1. Για την ερμηνεία των στίχων 1-3 κοίταξε το εισαγωγικό σημείωμα. Ολόκληρο το απ. 2 να συσχετιστεί με το απόσπασμα 5 του Β' Σχεδιάσματος.
μητέρα: κοίταξε Σχεδ. Β', απ. 12.
τα μάτια τούτα: τα μάτια του ποιητή.
πούλουδο: λουλούδι.
τόπι: κανόνι και η μπάλα του κανονιού.
τα νησιά: τα Επτάνησα.
το μίσος: οι στίχοι 16-17 αναφέρονται σε ανθρώπους που δεν είχαν συνειδητοποιήσει τη σημασία του αγώνα. Το θέμα το ξαναβρίσκουμε στη Γυναίκα της Ζάκυθος.
Ψαρού: η γυναίκα του ψαρά. Εδώ (ειρωνικά) η πόλη του Μεσολογγίου, επειδή οι περισσότεροι από τους κατοίκους της ασχολούνται με το ψάρεμα.
στύλος: το κοντάρι της σημαίας.
ανάκουοτος: πρωτάκουστος.
αλαφροΐσκιωτος: κατά τη λαϊκή πίστη, εκείνος που έχει την ιδιότητα και την ικανότητα να βλέπει τον αόρατο κόσμο των ξωτικών, «ν' ακούει και να βλέπει όλα τα μυστικά της φύσης».
2. Για την ερμηνεία του οράματος και το συμβολισμό της «φεγγαροντυμένης» διατυπώθηκαν πολλές απόψεις: παρασταίνει την ομορφιά της ζωής και της φύσης, είναι μορφή αντίστοιχη με τις νεράιδες, η αναδυόμενη Αφροδίτη, η θεά Ελευθερία - Ελλάδα κ.ά. Πάντως, πρέπει να έχουμε υπόψη ότι, όπως προκύπτει από παραλλαγές του στίχου, πρόκειται για θεϊκή μορφή και ότι την ξαναβρίσκουμε στα ποιήματα του Σολωμού Λάμπρος και Κρητικός.
άναψαν: για να κάψουν τ' αγαπημένα τους πράγματα, πριν από την έξοδο.
έτοιμα: ενν. τα σπαθιά.

 

 

Δείτε για το ποίημα στις Σημειώσεις του Κωνσταντίνου Μάντη

 

Διονύσιος Σολωμός:

1. Εργοβιογραφικά στοιχεία

Ο κόμης Διονύσιος Σολωμός γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1798. Οι ρίζες της οικογένειάς του βρίσκονται στη Βενετία, αλλά το όνομα Σολωμός συναντάται για πρώτη φορά σε ένα διάταγμα του Δόγη στο οποίο αναφέρεται ότι ο Ιωάννης Αρσένιος Σολωμός έφυγε από την Κρήτη μετά την κατάληψη του νησιού από τους Τούρκους και έφτασε στον Μοριά. Ο ποιητής Διονύσιος Σολωμός ήταν γιος του κόντε Νικολάου και της Αγγελικής Νίκλη, παραδουλεύτρας στο σπίτι των Σολωμών. Είχε και ένα μικρότερο αδερφό, τον Δημήτριο, ενώ από τον πρώτο γάμο του πατέρα του και από τον δεύτερο γάμο της μητέρας του είχε και ετεροθαλή αδέρφια.

Η κοινωνική θέση του πατέρα του και η οικονομική άνεση που του εξασφάλισε ο γάμος της μητέρας του με τον πατέρα του την παραμονή μόλις του θανάτου του τελευταίου, βοήθησαν τον νεαρό Σολωμό να πάρει μόρφωση αντάξια του ονόματός του. Ως πρώτος δάσκαλός του αναφέρεται ο Ιταλός Don Santo Rossi, ο οποίος, το 1808, συνόδευσε τον μικρό Διονύσιο στην πόλη Κρεμόνα της Ιταλίας, στο Λύκειο της οποίας άρχισε σπουδές σε ηλικία δέκα ετών. Ακολούθως έκαμε νομικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Παβίας, όπου γνώρισε και σχετίσθηκε με τον Μόντι, περίφημο μεταφραστή του Ομήρου, καθώς και τον Μαντσόνι. Επέστρεψε στη Ζάκυνθο το 1818 χωρίς να ολοκληρώσει τις σπουδές του, αλλά πλούσιος σε εμπειρίες, σοφία και ποιητικές ιδέες.

Στη Ζάκυνθο δημιούργησε έναν κύκλο φίλων και συνομιλητών, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν ιταλοθρεμένοι διανοούμενοι (Τερτσέτης, Μάτεσης, Ταγιαπιέρας, κ.ά.).

Το 1828 ο Σολωμός εγκαταλείπει τη Ζάκυνθο και εγκαθίσταται στην Κέρκυρα. Τα πρώτα χρόνια στο νησί είναι από τα πιο ευτυχισμένα και δημιουργικά του ποιητή, ο οποίος, απερίσπαστος, αφοσιώνεται στις δύο μεγάλες αγάπες του, τη μελέτη και την ποιητική δημιουργία. Όπως ο ίδιος σημειώνει σε γράμμα που στέλνει στον πατέρα του ποιητή Μαρκορά: «Είναι γλυκό μέσα στην ησυχία του μικρού δωματίου να καταστρώνει κανείς ό,τι μέσα λέγει η καρδιά». Η ευτυχισμένη και δημιουργική αυτή φάση όμως δεν θα κρατήσει πολύ. Το 1833 θα αρχίσει για τον ποιητή μια οδυνηρή περίοδος, όταν θα εμπλακεί σε δικαστικό αγώνα με τον Νικόλαο Λεονταράκη, γιο της μητέρας του από τον δεύτερο γάμο της, για τη διεκδίκηση του ονόματος και της περιουσίας του κόντε Σολωμού. Στη διαμάχη αυτή, η οποία θα λήξει το 1838 με δικαίωση του Σολωμού, η μητέρα του πήρε στάση κατά του ποιητή, γεγονός το οποίο θα συγκλονίσει ανεπανόρθωτα την ψυχή του.

Τις πρώτες του ποιητικές απόπειρες τις έκανε ο Σολωμός στην ιταλική γλώσσα, που ήταν η γλώσσα των σπουδών του. Γρήγορα όμως την εγκατέλειψε για να αναζητήσει στη μητρική του γλώσσα τα εκφραστικά μέσα τα οποία θα υπηρετούσαν τις υψηλές ιδέες του. Ο Χριστόπουλος με τα Λυρικά του, τα ποιήματα του Βηλαρά, τα δημοτικά τραγούδια, ο Ερωτόκριτος του Κορνάρου, η συναναστροφή με τον Πολυλά και τον Σπ. Τρικούπη θα είναι οι πρώτοι «δάσκαλοι» του ποιητή, ο οποίος έμελλε να αναδείξει την ελληνική γλώσσα σε αξία ισότιμη της πατρίδας. «Μήγαρις έχω άλλο στο νου μου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα» είναι η αποστροφή που συνοψίζει το δημιουργικό του σύμπαν.

Το ποιητικό έργο του Σολωμού μπορεί να ενταχθεί σε χρονικές περιόδους οι οποίες σχετίζονται τόσο με το γλωσσικό όργανο που χρησιμοποιεί όσο και με τη μορφή και τη θεματολογία των ποιημάτων του.

Έτσι, μετά τις πρώτες του ποιητικές απόπειρες στα ιταλικά, αρχίζει η πρώτη ουσιαστικά φάση της ποίησής του, η ζακυνθινή λεγόμενη περίοδος, η οποία περιλαμβάνει τα μικρής έκτασης ποιήματα, Ξανθούλα, Αγνώριστη, Τρελή Μάνα. Η γόνιμη δεκαετία του ποιητή θα ξεκινήσει το 1823 με το πρώτο εκτεταμένο (158 στροφές) ποίημά του, Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν, το οποίο του χάρισε τον τίτλο του εθνικού ποιητή, και θα συνεχιστεί με την ωδή Εις τον θάνατον του Λορδ Μπάιρον, το επίγραμμα των Ψαρών (1825), το ποίημα Η Φαρμακωμένη (1826). Στην παραγωγή αυτών των χρόνων ανήκει και το δοκίμιο για τη γλώσσα, Διάλογος (1824), καθώς και το παράξενα γκροτέσκο πεζογράφημα Η γυναίκα της Ζάκυθος.

Στην περίοδο της ωριμότητας, η οποία συμπίπτει με τη δημιουργική παραμονή του ποιητή στην Κέρκυρα, ανήκουν οι μεγάλες συνθέσεις, Ο Κρητικός (1833), Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι (1833-1844) και Ο Πόρφυρας (1849). Πρόκειται για το περίφημο «είδος μικτό αλλά νόμιμο», όπου ο ποιητής —συνειδητά, για ορισμένους μελετητές, από αδυναμία, για άλλους— δημιουργεί ημιτελή σχεδιάσματα, αποδεσμευόμενος από τα κυρίαρχα ανταγωνιστικά ρεύματα του κλασικισμού και του ρομαντισμού. Ο γνήσιος εθνικός δεκαπεντασύλλαβος είναι η ποιητική φόρμα στην οποία επεξεργάζεται πλέον ο ποιητής τα μεγάλα θέματα της ποιητικής του: πατρίδα, ελευθερία, φύση, έρωτας.

Στην τελευταία φάση της δημιουργίας του δουλεύει ξανά και ξανά τα μεγάλα έργα του και τέλος επιστρέφει στην ιταλική γλώσσα, για να δώσει λίγα ακόμα σονέτα, επιγράμματα και πεζά σχεδιάσματα.

 

2. Η κριτική για το έργο του

«Η σχέση του Σολωμού με την παράδοση είναι πολύπλευρη και δεν περιορίζεται σε μια μόνο φάση της δημιουργίας του. Ο ποιητής διαλέγεται με την ελληνική ποιητική, πνευματική και πολιτισμική παράδοση από την πρώτη ζακυνθινή περίοδο, από τότε που —με τη βοήθεια ή μη του Σπυρίδωνα Τρικούπη— στρέφεται προς τη νεοελληνική ποίηση, έως και την ύστερη φάση της ωριμότητάς του. Αυτό που ποικίλλει είναι το εύρος και το βάθος της επικοινωνίας. [...] Κοντολογίς, οι πρώτες προσπάθειες του Σολωμού να γράψει ελληνική ποίηση ξεκινούν μέσα από ένα διάλογο προς την τοπική παράδοση. Ο ποιητής καταφεύγει στις πιο πρόχειρες και εύληπτες πηγές που του προσφέρει το ζακυνθινό περιβάλλον της εποχής [...].

Στην επόμενη φάση που αντιστοιχεί στη "μεγάλη δημιουργική περίοδο του Σολωμού", όπως την αποκάλεσε ο Λ. Πολίτης, (1823-1833), ο ποιητής αναπτύσσει ένα πλουσιότερο και πιο ουσιαστικό διάλογο με την παράδοση, που έχει δύο σκέλη. Το ένα αντιπροσωπεύει μια θεμελιώδη επιλογή του Σολωμού, που είναι η θεωρητική υπεράσπιση της ζωντανής γλώσσας του έθνους [...]. Το άλλο αφορά την επαναστατική ιδεολογία που ο Σολωμός θεμελιώνει πάνω στην έννοια της ελευθερίας.

Το δίδυμο ελευθερία και γλώσσα συνιστά κεντρικό σημείο ιδεολογικής αναφοράς για το πνευματικό κίνημα που θα ονομαστεί αργότερα Επτανησιακή σχολή.»

(Ερ. Καψωμένος, Ο Σολωμός και η Ελληνική Πολιτισμική Παράδοση,
Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα, 1998, σελ. 11-13)

 

«Στους Ελεύθερους Πολιορκημένους, στο Β' Σχεδίασμα ιδιαίτερα, ο Σολωμός επιχειρεί, όπως μαρτυρούν οι Στοχασμοί του ποιητή που ο Πολυλάς μετέφρασε και παρέθεσε ως εισαγωγή του έργου, να πραγματώσει το "υψηλό" της σιλλερικής θεωρίας μέσα από την τραγική σύγκρουση.

Το "υψηλό", κατά Schiller, ορίζεται ως η νίκη της ηθικής θέλησης ενάντια στις φυσικές εναντιότητες. Προϋποθέτει δηλαδή μια κατάσταση διαταραχής, αντιπαράθεσης και σύγκρουσης ανάμεσα στον ηθικό και το φυσικόν άνθρωπο, στην πνευματική και την υλική του φύση, ή αλλιώς στο "λογικό" και την "αισθαντικότητα" [...].

Ας δούμε τώρα συνοπτικά τα στοιχεία της θεωρίας που ο Σολωμός συνοψίζει στους Στοχασμούς του Β' Σχεδιάσματος των Ελεύθερων Πολιορκημένων. Σύμφωνα με τις ιταλικές αυτές σημειώσεις που αποτελούν υποδείξεις του Σολωμού εις εαυτόν, η ιδεαλιστική πρόθεση του έργου είναι να "σωματοποιήσει" την Ιδέα [...] καταμερίζοντάς την "εις τόσους χαρακτήρες ανδρών και γυναικών εις τους οποίους να ανταποκρίνονται εμπράκτως τα πάντα". Παράλληλα, να "σχηματίσει βαθμηδόν ωσάν μίαν αναβάθραν από δυσκολίες", δηλαδή μια κλιμάκωση τραγικών συγκρούσεων, που θα αρχίζουν από δυνάμεις εξωτερικές και θα κορυφώνονται σε δυνάμεις ηθικές, σύμφωνα με το σιλλερικό ηθικοαισθητικό σύστημα. Υπερβαίνοντας διαδοχικά όλες τις δοκιμασίες, οι ήρωες, φορείς της Ιδέας, πραγματώνουν τη νίκη της ηθικής θέλησης, δηλαδή του πνεύματος, ενάντια στις φυσικές εναντιότητες, δηλαδή τη Μοίρα. Έτσι αποδείχνουν την υπεροχή της ηθικής φύσης του ανθρώπου απέναντι στην υλική, της Ελευθερίας απέναντι στην Ανάγκη, πραγματώνουν δηλαδή το "υψηλό" της σιλλερικής θεωρίας, το οποίο ωθεί την ψυχή "από τον κόσμο των φαινομένων στον Κόσμο των ιδεών, από το υπό όρους στο απόλυτο".»

(Ερ. Καψωμένος, ό.π., σελ. 38-43)

 

«Έχουμε ένα πρώτο σχεδίασμα, κάτι σαν δοκιμή περισσότερο, γύρω στα 1830. Το σημαντικότερο είναι το Β' σχεδίασμα, στον ίδιο στίχο με τον Κρητικό, που το δουλεύει δέκα και παραπάνω χρόνια, από το 1833 ως το 1844. Τότε και ενώ ήταν αρκετά προχωρημένος στη σύνθεση, άρχισε να το ξαναχύνει σε άλλη στιχουργική μορφή, σε δεκαπεντασύλλαβους πάλι, χωρίς όμως το εξωτερικό στολίδι της ομοιοκαταληξίας, ακόμα και χωρίς την τόσο συνηθισμένη στην ελληνική γλώσσα συνίζηση. Μια στιχουργική δομή αυστηρή, σχεδόν ασκητική, με μια εσωτερική αρμονία αινιγματική ακόμα και σήμερα.

Το έργο δεν το ολοκλήρωσε ο Σολωμός. Και το Β' και το Γ' σχεδίασμα το έχουμε σε μια σειρά από "αποσπάσματα", έτσι τουλάχιστον τα ονομάζουμε συνήθως. Αλλά η ονομασία είναι απατηλή. Τα μέρη αυτά δεν είναι αποσπασμένα από ένα ολοκληρωμένο σύνολο, δεν είναι τυχαία θραύσματα σαν τα αποσπάσματα της Σαπφώς ή του Αρχιλόχου. Ο Σολωμός δεν προχώρησε ποτέ στην ολοκλήρωση. Δεν θέλησε ή δεν ενδιαφέρθηκε να εντάξει τα λυρικά αυτά κομμάτια σε ένα σύνολο αφηγηματικό ή "επικολυρικό". Έμεινε στην καθαρή λυρική έκφραση, αδιαφορώντας για τη μη λυρική συνδετική ουσία, προχωρώντας έτσι, θα μπορούσαμε να πούμε, προς μια κατάκτηση ενός "καθαρού" λυρικού χώρου, πολύ πιο πριν από την εποχή του.»

(Λ. Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας,
Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 71993, σελ. 148)

 

«Ανάμεσα στα πιο συχνά θέματα της σολωμικής ποίησης είναι εικόνες που παρουσιάζουν τη φύση ως ένα επίγειο παράδεισο, που εξασφαλίζει τις ιδεώδεις συνθήκες για την ανάπτυξη της ζωής, για την ευδαιμονία και πληρότητα των όντων. Τα θέματα αυτά, σε μια πρώιμη περίοδο, συνδέονται με ορισμένους κοινούς ποιητικούς τόπους, της κλασικιστικής προπάντων παράδοσης. Σταδιακά όμως μορφοποιούνται σε πρωτότυπες -χαρακτηριστικά σολωμικές- φόρμουλες μεγάλης ευστοχίας, που συμπυκνώνουν, με εκφραστική λιτότητα, νοηματική πληρότητα και αισθητική εντέλεια, βασικά συστατικά της ποιητικής μυθολογίας του Σολωμού [...].

Η ιδέα που συνοψίζεται στην έκφραση "η παράδεισο της γης" αναπτύσσεται σε τρεις κυρίως αλληλένδετους σημασιακούς άξονες:

1. Ο πρώτος άξονας αντιστοιχεί σε εικόνες που προβάλλουν το ιλαρό πρόσωπο της φύσης, που καλεί τον άνθρωπο στη χαρά της ζωής. Ένα όραμα ομορφιάς, ισορροπίας, αρμονίας που εμπνέει την πίστη στο αγαθό της ζωής και τη θέληση του ανθρώπου να ζήσει και να χαρεί τον κόσμο και τις ζωικές αξίες. Η χαρακτηριστική φόρμουλα είναι "γλυκιά η ζωή και ο θάνατος μαυρίλα" (Λάμπρος).

2. Ο δεύτερος άξονας [...] απαρτίζεται από εικόνες που εκφράζουν την ευδαιμονία και την πληρότητα των όντων μέσα στη φύση, έναν καθολικό "ευτυχισμό" κατά τη σολωμική έκφραση. Διακρίνουμε δυο ομόλογες θεματικές ενότητες: η μια ζωγραφίζει το μικρόκοσμο της φύσης (το πουλάκι, την πεταλούδα, τη μέλισσα, το σκουληκάκι) σ' ένα χαρούμενο ζωικό οργασμό που στην ώριμη περίοδο εκφράζεται εναλλακτικά με μια κλασικιστική μυθική εικόνα, το χορό του Απρίλη με τον Έρωτα. Την άλλη ομάδα συνιστούν εικόνες ανθρώπινης ευδαιμονίας, χαράς, μακαριότητας μέσα στην αγκαλιά της φύσης (π.χ. ο νιος κολυμπιστής στον Πόρφυρα: "φύση χαμόγελα άστραψες κι εγίνηκες δική του").

3. Ο τρίτος άξονας συντίθεται από εικόνες που εμφανίζουν τη φύση ως πηγή πολιτισμικών αξιών [...]. Έτσι με την ποιότητα των αξιών της η φύση εξασφαλίζει την ευδαιμονία του ανθρώπου και του εμπνέει την πίστη της ζωής.»

(Ερ. Καψωμένος, Διονύσιος Σολωμός. Ανθολόγιο Θεμάτων της Σολωμικής Ποίησης,
Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα, 1998, σελ. 25-28)

 

«Ο Σολωμός ξεπερνώντας το διανοητικό σχήμα του Schiller και υπακούοντας στο ποιητικό του αισθητήριο προκρίνει τον πειρασμό της φύσης ως κύρια δοκιμασία, γιατί αντιστοιχεί σε μια σύγκρουση πιο πραγματική και πιο συγκλονιστική για τη νεοελληνική ευαισθησία, αφού αντιπαραθέτει δυο αξίες πρωταρχικές για τη νεοελληνική παράδοση και ιδεολογία, αλλά και για τη σολωμική ανθρωπολογία: το αγαθό της ζωής και την ατομική ανεξαρτησία.

Σ' αυτή λοιπόν την "κατεξοχήν" δοκιμασία το ρόλο του αντίμαχου έχει η φύση και το ρόλο του ήρωα οι πολιορκημένοι [...].

Αλλά ο ήρωας θυσιάζει αυτόβουλα τη ζωή ακριβώς για να μην την εξευτελίσει, από σεβασμό στην ακεραιότητα και της ανθρώπινής του υπόστασης. Εδώ έγκειται η επαναστατική δυναμική αυτής της αξιοκρατίας και μαζί η τραγικότητα της δοκιμασίας. Γιατί η σύγκρουση αξιών διατηρεί όλη της τη σφοδρότητα, καθώς ο ήρωας θυσιάζει τη ζωή επειδή ακριβώς την αγαπά και τη σέβεται στο μέγιστο βαθμό. Έτσι ο ήρωας -σε συμφωνία με έναν κλασικό κανόνα της τραγικής τέχνης _ θριαμβεύει ηθικά μέσα από την καταστροφή.»

(Ερ. Καψωμένος, Ο Σολωμός και η Ελληνική Πολιτισμική Παράδοση,
Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα, 1998, σελ. 59-63)

 

«Ο "Πειρασμός" των Ελεύθερων Πολιορκημένων δεν είναι στην κυριολεξία ένα "απόσπασμα", όπως καθιερώθηκε να λέγεται, αλλά μια αυτόνομη λυρική ενότητα, ένα ολοκληρωμένο ποίημα, με αρχιτεκτονική πληρότητα και εσωτερικό λόγο. Δε βρίσκεται σε άμεση —λογική ή αφηγηματική— συνέχεια ούτε με τα προηγούμενα ούτε με τα επόμενα. Και το ίδιο συμβαίνει με όλα σχεδόν τα "αποσπάσματα" του Γ' Σχεδιάσματος. Εκείνο που τα δένει μεταξύ τους είναι ο κοινός θεματογραφικός και λυρικός πυρήνας. Αποτελούν χωριστά στιγμιότυπα του ίδιου δράματος από διάφορες οπτικές (λυρικές και δραματικές) γωνίες. Και απ' αυτή την άποψη το Γ' Σχεδίασμα των Ελεύθερων Πολιορκημένων μοιάζει πιο πολύ με τα συνθετικά έργα της νεότερης ποίησης, που αποτελούνται από περισσότερα αυτόνομα ποιήματα γύρω από το ίδιο λυρικό θέμα (λ.χ., το Μυθιστόρημα του Σεφέρη, το Άξιον Εστί του Ελύτη), παρά με τα επικολυρικά πρότυπα της εποχής του, που ξετυλίγουν οργανικά μια υπόθεση. Ένα ακόμη σημείο όπου ο Σολωμός θα μπορούσε να θεωρηθεί πρόδρομος.»

(Ερ. Καψωμένος, Καλή 'ναι η μαύρη πέτρα σου. Ερμηνευτικά κλειδιά στο Σολωμό,
Εστία, Αθήνα, 32004, σελ. 115-116)

 

«Τον Φεβρουάριο του 1857 ο Σολωμός βρήκε την ανάπαυσή του στους κόλπους του δημιουργού. Όπως ο καλός υπηρέτης, είχε δουλέψει το τάλαντό του και άφηνε πολλαπλάσια απ' όσα είχε βρει: οι προσπάθειες των προγενεστέρων φαίνονται δοκιμές μπροστά στις επιτεύξεις του. Κι εκεί όπου ο Κάλβος σταμάτησε αυτός μπόρεσε να συνεχίσει και να φθάσει στο σκοπό του. Κληροδότησε την ποίηση στην Ελλάδα, έδωσε στην πατρίδα του τη φωνή που της άξιζε, και σύνθεσε για πρώτη φορά σε ενότητα την ελληνική ποιητική παράδοση.

Όμως αξίζει ακόμη να τονιστεί και μια άλλη, γενικότερη —αν γίνεται— προσφορά στην παιδεία μας: η κριτική. Με τον Σολωμό, του Διαλόγου πριν και, ύστερα, των στοχασμών που κατέγραφε ετοιμάζοντας τις ποιητικές του συνθέσεις, έχουμε την άσκηση του κριτικού νου, με αισθητικές προϋποθέσεις, επάνω στα αντικείμενα της τέχνης. Τέλος, θυμίζω τη συμβολή του στον πεζό λόγο, με το Διάλογο, πάλι και με τη Γυναίκα της Ζάκυθος.»

(Κ. Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας,
Ίκαρος, Αθήνα, 1985, σελ. 242)

 

«Ο Πόρφυρας είναι ένα από τα πιο δύσκολα στην ερμηνεία τους ποιήματα του Σολωμού. Στο κέντρο βρίσκεται η σχέση μεταξύ ανθρώπου και φύσης [...]. Η ωραιότητα της φύσης είναι το μέσο με το οποίο ο κολυμβητής φτάνει στη μυστικιστική κατάσταση που περιγράφεται στην αρχή του μέρους 7 του ποιήματος. Αλλά ο καρχαρίας —"η άλογη τερατώδης δύναμη", όπως την ονομάζει ο Σολωμός— είναι και αυτός μέρος της φύσης. Η συνειδητοποίηση του δικού του δεσμού με τη φύση κάνει τον κολυμβητή ικανό να κερδίσει μια πνευματική νίκη εις βάρος της φύσης τη στιγμή ακριβώς που το σώμα του ηττάται από μία από τις δυνάμεις αυτής της φύσης. Η βιαιότητα του καρχαρία δεν υπονοεί ότι ολόκληρη η φύση είναι θηριώδης και βίαιη, αλλά σίγουρα δείχνει ότι η φύση έχει και θετική και αρνητική πλευρά, οπότε ενέχει κινδύνους για την ανθρώπινη ψυχή [...] το μήνυμα της ευδαιμονικής φώτισης του κολυμβητή είναι ότι ουσιαστικά αυτός δεν ανήκει στον φυσικό αλλά στον πνευματικό κόσμο.»

(Π. Μάκριτζ, Διονύσιος Σολωμός, μτφρ. Κατ. Αγγελάκη-Ρουκ, Καστανιώτης,
Αθήνα, 1995, σελ. 192-193)

 

3. Τα κείμενα

α. Ελεύθεροι Πολιορκημένοι

Διδακτικές επισημάνσεις

Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι είναι η πιο διάσημη σολωμική σύνθεση. Το περιεχόμενό της αναφέρεται στο ιστορικό γεγονός της πολιορκίας και της εξόδου του Μεσολογγίου. Είναι το πιο «αποσπασματικό» από τα έργα της ωριμότητας του ποιητή και μας παραδόθηκε με τη μορφή τριών Σχεδιασμάτων (Α, Β, Γ), ύστερα από την προσεκτική, όσο και εμβριθή παρέμβαση του Ιάκωβου Πολυλά, που πρώτος έφερε στο εκδοτικό φως το σολωμικό έργο, μελετώντας με σχολαστική ευλάβεια το αρχείο του ποιητή. Τα Σχεδιάσματα σε πρώτη ανάγνωση δεν έχουν μεταξύ τους καμιά φανερή χρονική ή αιτιακή οργάνωση. Ωστόσο, τόσο οι επιμέρους ποιητικές μονάδες των Σχεδιασμάτων όσο και ολόκληρα τα Σχεδιάσματα έχουν εσωτερική σύνδεση και πραγματώνουν τη βασική συνιστώσα της σολωμικής ποίησης, που είναι η αέναη αναζήτηση της ποιητικής αρτιότητας.

Γενικά

• Η διδασκαλία των Σχεδιασμάτων δεν πρέπει να επικεντρωθεί στην αναζήτηση ενός λογικού, χρονικού ή αιτιακού ειρμού ανάμεσα στα αποσπάσματα, αλλά να τα αναδείξει ως αυτοδύναμες ποιητικές μονάδες, με τις οποίες ο ποιητής συνεχώς δοκιμάζει τις εκφραστικές του δυνατότητες στην αναζήτηση του σημασιακού πυρήνα. Η διδακτική επεξεργασία της κορυφαίας ποιητικής σύνθεσης του Σολωμού είναι καλό να ξεκινήσει από τους Στοχασμούς του ποιητή (ανθολογούνται οκτώ σε σύνολο δεκαεπτά). Οι Στοχασμοί, χώρος της ελεύθερης σκέψης του ποιητή και ταυτόχρονα της δέσμευσης του δημιουργού, αποτελούν το διανοητικό «εργαστήρι» του, είναι οι άξονες πάνω στους οποίους θα βασιστεί η σύνθεση των Ελεύθερων Πολιορκημένων.

• Θα πρέπει να κατανοηθεί η σχέση και με τα εξωκειμενικά συμφραζόμενα. Στο εισαγωγικό μάθημα, δηλαδή, καλό είναι να παρουσιαστούν συνοπτικά τα γεγονότα στο Μεσολόγγι, ώστε να κατανοήσουν οι μαθητές πώς ένα ιστορικό γεγονός γίνεται ποιητικό όραμα: Η πολιορκία του Μεσολογγίου από τους Τούρκους του Κιουταχή και τους Αιγύπτιους του Ιμπραήμ κράτησε δώδεκα μήνες (Απρίλιος 1825-10 Απριλίου 1826). Οι πολιορκημένοι αμύνονται μέσα σε φοβερές συνθήκες με πείνα, στερήσεις, αρρώστιες. Η θέλησή τους και η απόφασή τους να υπερασπιστούν τον τόπο τους είναι ακατάβλητη, ως την ώρα της ηρωικής θυσίας τους που πραγματοποιείται με την Έξοδο, στις 10 Απριλίου.

 

Α' Σχεδίασμα:

Είναι, όπως παρατηρεί ο Πολυλάς, «συνθεμένο εις είδος προφητικού θρήνου εις το πέσιμο του Μεσολογγιού και λυρικό εις το σχήμα».

Οι μαθητές/τριες είναι καλό:

• Να προσέξουν τα διαφορετικά είδη που απαρτίζουν το περιεχόμενο του σχεδιάσματος (πεζό-ποιητικό) και να σχολιάσουν τον τρόπο σύνδεσής τους.

• Να παρατηρήσουν τον προφητικό τόνο του ποιήματος, εντοπίζοντας τα στοιχεία που αντλούνται από την εκκλησιαστική γλώσσα και παράδοση.

• Να διατυπώσουν απόψεις σχετικά με τη «θεόπνευστη ψάλτρα» σε σχέση και με άλλες γυναικείες μορφές της σολωμικής ποίησης (Ελευθερία, Ελλάδα, Δόξα, κ.ά).

• Να βρουν τα ιστορικά στοιχεία που ενσωματώνονται στο απόσπασμα. •Να σχολιάσουν τη φράση με την οποία κλείνει η πρώτη ενότητα του σχεδιάσματος.

 

Β' Σχεδίασμα:

Οι μαθητές/τριες μπορούν:

• Να βρουν τα κοινά θέματα με το Α' Σχεδίασμα και ειδικότερα να συγκρίνουν την ενότητα 1 του Β' Σχεδιάσματος με την ενότητα 2 του Α' Σχεδιάσματος.

• Να παρατηρήσουν πώς αισθητοποιείται ποιητικά η κατάσταση της πείνας.

• Να σχολιάσουν πώς επιδρά η πείνα, ως φυσικό εμπόδιο, στους Πολιορκημένους και στον ηθικό αγώνα τους.

• Να παρατηρήσουν πώς αντιπαρατίθεται ο άνδρας-πολεμιστής στην πείνα.

• Να συζητήσουν το περιεχόμενο της λέξης «καλός».

• Να βρουν τα εκφραστικά μέσα με τα οποία περιγράφεται η ομορφιά της φύσης.

• Να σχολιάσουν τη σολωμική σύλληψη ότι η «ωραιότης» της φύσης από τη μια εντείνει τις αγωνιστικές προσπάθειες των πολιορκημένων κι από την άλλη «αντιμάχεται» τον ηθικό αγώνα τους, ενισχύοντας τον πόθο τους για ζωή.

• Να σχολιάσουν τον στίχο «Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει», σε σχέση με την παραπάνω επισήμανση.

• Να αναλύσουν το αντιθετικό σχήμα «Η μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι» και να επισημάνουν τα συναισθήματα των πολιορκημένων που αυτό αποκαλύπτει.

• Να συνειδητοποιήσουν την οργανική σύνδεση των επιμέρους, συνδέοντας όλα τα προηγούμενα με το αμέσως παρακάτω απόσπασμα όπου ο Έλληνας πολέμαρχος σαλπίζει, ακριβώς για να διακόψει τη μαγεία της άνοιξης που θέτει σε κίνδυνο τον αγώνα των Μεσολογγιτών.

• Να παρατηρήσουν, με αφορμή την «περιπαίχτρα σάλπιγγα», με ποια εκφραστικά μέσα προβάλλεται αφενός η εξάντληση των πολιορκημένων και αφετέρου η ζωτικότητα του εχθρού.

• Να βρουν την εσωτερική σύνδεση των υπόλοιπων πεζών και ποιητικών μερών του αποσπάσματος, επισημαίνοντας τα ιστορικά στοιχεία τους (οι πολιορκημένοι περιμένουν να φτάσει ο φιλικός στόλος, οι πολιορκητές δίνουν υποσχέσεις ζωής, κ.λπ.).

• Να σχολιάσουν τη γεμάτη λυρισμό σκηνή όπου ο πολεμιστής συναντιέται με το «χρυσότερο από τα ονείρατά» του και να εκφράσουν απόψεις για τον λειτουργικό ρόλο της μέσα στη ζοφερή ποιητική ατμόσφαιρα.

• Να διακρίνουν τα θεατρικά στοιχεία (ευθύς λόγος, σκηνογραφικές λεπτομέρειες) στη σκηνή όπου συνομιλούν οι γυναίκες και να σχολιάσουν τον στίχο-θέση του ποιητή, «θαυμάζω τις γυναίκες μας και στ' όνομά τους μνέω».

• Να απαντήσουν στο ερώτημα πώς αντιλαμβάνονται τη στάση των γυναικών ως «εξωτερική δύναμη που τους καταπολεμάει» [σσ. τους πολιορκημένους του Μεσολογγίου].

• Να παρατηρήσουν ποιες είναι οι τελευταίες κινήσεις των πολιορκημένων πριν από την ηρωική τους έξοδο και να προσπαθήσουν να περιγράψουν τα συναισθήματά τους.

• Με αφορμή την ενότητα 16 αλλά και ολόκληρο το Σχεδίασμα, να συνθέσουν το ποιητικό όραμα του αγωνιστή.

• Να εμβαθύνουν συνολικά στο νόημα και στο μεγαλείο της θυσίας των Πολιορκημένων, σχολιάζοντας τον εμβληματικό στίχο «Η δύναμή σου πέλαγο κι η θέλησή μου βράχος».

 

Γ Σχεδίασμα:

Οι μαθητές/τριες πρέπει:

• Να σχολιάσουν τη λειτουργία του πρώτου αποσπάσματος: επίκληση-προσευχή.

• Να εκφράσουν τις απόψεις τους σχετικά με το ποια μπορεί να είναι η Μητέρα του ποιήματος.

• Να παρατηρήσουν στο δεύτερο απόσπασμα την ποιητική μορφή του γέρου και να σχολιάσουν τον τρόπο με τον οποίο ο ποιητής τον συνδέει με τον αγώνα των Μεσολογγιτών.

• Να περιγράψουν και να σχολιάσουν την εικόνα των πολεμιστών που βρίσκονται ενωμένοι κάτω από το εθνικό σύμβολο της σημαίας (3ο και 4ο απόσπασμα).

• Να εκτιμήσουν την ανδρεία, την αποφασιστικότητα και την υπέρτατη θυσία που πραγματοποιούν οι αγωνιστές στον βωμό των ιδανικών, όπως προβάλλονται στο 12ο και 13ο απόσπασμα και ειδικά στο μνημειώδη στίχο: «Δρόμο να σχίσουν τα σπαθιά, κι ελεύθεροι να μείνουν».

 

«Ο Πειρασμός»:

Ιδιαίτερα χρήσιμες για την προσέγγιση του ποιήματος «Ο Πειρασμός» είναι οι επισημάνσεις του Ερ. Καψωμένου: «[...] η Φεγγαροντυμένη του "Πειρασμού" αντιπροσωπεύει μια όραση του κόσμου που καταξιώνει την επίγεια ζωή. Εκφράζει τη σχέση ισορροπίας ανθρώπου-Κόσμου, πηγή ευδαιμονίας και υπαρξιακής πληρότητας. Μ' αυτό το νόημα αντιπροσωπεύει πράγματι το συγκλονιστικότερο κάλεσμα της ζωής, γιατί απλούστατα απογυμνώνει το θάνατο από κάθε έρεισμα που θα μπορούσε να το δικαιώσει. Προβάλλει μπροστά στα μάτια των πολιορκημένων την επίγεια ζωή ως το κατεξοχήν πεδίο δικαίωσης και μακαριότητας.»

Οι μαθητές/τριες πρέπει:

• Να προσέξουν την επιγραμματική λειτουργία του πρώτου στίχου με τον οποίο ο ποιητής «μας ρίχνει ακαριαία στη μέση του ερωτικού οργασμού της φύσης».

• Να ανταλλάξουν απόψεις σχετικά με το περιεχόμενο που αποκτούν οι προσωποποιημένες μορφές-σύμβολα του Έρωτα και του Απρίλη.

• Να σχολιάσουν τον δεύτερο στίχο (τι σημαίνουν οι λέξεις «καλή» και «γλυκιά»).

• Να βρουν ποια στοιχεία της φύσης παίρνουν μέρος στον χορό που οδηγούν ο Έρωτας και ο Απρίλης.

• Να σχολιάσουν την ποιητική μορφή του Αλαφροΐσκιωτου, ως την «ψυχή της λαϊκής παράδοσης που επιστρατεύεται για να προσπελάσει το απόκρυφο για τα κοινά μάτια μυστήριο της Φύσης» (Καψωμένος).

• Να εστιάσουν στη λειτουργία του τελευταίου στίχου (τη διαλεκτική του σχέση με τους 21 προηγούμενους).

• Να προβληματιστούν γύρω από το τι αισθητοποιεί η ντυμένη με το φως του φεγγαριού κορασιά που με την εμφάνισή της κλείνει την ενότητα.

• Να εξετάσουν, τέλος, συγκριτικά τον «Πειρασμό» του Γ' Σχεδιάσματος με το απόσπασμα από το Β' Σχεδίασμα «Ο Απρίλης με τον Έρωτα.» και ιδιαίτερα να σχολιάσουν το νόημα του στίχου «Όποιος πεθαίνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει».

 

Παράλληλο κείμενο

Δ. Σολωμός, Κρητικός (απόσπασμα)

«Ακόμη εβάστουνε η βροντή.

Κι η θάλασσα, που σκίρτησε, σαν το χοχλό που βράζει,

Ησύχασε και έγινε όλο ησυχία και πάστρα,

Σαν περιβόλι ευώδησε κι εδέχθηκε όλα τ' άστρα.

Κάτι κρυφό μυστήριο εστένεψε τη φύση

Κάθε ομορφιά να στολιστεί και το θυμό ν' αφήσει.

Δεν είν' πνοή στον ουρανό, στη θάλασσα, φυσώντας

Ούτε όσο κάνει στον ανθό η μέλισσα περνώντας,

Όμως κοντά στην κορασιά που μ' έσφιξε κι εχάρη,

Εσειότουν τ' ολοστρόγγυλο και λαγαρό φεγγάρι.

Και ξετυλίζει ογλήγορα κάτι που εκείθε βγαίνει,

Κι ομπρός μου ιδού που βρέθηκε μια φεγγαροντυμένη.

Έτρεμε το δροσάτο φως στη θεΐκιά θωριά της,

Στα μάτια της τα ολόμαυρα και στα χρυσά μαλλιά της.»

(Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ Λυκείου, Θεωρητική Κατεύθυνση, Ο.Ε.Δ.Β., σελ. 19-20)

 

• Να συγκρίνετε το παραπάνω απόσπασμα με τον «Πειρασμό» του Γ' Σχεδιάσματος ως προς το περιεχόμενο και τη μορφή.

 

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Αλεξίου Στ. [Επιμέλεια-εισαγωγή], Δ. Σολωμού Ποιήματα και Πεζά, Στιγμή, Αθήνα, 1994.

Δημαράς Θ. Κ., Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Ίκαρος, Αθήνα, 61985.

Δημηρούλης Δ., Φάκελος «ΔιονύσιοςΣολωμός»: Ανατομία ενός εθνικού θρίλερ, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2003.

Καψωμένος Ερ., Καλή 'ναι η μαύρη πέτρα σου. Ερμηνευτικά κλειδιά στο Σολωμό, Εστία, Αθήνα, 32004.

Καψωμένος Ερ., Διονύσιος Σολωμός: Ανθολόγιο θεμάτων της σολωμικής ποίησης, Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα, 1998.

Καψωμένος Ερ., Ο Σολωμός και η Ελληνική Πολιτισμική Παράδοση, Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα, 1998.

Κεχαγιόγλου Γ., «Θέματα του Πόρφυρα και η σολωμική ποίηση», Υδρία, τεύχος 16, Μάιος-Ιούλιος 1975, σελ. 63-70.

Κεχαγιόγλου Γ., «Προτάσεις για τον Πόρφυρα του Σολωμού», Αφιέρωμα στον ΚαθηγητήΛίνο Πολίτη, Θεσσαλονίκη, 1979, σελ. 153-184.

Κριαράς Εμμ., Διονύσιος Σολωμός, Ο βίος και το έργο, Εστία, Αθήνα, 1969.

Μάκριτζ Π., Διονύσιος Σολωμός, μτφρ. Αγγελάκη-Ρουκ, Καστανιώτης, Αθήνα, 1995.

Μαστροδημήτρης Δ. Π., Η Ποίηση του Νέου Ελληνισμού. Ανθολογία, Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα, 72004. Παλαμάς Κ., Διονύσιος Σολωμός, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Ερμής, Αθήνα, 1981.

Πολίτης Λ., Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1993. - [επιμέλεια]:

Διονυσίου Σολωμού Άπαντα, τόμος 1ος, Ποιήματα, Ίκαρος, Αθήνα, 3, 1971

Διονυσίου Σολωμού Άπαντα, τόμος 2ος, Ποιήματα και Πεζά, Ίκαρος, Αθήνα, 2, 1969.

Σεφέρης Γ., Δοκιμές, τόμοι Α', Β', Ίκαρος, Αθήνα, 5, 1984.

 

Αφιερώματα

Διαβάζω, «Δ. Σολωμός», τ. 213, 1989.

Φιλολογική, «Διονύσιος Σολωμός», Π.Ε.Φ., Αθήνα, 1998.

Περίπλους, «Διονύσιος Σολωμός», τ. 46-47, Ιούλιος 1998-Φεβρουάριος 1999.

Ομπρέλα, τεύχος 42, Αθήνα, 1998.

 

 

Διονύσιος Σολωμός
Βιογραφικό σημείωμα
Η Επτανησιακή Σχολή, Ο Διονύσιος Σολωμός, ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ
Για τη ζωή και το έργο του [πηγή: Ανεμόσκαλα (Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα)
Πρόσωπα και θέματα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα)
Διαδικτυακές πηγές για τη ζωή και το έργο του Δ. Σολωμού
Καντάτα Ελευθερίας (μελοποιημένα αποσπάσματα) [πηγή: Βουλή των Ελλήνων]
Διάβασε ολόκληρο το ποίημα
«Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», μελοποιημένα αποσπάσματα σε μουσική Γιάννη Μαρκόπουλου

Θεόδωρος Βρυζάκης
στη Βικιπαίδεια
στην Εθνική Πινακοθήκη
στο paleta art
στο art 22
στο ΝΙΚΙΑΣ
στο artnet ,
στο eikastikon
στο Google Art & Culture

Νικόλαος Γύζης:
Εθνική Πινακοθήκη ,
Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας ,
Εικαστικόν
Τελόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ.
στο art magazine
στο paleta art
στο art net
στο ΝΙΚΙΑΣ
στο Google Art & Culture

Πίνακες ζωγραφικής εμπνευσμένοι από την Έξοδο του Μεσολογγίου

 

Μπορείτε να γράψετε τις απαντήσεις σας και να τις εκτυπώσετε ή να τις σώσετε σε αρχείο pdf.

Εκτύπωση ή αποθήκευση