βρίσκεται στο ότι μας λέει την "αλήθεια" για κάτι που είναι από μόνο του επικαιρικό ή ανήκει στο ιστορικό παρελθόν. Η "αλήθεια" αυτού του είδους του δοκιμίου περικλείει όχι μόνον ακρίβεια και σεβασμό σε πραγματικά δεδομένα, αλλά ακόμα και βαθιά ενόραση των αιτίων και των σημασιών που έχουν τα συμβάντα των, των κινήτρων και των αξιών των προσώπων που παρουσιάζονται. Στο δοκίμιο ως πεζογράφημα, το "πού" και το "πότε" του δημοσιογράφου γίνονται τα "πώς" και "γιατί" του ιστορικού. Και η ερμηνεία του ιστορικού είναι η θέση πειθούς ενός αφηγηματικού δοκιμίου» (βλ. Scholes και Klaus,
Στοιχεία του δοκιμίου, μτφρ. Αριστέα Παρίση, Κωνσταντινίδης 1985, σ. 36-37).
Στο δοκίμιο του Τερζάκη ο συγγραφέας εμφανίζεται ως μάρτυρας γεγονότων και καταστάσεων και με τη βοήθεια της μνήμης επιχειρεί να ζωντανέψει την ατμόσφαιρα μιας εποχής. Η αφορμή από την οποία ξεκινά είναι η έκδοση των
Απάντων της Μαρίας Πολυδούρη που έγινε το 1961 από τη Λιλή Ζωγράφου. Έτσι, μέσα στο δοκίμιο αυτό διακρίνονται δύο αφηγηματικοί άξονες: ο ένας περιστρέφεται γύρω από τις τελευταίες στιγμές της σύντομης ζωής της Πολυδούρη και ο άλλος γύρω από την περιπέτεια της γενιάς μιας «δραματικής δεκαετίας». Ο λόγος του είναι συναισθηματικά φορτισμένος, αλλά δίνει την αίσθηση της δικαιοκρισίας. Σκοπός του είναι να υπερασπιστεί τους ποιητές της γενιάς του, που κατηγορήθηκαν ότι δεν έγραψαν αισιόδοξα έργα και φιλόδοξες ποιητικές συνθέσεις, αλλά περιθωριοποιήθηκαν από τους προβεβλημένους ποιητές της γενιάς του '30: «εκείνοι που ήρθαν κάπως αργότερα, ξεκούραστοι, με κοστούμι ατσαλάκωτο, κομμένο σε κάποιο ράφτη της Δυτικής Ευρώπης» (βλ. και Μάριο Βίττι, σ. 280-284, βιβλιογραφία).Η αποδεικτική του διαδικασία στηρίζεται στην περιγραφή των ιστορικών συνθηκών και στην ειλικρίνεια των προθέσεων και της λογοτεχνικής δημιουργίας τους: οι συνέπειες της Μικρασιατικής καταστροφής αποτυπώνονται στο ιδεολογικό και ψυχολογικό υπόστρωμα της εποχής, ενώ ο απόηχος των επαναστατικών κινημάτων της Ευρώπης φτάνει σε μια Αθήνα που χαρακτηρίζεται από επαρχιακή και μικροαστική δομή και νοοτροπία. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες ανδρώθηκαν οι νέοι της εποχής: «μέσα στα μουχλιασμένα δημόσια γραφεία στρατολογείται μια νεολαία που θα πιστέψει με πάθος στην κοινωνική δικαιοσύνη, θα στρώσει με τα κορμιά της τους τραγικούς δρόμους της». Μέσα σε αυτές τις συνθήκες επιχειρούν να εκφραστούν οι ποιητές: «μια μειοψηφία εκστατική, λυρική, μια χούφτα νέοι που έγραφαν... στον ορίζοντα».
Άγγελος Τερζάκης
στο βιβλιοnet
στον Πολιτιστικό Θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσας
στο Βιβλιοnet
στη Βικιπαίδεια
Εποχές και Συγγραφείς. Άγγελος Τερζάκης [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ]
Νίκη Καραγάτση
στην Εθνική Πινακοθήκη
στο ΝΙΚΙΑΣ
στο paleta art
,
![Ελληνική Ιστορία στο διαδίκτυο [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]](img/link_ext.png "Ελληνική Ιστορία στο διαδίκτυο [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]")
Ελληνική Ιστορία στο διαδίκτυο [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού] 
