Αρχαία ελληνική μυθολογία

Γέννηση, ιδιότητες

Εικόνες

Τον Ερμή, γιο Δία-Μαίας, Μούσα, τραγούδησέ μου,
Κυλλήνης, πολυπρόβατης Αρκαδίας αφέντη,
μαντατοφόρο των θεών, το γέννημα της Μαίας,
της ωριοπλέξουδης νύφης που πλάγιασε με Δία,
της σεβαστής· απόφευγε των θεών τις συνάξεις
των μακάριων· έμενε μες σε σκιερό άντρο·
τη συναντούσε ερωτικά εκεί ο γιος του Κρόνου
μεσάνυχτα, σαν έπιανε γλυκός πια ύπνος τότε,
κρυφά από θνητούς-θεούς, τη λευκοχέρα Ήρα.
Όταν ξετέλειωνε η σκέψη του Δία του μεγάλου
(είχε σταθεί στον ουρανό γι’ αυτή δέκατος μήνας,
έφερε στο φως κι έγινε πια φανερό το πράγμα),
γέννησε γιο πολύτροπο, με τέχνες προικισμένο,
αρπαχτικό, κλέφτη βοδιών, οδηγητή ονείρων,
νυχτερινό κατάσκοπο, που γρήγορα πια ήταν
να δείξει έργα ξακουστά στους αθανάτους μέσα.
Τη αυγή είχε γεννηθεί, λύρα το μεσημέρι έπαιζε,
του μακρορίχτη Φοίβου έκλεψε βόδια νύχτα
την πρώτη τέταρτη απ’ τη γέννηση μέρα.
Όταν λοιπόν ξεπήδησε απ’ της μάνας τον κόλπο,
ξαπλωμένος δεν έμενε στο ιερό του λίκνο,
αλλά πηδώντας έψαχνε του Απόλλωνα τα βόδια
του άντρου του ψηλόστεγου περνώντας το κατώφλι.
(Ὁμηρικός Ὓμνος Εἰς Ἑρμῆν, στ. 1-23, μετ. Θ.Γ. Μαυρόπουλος) [Εικ. 1]

Οι διάφορες παραστάσεις του Ερμή και οι σχετικοί με αυτόν μύθοι αποκαλύπτουν τις ιδιότητές του και τελικά την υπόστασή του. Ο Ερμής παριστάνεται συνήθως γενειοφόρος, κριοφόρος [Εικ. 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11], όπως στο άγαλμα του γλύπτη Κάλαμι των πρώιμων κλασικών χρόνων στην Τανάγρα της Βοιωτίας (Παυσ. 9.22), ή να οδηγεί βόδια [Εικ. 12, 13], να σχετίζεται με τη γέννηση του Διόνυσου [Εικ. 14, 15, 16, 17, με κηρύκειο, πέτασο και φτερωτά σανδάλια [Εικ. 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43] ως χθόνιος και συνοδός ψυχών, όπως λ.χ. της Ευρυδίκης [Εικ. 44, 45] και των μνηστήρων, μέχρι τη στιγμή που τις παραλαμβάνει ο ψυχοπομπός Χάρων (Ευρ., Άλκ. 361), δέκτης επικλήσεων σε νεκρικές τελετές [Εικ. 46, 47], της πανσπερμίας κατά την τρίτη, προς τιμή των νεκρών, μέρα των Ανθεστηρίων. Ως αγγελιαφόρος των θεών και ως συνοδός ψυχών [Εικ. 48, 49, 50, 51] επικοινωνεί και επιτρέπει, με μια έννοια, την επικοινωνία με δύο κόσμους, τον υποχθόνιο και τον επιχθόνιο, τον επιχθόνιο και τον ουράνιο, αίροντας όρια. Γι’ αυτό, εξάλλου, και οι ερμαϊκές στήλες τοποθετούνται στα όρια χωραφιών, πόλεων, ως οδοδείκτες, μπροστά στα σπίτια [Εικ. 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63]. Ακόμη και ο νέος και αγένειος Διονυσοφόρος Ερμής [Εικ. 64] του Πραξιτέλη αναδεικνύει τον οριακό του χαρακτήρα, όπως θα δούμε παρακάτω. Εξάλλου, χάρη σε αυτόν ο Πρίαμος [Εικ. 65, 66] πετυχαίνει να υπερβεί τα όρια ανάμεσα στο Τρωικό και το Αχαϊκό στρατόπεδο, να φτάσει απαρατήρητος μέχρι τη σκηνή του Αχιλλέα (Ιλ. Ω 336-338) και να ικετεύσει τον ήρωα φονιά του γιου του να του αποδώσει το ατιμασμένο σώμα του Έκτορα. Το ίδιο έγινε και κατά την επιστροφή του από το Αχαϊκό στρατόπεδο μέσα στην Τροία (Ιλ., Ω 679-684).

Ερμής γενειοφόρος και «τετράγωνος» (πεσσόμορφος)

Αλλ' ενώ αυταί [οι προετοιμασίες για τη Σικελική Εκστρατεία, 415 π.Χ.] επροχώρουν, τα πρόσωπα σχεδόν όλων των ευρισκομένων εις τας Αθήνας λιθίνων Ερμών (των γνωστών τετραγώνων αγαλμάτων, τα οποία κατά την κρατούσαν συνήθειαν είναι τοποθετημένα εις μέγαν αριθμόν ενώπιον των προθύρων των ιδιωτικών οικιών και των ναών) ηκρωτηριάσθησαν εντός της ιδίας νυκτός. (Θουκ. Στ, 27, μετ. Ε. Βενιζέλος)

Οι στήλες [Εικ. 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63] αυτές, στις οποίες ο Ερμής εμφανίζεται γενειοφόρος και, ενίοτε, με το γνωστό αρχαϊκό χαμόγελο, μοιάζει να ξεπηδούν από το έδαφος. Συνδετικοί κρίκοι ανάμεσα στον κόσμο των θνητών και τον χθόνιο, αναδεικνύουν τη χθόνια πλευρά της ουσίας των θεών^[1], η οποία, με τον καθορισμό των ορίων και των αρμοδιοτήτων τους μέσα στα ομηρικά κείμενα και στις πατριαρχικές κοινωνίες, περιορίστηκε. Οι δώδεκα (;) θεοί κατοικούν πλέον αποκλειστικά στον ουρανό, Πλούτων και Περσεφόνη στον κάτω κόσμο, ενώ ο Διόνυσος λόγω της ιδιόμορφης φύσης του –ενιαύσιος θάνατος και ανάσταση– παρεμπιπτόντως μόνο ανεβαίνει στον Όλυμπο. Τα όρια είναι σαφή και η υπέρβαση σπάνια. Από την άλλη πλευρά όμως, ο κάτω κόσμος είναι και πλουτοδότης: ό,τι παίρνει το αποδίδει πάλι πίσω εξασφαλίζοντας τη ζωή. Γι’ αυτό και στον αγροτικό κόσμο και στις αγροτικές τελετουργίες ζωή και θάνατος συνιστούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, που στη συνύπαρξή τους στην τρίτη του πλευρά τού επιτρέπουν να κυλά. Ως στήλη και ως όνομα^[2] ο Ερμής συνδέεται με τον θάνατο, ενώ η ιθυφαλλία των στηλών τον υποδεικνύουν ως θεότητα της βλάστησης.

Ο Ηρόδοτος (2.51) ανάγει την προέλευση του ιθυφαλλικού Ερμή στον αγροτικό πελασγικό πληθυσμό, ενώ το όνομά του διαβάστηκε στις πινακίδες της Πύλου. Η αρχαία καταγωγή και η σύνδεση του θεού με αγροτικές και μυστηριακές λατρείες εξηγούν την προσκόλληση στην πεσσόμορφη απεικόνιση, παρά τις προσπάθειες του Ομήρου να δημιουργήσει έναν ωραίο, εφηβικό Ερμή (Ιλ., Ω 347-363, Οδ., κ 275-279), όπως περίπου τον παρέστησε ο Πραξιτέλης.

Ερμής αγένειος και Διονυσοφόρος (Πραξιτέλης)

Γνωρίζουμε από τους μύθους και τα έργα των τεχνών ότι ο Ερμής συνδέεται με τον Διόνυσο ήδη από τη γέννησή του από τον μηρό του κοινού τους πατέρα· [Εικ. 14, 15, 16, 17] ότι παραδίδει τον μικρό Διόνυσο στις κουροτρόφους Νύμφες της κισσοστεφανωμένης Νύσας [Εικ. 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77] –μόνο στο σατυρικό δράμα Διονυσίσκος του Σοφοκλή ο Ερμής παραδίδει το βρέφος στον Παπποσιληνό [Εικ. 78. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, ο Δίας εμπιστεύτηκε τον Διόνυσο στον Ερμή που παρέδωσε το βρέφος στον Αθάμαντα και την Ινώ, την αδελφή της μητέρας του θεού Σεμέλη, για να το αναθρέψουν σαν κορίτσι. [Εικ. 79]

Τι όμως παριστάνει το γλυπτό σύμπλεγμα του Πραξιτέλη [Εικ. 64] στην Ολυμπία; Είναι κάτι σοβαρό ή αστείο;

Εκδοχή πρώτη: Ταΐζει ο Ερμής τον Διόνυσο σταφύλια. Όμως από τους μύθους δεν είναι γνωστό κάτι τέτοιο –εξάλλου, το τάισμα ενός παιδιού είναι υπόθεση γυναικεία.

Εκδοχή δεύτερη: Βασανίζει ο Ερμής τον Διόνυσο. Πιθανή κατάσταση, αν λάβει κανείς υπόψη του ότι ο Ερμής είχε τη φήμη του απατεώνα ήδη από τη γέννησή του.

Αν και η σχέση των δύο θεών παραμένει αινιγματική, μπορούμε να διατυπώσουμε ορισμένες παρατηρήσεις και υποθέσεις. α) Ο Ερμής συνδυάζει την αρρενωπότητα του πολυκλείτειου κορμιού και την τρυφερότητα του βλέμματος που ταιριάζει σε μια μητέρα. β) Αγάλματα του Ερμή τοποθετούνταν σε παλαίστρες, όπου ο νέος σε μια ηλικία οριακή για τον καθορισμό του φύλου και των ερωτικών επιλογών του, προετοιμάζεται να μπει στον κόσμο των ενηλίκων. Μήπως λοιπόν το τάισμα από έναν αρσενικό θεό σηματοδοτεί την είσοδο του παιδιού στον κόσμο των ενηλίκων; Εξάλλου, ο ωραιότερος έφηβος της Τανάγρας μιμούνταν στη γιορτή του Ερμή τον θεό που περιέφερε στην πόλη έναν κριό, ενώ στην ίδια πόλη ο Ερμής έφηβος, με τη στλεγγίδα της παλαίστρας στο χέρι, οδηγεί έφηβους σε μάχη (Παυσ. 9.22).

Παρά τις μορφικές διαφορές, ο γενειοφόρος πεσσόμορφος Ερμής των στηλών [Εικ. 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63] και ο αγένειος Ερμής του Πραξιτέλη αναπαριστούν την ίδια ακριβώς ιδιότητα του θεού: να βρίσκεται σε όρια και να υπερβαίνει όρια. Εξάλλου, στους διάφορους μύθους ο Ερμής λειτουργεί διαμεσολαβητικά, ως μεταφορέας μηνυμάτων και αντικειμένων, ως διερμηνευτής της βούλησης των θεών, ως βοηθός και συνοδός. Ως παράδειγμα αναφέρουμε τον ρόλο του στη διάσωση του Οδυσσέα, μία φορά μεταφέροντας μήνυμα του Δία στην Καλυψώ [Εικ. 81, 82, 83, 84, 85] (Οδ., ε 28-148), άλλη φορά προειδοποιώντας τον ήρωα για το πώς θα μπορέσει να μείνει αλώβητος από τα μάγια της Κίρκης [Εικ. 86, 87, 88, 89, 90] (Οδ., κ 280-306).

Πάντως και στη ζωφόρο του Παρθενώνα τα δυο αδέλφια παριστάνονται κοντά ο ένας στον άλλον –ο Διόνυσος γέρνει νωχελικά στη ράχη του αδελφού του–, και παρακολουθούν πρώτοι από τους θεούς την προσέλευση της πομπής των Παναθηναίων [Εικ. 91].

Ερμής Ψυχοπομπός

Ο Ερμής ως αγγελιαφόρος και συνοδός ψυχών διαρρηγνύει τα όρια ανάμεσα στον ουρανό, τη γη και τον κάτω κόσμο, κάτι που για τους περισσότερους θεούς, πόσο μάλλον τους ανθρώπους, είναι απαγορευμένο. Συνοδεύει την Ευρυδίκη [Εικ. 44, 45] και τους μνηστήρες που σκότωσαν Οδυσσέας και Τηλέμαχος, μέχρι τη στιγμή που τους παραλαμβάνει ο Χάροντας ψυχοπομπός / που το κουπί κρατάει (Ευρ., Άλκ. 361). Συνοδεύει τον νεκρό Άδωνη στον κόσμο των ζωντανών, ύστερα από παράκληση της Αφροδίτης στον Δία, όπου ο αναστημένος νέος παντρεύεται την κύπρια Ερινόνα. Είναι παρών στην αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα [Εικ. 92, 93, 94, 95, 96] και της Βασίλης από τον Έχελο [Εικ. 97]. Συνοδεύει την Άλκηστη στον κάτω κόσμο και αργότερα, μαζί με τον Ηρακλή στον επάνω. Με εντολή του Δία κλέβει το σώμα της νεκρής Αλκμήνης από τον τάφο της στην Αλίαρτο και το μετέφερε στο Νησί των Μακάρων, όπου η μητέρα του Ηρακλή παντρεύτηκε τον Ραδάμανθυ, τον κριτή του Κάτω Κόσμου. Συγκρατεί τον Ηρακλή, όταν ο ήρωας, ζωντανός στον κάτω κόσμο, ετοιμάζεται να επιτεθεί στη νεκρή Γόργη, την αδελφή του Μελέαγρου, σαν να ήταν ζωντανή, λέγοντάς του ότι οι μορφές που έβλεπε δεν ήταν παρά σκιές. Συνοδεύει τον Πρίαμο, όταν ο δύστυχος πατέρας νύχτα μεταβαίνει στο στρατόπεδο των Αχαιών, στη σκηνή του Αχιλλέα, για να δώσει λύτρα και να πάρει το σώμα του γενναίου παιδιού του, του Έκτορα, για να το θάψει με τιμές, παίρνοντας τη μορφή θνητού αγοριού –και στην μορφήν ομοιώθη / με αγόρι γενεάς λαμπρής, πόχει το πρώτο χνούδι, / καιρός που η νιότη φαίνεται με όσην χάριν έχει (Ω 346-348). [Εικ. 65, 66] Και ακόμη, δέχεται επικλήσεις σε νεκρικές τελετές [Εικ. 46, 47] (Αισχ., Χοηφ. 124-128).

Ερμής και Δίας

Ο Ερμής είναι ένα από τα παιδιά του Δία (παῖς) αλλά και υπηρέτης (παῖς) του πατέρα του που εκτελεί τις εντολές του και μεταφέρει τα μηνύματά του σε θεούς και ανθρώπους.

1. Όταν η Ρέα γέννησε τον Δία, από φόβο για την τύχη του, μήπως δηλαδή το καταβροχθίσει ο πατέρας του Κρόνος όπως έκανε με τα άλλα τους παιδιά, άφησε τον νεογέννητο Δία σε μια σπηλιά στην Κρήτη με μια κατσίκα δίπλα του να τον θρέφει με το γάλα της και με ένα χρυσό σκυλί να τους φυλάει. Μετά τη νίκη του Δία επί του Κρόνου, η κατσίκα Αμάλθεια έγινε αστερισμός και ο σκύλος ορίστηκε να φυλά το ιερό του Δία στην Κρήτη. Αυτόν τον σκύλο τον έκλεψε ο Πανδάρεος, γιος του Μέροπα, και τον πήγε στο όρος Σίπυλο της Λυδίας. Εκεί ζήτησε από τον Τάνταλο να τον προσέχει. Όταν κάποια στιγμή επέστρεψε και ζήτησε τον σκύλο, ο Τάνταλος αρνήθηκε ότι του τον είχε δώσει. Και ο Δίας μεταμόρφωσε τον Πανδάρεο σε βράχο για την κλοπή και τον Τάνταλο τον βύθισε στη γη και έβαλε από πάνω του το βουνό Σίπυλος τιμωρώντας τον για την ψευδορκία του. Άλλη εκδοχή θέλει τον Ερμή να διεκδικεί το σκυλί για λογαριασμό του Δία και ο Τάνταλος να ψευδορκεί στον ίδιο τον θεό. Όμως ο Ερμής βρήκε το σκυλί και κατάχωσε τον Τάνταλο.

2. Ο Απολλόδωρος μεταφέρει ένα επεισόδιο από τη Γιγαντομαχία, στο οποίο ο Δίας τραυματίζεται· στην ανάκτηση των χαμένων δυνάμεών του σημαντική είναι η συμβολή του Ερμή:

Όταν οι θεοί νίκησαν τους Γίγαντες, ακόμη περισσότερο εξαγριωμένη η Γη ζευγάρωσε με τον Τάρταρο και γέννησε τον Τυφώνα στην Κιλικία, ένα πλάσμα μειξογενές, κάτι ανάμεσα σε άνδρα και ζώο. [...] μέχρι τους μηρούς το σώμα του είχε μορφή ανθρώπου τεράστιου, τόσο που ξεπερνούσε όλα τα βουνά, ενώ το κεφάλι του άγγιζε πολλές φορές και τ’ άστρα· όταν τέντωνε τα χέρια του, το ένα έφτανε στη δύση και το άλλο στην ανατολή· από αυτά ξεπετάγονταν εκατό δρακοκεφαλές^[3]. Το υπόλοιπο σώμα του από τους μηρούς και κάτω το περιέβαλλαν τεράστιες κουλουριασμένες οχιές, που, όταν γύριζαν προς τα πάνω, οι άκρες τους έφταναν μέχρι ψηλά το κεφάλι του και σφύριζαν δυνατά. Όλο του το σώμα ήταν καλυμμένο με φτερά, ενώ από το κεφάλι και τη γενειάδα ανέμιζαν άγριες τρίχες και φωτιά έβγαινε από τα μάτια του. [...] Όταν οι θεοί τον είδαν να ορμά στον ουρανό, διέφυγαν τρέχοντας στην Αίγυπτο και, κυνηγημένοι, πήραν μορφές ζώων. Όσο ο Τυφώνας ήταν μακριά, ο Δίας τον κατακεραύνωνε, όταν όμως πλησίασε, τον χτυπούσε με ατσάλινο δρεπάνι, και καθώς αυτός το έσκαγε, τον καταδίωξε μαζί με τους άλλους μέχρι το Κάσιο όρος· αυτό βρίσκεται πάνω από τη Συρία^[4]. Εκεί, καθώς ο Δίας τον είδε πληγωμένο, ήρθαν στα χέρια. Αλλά ο Τυφώνας τυλίχτηκε γύρω του με τις σπείρες και τον έσφιξε γερά, του άρπαξε το δρεπάνι και του έκοψε τους τένοντες των χεριών και των ποδιών· ύστερα τον φορτώθηκε στους ώμους και, περνώντας τη θάλασσα, τον μετέφερε στην Κιλικία και εκεί τον έκλεισε στο Κωρύκιο άντρο. Το ίδιο και τους τένοντες, αφού τους τύλιξε με αρκουδοτόμαρο, τους έκρυψε εκεί και έβαλε τη δράκαινα Δελφύνη να τα φυλάει· μισό ζώο ήταν αυτή η κόρη. Όμως ο Ερμής και ο Αιγίπανας έκλεψαν τους τένοντες και κρυφά τους επανατοποθέτησαν στο σώμα του Δία. Ο Δίας, αφού βρήκε ξανά τη δύναμή του και πρόβαλε ξαφνικά στον ουρανό πάνω σε άρμα που το έσερναν φτερωτά άλογα, και κεραυνοβολώντας τον Τυφώνα τον έδιωξε προς το βουνό που ονομαζόταν Νύσα [...].

Και στους έρωτές του βοηθά ο Ερμής τον πατέρα του Δία:

1. Στους γάμους του Δία με την Ήρα προσκλήθηκαν ο πάντες, θεοί, άνθρωποι, ζώα. Μόνο η νεαρή Χελώνη περιφρόνησε την πρόσκληση και δεν παρέστη στους γάμους. Ο Ερμής, που παρατήρησε την απουσία της νέας, κατέβηκε από τον ουρανό και άρπαξε το σπίτι με τη Χελώνη μέσα και το έριξε στο νερό. Και εκείνη μεταμορφώθηκε στο ζώο που είναι καταδικασμένο να κουβαλά το σπίτι του διαρκώς.

2. Πριν ακόμη γεννηθεί ο καρπός του έρωτα του Δία για την Αλκμήνη, δηλαδή ο Ηρακλής, η σύζυγος του Δία εκδήλωσε την οργή της —όχι βέβαια απέναντι στον άνδρα της. Όταν γεννήθηκε το παιδί, ο Ερμής το έβαλε κρυφά στο στήθος της κοιμισμένης Ήρας, για να θηλάσει, ώστε να αποκτήσει αθανασία. Με το που ξύπνησε η Ήρα, απώθησε το παιδί, το γάλα της τινάχτηκε ψηλά και διέγραψε μια τροχιά στον ουρανό. Από το γάλα αυτό σχηματίστηκε ο Γαλαξίας.

3. Βοήθησε τον πατέρα του στην ερωτική του περιπέτεια με την Ιώ σκοτώνοντας τον Άργο και τον Ιέρακα.

4. Όσο ακόμη η Καλλιστώ κυοφορούσε το παιδί της από τον Δία, πέθανε από βέλος της Άρτεμης ή μεταμορφώθηκε σε αρκούδα από την Ήρα. Τότε ο Δίας έστειλε τον Ερμή με διαταγή να σώσει το παιδί και να το παραδώσει στη Μαία, τη μητέρα του και παλιά ερωμένη του Δία, για να το αναθρέψει.

Βοηθά τον πατέρα του στην απόδοση τιμών σε θνητούς που ξεχωρίζουν για την ευσέβειά τους (π.χ. Φιλήμονας - Βαυκίδα, Υριέας - Κλονία, αλλά και στην τιμωρία θνητών για την ασέβειά τους, όπως συνέβη με τους γιους της Πολυφόντης και δισέγγονους του Άρη. Αυτοί ονομάζονταν Άγριος και Όρειος και ξεχώριζαν για την ασέβειά τους προς τους θεούς, την αγένεια και την επιθετικότητά τους απέναντι στους τους ανθρώπους, ιδίως τους ξένους. Έτσι, ο Δίας έστειλε τον Ερμή να τιμωρήσει τους δυο ανθρωποφάγους· κι εκείνος τους έκοψε τα άκρα, πόδια και χέρια. Όμως η θεϊκή καταγωγή τους από τον Άρη δεν τους άφησε απροστάτευτους· ο προπάππος τους θεός του πολέμου, σε συνεργασία με τον τιμωρό τους Ερμή, τους έσωσε μεταμορφώνοντάς τους σε πουλιά.

Και όπως η δικαιοδοσία του Άρη δεν επέτρεψε τον πλήρη αφανισμό των απογόνων του, πολύ περισσότερο ο Ερμής είναι υποχρεωμένος να σέβεται τη δικαιοδοσία του Δία, όπως έγινε στην περίπτωση των Αρπυιών που οι Βορεάδες καταδίωξαν μέχρι τις Πλωτές νήσους. Εκεί τις έφτασαν αλλά δεν τις πείραξαν, γιατί μπήκε μπροστά τους η Ίριδα, η αδελφή τους, ή ο Ερμής (Ησ. απ. 156), εμποδίζοντάς τους να σκοτώσουν πλάσματα που υπηρετούσαν τον Δία.

Ο Ερμής μεταφέρει μηνύματα του Δία, κάτι που δεν τον καθιστά πάντα ευχάριστο, και εκτελεί επικίνδυνες αποστολές. Για παράδειγμα, ζητά από την Καλυψώ να αφήσει τον Οδυσσέα να φύγει από κοντά της· ή από τον τιμωρημένο και δεμένο στον Καύκασο Προμηθέα, προσπαθεί, κατ’ εντολή του Δία, να εκμαιεύσει το μυστικό που ο Τιτάνας κατείχε για την τύχη του τιμωρού του Δία από ένα γιο του. [Εικ. 98, 99, 100] Ο ταλαιπωρημένος και ανυπόταχτος Προμηθέας χλευάζει τον νεαρό θεό για τη δουλική υπηρεσία που προσφέρει στον νέο δυνατό κυρίαρχο της εξουσίας, τον Δία (Αισχ., Προμ. Δεσμ. 944-1093). Ο Αριστοφάνης, με τη σειρά του, σατιρίζει για τον ίδιο λόγο τον Ερμή, που έφτασε στο σημείο να προσφέρει τις υπηρεσίες του σε έναν άνθρωπο, τον Τρυγαίο, με αντάλλαγμα τα κρέατα που του πρόσφερε ο πονηρός Αθηναίος· ο ποιητής καυτηρίασε, ακόμη, τη δειλία του θεού μπροστά στον φοβερό προσωποποιημένο Πόλεμο (Αριστοφ., Ειρήνη 180-233). Και σε ερυθρόμορφο κρατήρα με ελικωτές λαβές (450 π.Χ.), που παραπέμπει στο σατυρικό δράμα του Σοφοκλή Πανδώρα ή Σφυροκόποι, ο Ερμής πλησιάζει την απελευθερωμένη από τον Επιμηθέα Πανδώρα, κρατώντας ένα λουλούδι για εκείνη, προφανώς κατ’ εντολή του Δία, γιατί, ενώ κινείται προς τα μπρος, έχει στρέψει το κεφάλι του προς τα πίσω, προς τον Δία που στέκεται στην άκρη αριστερά (Οξφόρδη, Ashmolean Museum, G 275). Κατ’ εντολή του την είχε αρχικά προικίσει με νου θρασύ και απατηλό ήθος (Ησ., Έργα και Ημέραι, 67). [Εικ. 101, 102, 103]

Ερμής και Άργος

Ο Ερμής εμπλέκεται στην ερωτική περιπέτεια του πατέρα του με την Ιώ και στον φόνο του φύλακά της Άργου. Πιο συγκεκριμένα:

Για να προφυλάξει την ερωμένη του από τη ζήλεια της Ήρας ο Δίας μεταμόρφωσε την Ιώ σε λευκή αγελάδα, τόσο ξεχωριστή που η Ήρα ζήτησε αυτή τη δαμάλα ως άξια να την προσφέρουν στη χάρη της. Αφιερωμένη πια η Ιώ στην Ήρα φυλασσόταν από τον Άργο με τα εκατό μάτια. Την ημέρα την άφηνε ελεύθερη να βόσκει, τις νύχτες την έδενε σε μια ελιά, που είχε φυτρώσει σε ένα ιερό δάσος στις Μυκήνες, και την επιτηρούσε συνεχώς χάρη στο γεγονός ότι όταν κοιμόταν, έκλειναν μόνο τα μισά του μάτια· τα άλλα, ορθάνοιχτα, επόπτευαν. Ο Δίας, που ενίοτε έπαιρνε τη μορφή ταύρου για να ενωθεί με την αγαπημένη του, τη λυπήθηκε και ζήτησε από τον Ερμή να σώσει την κοπέλα από τον φύλακά της. Ο Ερμής είτε σκότωσε τον Άργο με μια πέτρα που πέταξε από μακριά, είτε, παίζοντας τον αυλό του Πάνα ή με το μαγικό ραβδί του ή αφηγούμενος την ιστορία της Σύριγγας, αποκοίμισε τα πενήντα μάτια που παρακολουθούσαν ξάγρυπνα, ενώ τα άλλα πενήντα κοιμόντουσαν τον φυσικό τους ύπνο. Σε αυτή την κατάσταση, τον σκότωσε με το δρεπάνι του. Και ο Ερμής ονομάστηκε Αργεϊφόντης, δηλαδή Αργοκτόνος, ενώ η Αργεία θεά Ήρα, με τον φόνο του προστατευομένου της και με τον γάμο της με τον Δία, υποτάχθηκε στην πατριαρχική εξουσία του Ολύμπιου αρχηγού που περιόρισε τη δύναμή της. [Εικ. 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110]

Παραλλαγή του μύθου θέλει τον Δία να φτάνει στο Άργος μαζί με τον Ερμή για να συναντήσει την όμορφη κόρη. Ερμής και Πλούτος τράβηξαν την προσοχή των υπολοίπων, του βασιλιά και των υπηκόων του, ο πρώτος με τα λόγια του, ο δεύτερος κάνοντας τον ποταμό να ξεχειλίσει και να ποτίσει πλούσια τον αργολικό κάμπο που απέδωσε εκατονταπλάσιο καρπό. Όμως, η τιμώμενη θεά του τόπου Ήρα, θυμωμένη με τα καμώματα του άνδρα της, έστειλε την Ίριδα να ειδοποιήσει τους απρόκλητους επισκέπτες να φύγουν από τον τόπο της. Ύστερα έφερε τόση ξηρασία που ως και ο ποταμός Ίναχος ξεράθηκε, τα πλούσια αποθέματα στις αποθήκες εξαντλήθηκαν· και ακόμη, μεταμόρφωσε την Ιώ σε αγελάδα που τη φυλούσε άγρυπνα ένας φύλακας που με τη φλογέρα του θύμιζε στους κατοίκους τους παλιούς καλούς καιρούς. Ο Δίας λυπήθηκε την Ιώ και έστειλε τον Ερμή να σκοτώσει τον φύλακα και να ελευθερώσει το κορίτσι.

Ερμής και Ιέραξ

Όταν ο Δίας διέταξε τον Ερμή να κλέψει τη μεταμορφωμένη σε αγελάδα Ιώ από τον πανόπτη Άργο, ο εντολοδόχος του Δία στάθηκε αδύνατο να το κάνει κρυφά, γιατί ο φύλακα της Ιώς Ιέρακας φανέρωσε το σχέδιο. Ο Ερμής, για να πετύχει τον στόχο του, αναγκάστηκε να τον σκοτώσει.

Ερμής - Δίας, Βαυκίδα - Φιλήμονας

Η μεταμόρφωση της Βαυκίδας και του άνδρα της, του φτωχού αγρότη Φιλήμονα από τη Φρυγία, σε δέντρα, αποτέλεσε την έκφραση ευγνωμοσύνης του Δία και του Ερμή για τη φιλοξενία –ή μάλλον θεοξενία– που τους πρόσφεραν.

Μεταμφιεσμένοι σε ταξιδιώτες οι δύο θεοί διέσχιζαν τη Φρυγία αναζητώντας φιλοξενία. Κανείς δεν τους δέχτηκε εκτός από τη Βαυκίδα και τον Φιλήμονα που τους φίλεψαν στη φτωχική καλύβα τους –σκύβοντας την άγια κεφαλή εδιάβηκαν το χαμηλό πορτάκι (Οβ., Μετ. 638). Από το υστέρημά τους το ζευγάρι έστησε ένα δείπνο στο τραπέζι τους που το ένα πόδι ήταν σπασμένο και κοντύτερο από τα άλλα.

Οργισμένοι οι δύο θεοί με τους υπόλοιπους Φρύγες, έστειλαν κατακλυσμό στη χώρα, διαφύλαξαν όμως την καλύβα που μεταβλήθηκε αργότερα σε ναό με μαρμάρινες κολόνες και μαρμάρινο δάπεδο. Η θεοδικία δεν περιορίστηκε στην τιμωρία αλλά και στην ανταπόδοση του καλού στο φιλόξενο ζευγάρι. Για να τους τιμήσουν τους έκαναν τη χάρη που ζήτησαν για ισόβια παράλληλη συζυγία ως φύλακες του ναού μέχρι τον θάνατο και μετά από αυτόν. Και πράγματι, καιρό μες στο ναό εζήσαν σα διακόνοι. Κι όταν ήταν να πεθάνουν τους μεταμόρφωσαν σε δέντρα, το ένα δίπλα στο άλλο, μπροστά στον ναό που άλλοτε ήταν η καλύβα τους. Το επεισόδιο της θεοξενίας του Δία και του Ερμή παραλληλίστηκε με ένα επεισόδιο από τις Πράξεις των Αποστόλων, όταν ο Παύλος και ο Βαρνάβας επισκέφθηκαν την πόλη Λύστρα της Φρυγίας. Η θαυματουργή δράση του Παύλου έκανε τους ντόπιους να τους θεωρήσουν για τον Δία (Παύλος) και τον Ερμή (Βαρνάβας) (14.11-18).

Ερμής και Ωρίων

Ο Υριέας και η Κλονία δεν είχαν παιδιά. Κάποτε φιλοξένησαν τον Δία, τον Ποσειδώνα και τον Απόλλωνα ή τον Ερμή και έσφαξαν ένα βόδι για χάρη τους. Ευχαριστημένοι οι θεοί τους είπαν να ζητήσουν ό,τι θέλουν και εκείνοι ευχήθηκαν να αποχτήσουν ένα παιδί. Οι θεοί ούρησαν στο δέρμα του βοδιού που είχε θυσιαστεί και το έθαψαν στη γη ή ούρησαν στη γη και από τη Γαία προήλθε ο Ουρίων / Ωρίων, που εύλογα τον αποκαλούσαν τρίπατρον.

Ερμής και Απόλλωνας

1. Ο αδελφός του Ερμή Απόλλωνας σε πολλούς μύθους εμφανίζεται ως βοσκός, τιμωρημένος, συνήθως από τον Δία, για συνωμοσία ή για φόνο. Όταν κάποτε σκότωσε τους Κύκλωπες, μπήκε στη δουλική υπηρεσία του βασιλιά των Φερών Άδμητου ως βοσκός των κοπαδιών του. Τα βόδια αυτών των κοπαδιών έκλεψε ο εὔσκοπος Ερμής, βρέφος ακόμη, στις φασκιές, και με πονηριά προσπάθησε να κρύψει τα ίχνη τους. Τα αντάλλαξε με τη λύρα που έδωσε στον αδελφό του θεό της μουσικής και της οποίας υπήρξε ευρετής. Αργότερα ο Ερμής αντάλλαξε τη σύριγγα ή τον αυλό με τη χρυσή γκλίτσα που του έδωσε ο Απόλλωνας, το μετέπειτα κηρύκειο, και το οποίο έγινε ένα από τα σύμβολά του. Έτσι, οι δύο θεοί συμφιλιώθηκαν μέσα από μια διαδικασία ανταλλαγής, συνηθισμένη τακτική στην προνομισματική κοινωνία, και μέσα από τη σαφή οριοθέτηση της επικράτειάς τους. (Απολλόδ. 3.10.2) [Εικ. 149, 150, 151, 152, 153, 154]

2. Σύμφωνα με μια παραλλαγή, ο Ερμής έσωσε τον καρπό του έρωτα του αδελφού του Απόλλωνα με την Κορωνίδα, κόρη του Θεσσαλού βασιλιά Φλεγύα. Η Κορωνίδα, τον καιρό που κυοφορούσε το παιδί της, και ενάντια στη βούληση του πατέρα της που ήθελε άλλο γάμο, δόθηκε στον Ίσχη, γιο του Έλατου και αδελφό του Καινέα. Τη σκότωσε η Άρτεμη για την ύβρη της απέναντι στον θεϊκό αδελφό της, ενώ ο Ερμής έσωσε το παιδί από την πυρά (Παυσ. 2.26.4). Αυτό έμελλε να γίνει ο θεϊκός γιατρός Ασκληπιός.

3. Όταν ο Απόλλωνας βίασε την Κρέουσα, την κόρη του Ερεχθέα και της Πραξιθέας, σε σπηλιά στην Ακρόπολη της Αθήνας, η κόρη άφησε εκεί έκθετο τον γιο της μέσα σε ένα καλάθι. Ο Ερμής τον μετέφερε αργότερα στους Δελφούς και το παιδί ανατράφηκε στον ναό.

4. Ο Λυκιανός βάζει τον Απόλλωνα να διαλέγεται με τον αδελφό του Ερμή και να του εκμυστηρεύεται τη θλίψη του για την ατυχία του στον έρωτα και για τον θάνατο του αγαπημένου του Υάκινθου, για τον οποίο ο ίδιος ο θεός ήταν υπεύθυνος.

Ερμής και Βάττος

Ο Βάττος ήταν ένας γέροντας που ο Ερμής τον μεταμόρφωσε σε πέτρα, γιατί δεν κράτησε τον λόγο του να μην φανερώσει κάτι που τυχαία είχε δει: τα κλεμμένα βόδια του Απόλλωνα. Η ιστορία έχει ως εξής:

Ερωτευμένος ο Απόλλωνας με τον Υμέναιο, τον γιο του Μάγνητα, και μη έχοντας μάτια παρά για κείνον, παραμέλησε τη φροντίδα των κοπαδιών του που έβοσκαν μαζί με τα κοπάδια του Άδμητου, παππού του Μάγνητα από τη μητέρα του Περιμήλη. Ο Ερμής έριξε σε λήθαργο τα σκυλιά και έκλεψε δώδεκα δαμάλες, εκατό αγελάδες και έναν ταύρο. Στην ουρά του κάθε ζώου έδεσε κλαδιά, ώστε να εξαφανίζονται τα ίχνη τους, και τα οδήγησε μέχρι το Μαίναλο της Πελοποννήσου περνώντας μέσα από τη Φθιώτιδα, τη Λοκρίδα, τη Βοιωτία, τη Μεγαρίδα, την Κόρινθο, την πελοποννησιακή Λάρισα μέχρι την Τεγέα, περνώντας πλάι από το Λύκιο όρος, το Μαίναλο.

Ο Βάττος κατοικούσε στην κορυφή του βράχου και, ακούγοντας τα μουγκανίσματα, βγήκε από το σπίτι του, είδε τα βόδια, κατάλαβε ότι ήταν κλεμμένα και ζήτησε αμοιβή για να μην μιλήσει. Ο Ερμής υποσχέθηκε και αφού έκρυψε τα βόδια σε σπηλιά στο οροπέδιο πλάι στο ακρωτήριο Κορυφάσιο της Δυτικής Μεσσηνίας, ξαναγύρισε στον Βάττο μεταμορφωμένος για να μην τον αναγνωρίσει και να δοκιμάσει έτσι την εχεμύθειά του. Τον ρώτησε, λοιπόν, αν είχε δει ένα κοπάδι να περνά, και φυσικά του υποσχέθηκε ως αμοιβή μια χλαίνη σε περίπτωση που τον βοηθούσε να το βρει. Ο Βάττος αποκάλυψε το μυστικό που είχε ορκιστεί ότι θα κρατήσει και ο Ερμής, αγανακτισμένος, τον μεταμόρφωσε σε πέτρα που τη δέρνει συνεχώς το κρύο και η ζέστη. Και ο τόπος ονομάστηκε από τους οδοιπόρους Σκοπιές του Βάττου.

Ερμής και Νύμφες

Συχνά ο Ερμής συνοδεύει τις Νύμφες μαζί με τον Πάνα [Εικ. 111, 112] υποδηλώνοντας τη ζωή τους στο ύπαιθρο. Εξάλλου, σύμφωνα με μια παράδοση Νύμφες ανέθρεψαν τον Ερμή μέσα σε μια σπηλιά. Νύμφες τον έλουσαν νεογέννητο στις τρεις κρήνες των ορέων των Φενεατών στην Αρκαδία, τα Τρίκρηνα, οι οποίες θεωρούνται ιερές –ίσως γι’ αυτό στον ομηρικό ύμνο ο Ερμής λέγεται νεόλλουτος (Ι, 241).

Και ακόμη: Στην κρήνη με βωμό για τις Κρηναίες Νύμφες, κοντά στην πόλη της Ιθάκης, προσευχήθηκε ο Εύμαιος για την επιστροφή του Οδυσσέα∙ και στο δείπνο στη στάνη του προς τιμή του ξένου ζητιάνου που του ζήτησε φιλοξενία ο πιστός στον Οδυσσέα βοσκός ξεχώρισε μια μερίδα για τις Νύμφες και τον Ερμή, τον γιο της Νύμφης Μαίας (Όμ., Οδ. ξ 434-438).

Ερμής και Μεροπίδα

Η Μεροπίδα ήταν κόρη του Εύμηλου, γιου του Μέροπα, από την Κω, αδελφή της Βύσσας και του Άγρωνα. Από τους θεούς τιμούσαν μόνο τη γη, γιατί τους πρόσφερε πλούσιες σοδιές και καλούς καρπούς, δεν συναναστρέφονταν άλλους ανθρώπους και έμεναν αμέτοχοι σε κάθε είδους λατρευτική εκδήλωση προς άλλους θεούς. Περιφρόνηση έδειχναν κυρίως προς την Αθηνά, την Άρτεμη και τον Ερμή, και γι’ αυτό ο αδελφός τους Άγρωνας αρνούνταν κάθε πρόσκληση για συμμετοχή των κοριτσιών σε γιορτές αυτών των θεών. Την πρώτη θεά την αντιπαθούσε, επειδή ήταν γαλανομάτα, ενώ οι αδελφές του είχαν μαύρα μάτια, και επειδή αντιπαθούσε και τις κουκουβάγιες με τα λαμπερά μάτια, το πουλί έμβλημα της Αθηνάς. Για τη δεύτερη, την Άρτεμη, έλεγε ότι δεν ήταν δυνατόν να τιμάται μια θεά που τριγυρίζει τις νύχτες στα δάση, και για τον Ερμή απορούσε, επειδή ήταν ένας θεός κλέφτης.

Οι θεοί, θυμωμένοι με τις προσβολές, εμφανίστηκαν στο σπίτι τους, η Αθηνά και η Άρτεμη μεταμορφωμένες σε κοπέλες θνητές κι ο Ερμής σε βοσκό. Αυτός κάλεσε τον Εύμηλο και τον Άγρωνα να παρευρεθούν σε τραπέζι μετά τις θυσίες που θα προσφέρονταν στον βοσκό θεό Ερμή από τους άλλους βοσκούς και οι κοπέλες του σπιτιού να ακολουθήσουν άλλες συνομήλικές τους στο άλσος της Αθηνάς και της Άρτεμης και να πάρουν μέρος σε τελετές προς τιμή των δύο παρθένων θεαινών. Η Μεροπίδα αντέδρασε προσβλητικά στα λόγια του βοσκού και βλαστήμησε τη θεά Αθηνά. Η θεά τότε τη μεταμόρφωσε σε κουκουβάγια και την αδελφή της Βύσσα στο ομώνυμο πουλί, σύμβολο της θεάς Λευκοθέας. Και ο Ερμής μεταμόρφωσε τον Άγρωνα σε χαραδριό, όταν εκείνος του επιτέθηκε με μια σούβλα και τον Εύμηλο σε νυκτοκόρακα, προάγγελο κακών, γιατί διαμαρτυρήθηκε για την τιμωρία των παιδιών του.

Ερμής και Μινυάδες

Οι τρεις κόρες του Μινύα, εργατικές και πολύ προκομμένες, προτίμησαν σε κάποια γιορτή του Διόνυσου να μείνουν στο σπίτι τους κλώθοντας και υφαίνοντας, την ώρα που οι άλλες γυναίκες του Ορχομενού βάκχευαν τρέχοντας στα βουνά· τις κατηγόρησαν μάλιστα, γιατί επιδίδονταν σε μανικές τελετές αντί να επιδίδονται στα του οίκου τους. Ακόμη κι όταν ο Διόνυσος παρουσιάστηκε μπροστά τους με τη μορφή κοπέλας, σύμφωνα με μια παραλλαγή του μύθου, που τις παρότρυνε να πάρουν μέρος στα μυστήρια του θεού, ακόμη και τότε εκείνες δεν έδωσαν σημασία. Οργισμένος ο θεός εμφανίστηκε μπροστά τους με όλη του τη δύναμη και όλες του τις υποστάσεις, σαν ταύρος, λιοντάρι, λεοπάρδαλη, ενώ ταυτόχρονα από τα δοκάρια του αργαλειού έτρεχε νέκταρ και γάλα για εκείνον. Τρομαγμένες οι Μινυάδες, και με τη μανία που ενέβαλε σε αυτές ο Διόνυσος, ή ρίχνοντας κλήρο, άρπαξαν τον μικρό Ίππασο, τον γιο της μιας αδελφής, και τον ξέσκισαν (σπαραγμός), γιατί τον πέρασαν για ελαφάκι. Τότε οι Μινυάδες εγκατέλειψαν το σπίτι του πατέρα τους και έτρεξαν στα βουνά μαζί με τις άλλες γυναίκες, έβαλαν στο κεφάλι τους στεφάνια από κισσούς και τρέφονταν με δάφνη, σμιλακιά και κισσό. Αυτό μέχρι τη στιγμή που ο Ερμής με το ραβδί του τις μεταμόρφωσε σε πουλιά που απέφευγαν το φως της ημέρας· σε νυχτερίδα η μία, σε κουκουβάγια η δεύτερη, σε μπούφο η τρίτη.

Ερμής κλέφτης

Τόσο στις τέχνες όσο και στους μύθους ο Ερμής εμφανίζεται ως βοσκός [Εικ. 12, 13], είναι μάλιστα αυτός που χαρίζει στον Ατρέα την προβιά που υπήρξε σύμβολο της εξουσίας του και αντικείμενο διαμάχης με τον αδελφό του Θυέστη· επιπλέον, δίνει στη Νεφέλη χρυσόμαλλο κριάρι, με το οποίο η πρώτη γυναίκα του Αθάμαντα έσωσε τα παιδιά τους Φρίξο και Έλλη από τη συνωμοσία που είχε εξυφάνει η μητριά τους Ινώ για να απαλλαγεί από αυτά.

Ως βοσκός ο Ερμής, είναι και οξυδερκής και άγρυπνος παρατηρητής και φύλακας των κοπαδιών του, είναι δηλαδή εὔσκοπος, όπως ο ευνοούμενος βοσκός της Ήρας Άργος. Από την παιδική του ηλικία, βρέφος ακόμη, στις φασκιές, ο Ερμής κλέβει τα βόδια του αδελφού του Απόλλωνα στη Θεσσαλία και με πονηριά προσπαθεί να κρύψει τα ίχνη των ζώων. Φυσικά, ως βοσκός γίνεται ευρετής μουσικών οργάνων, της λύρας, [Εικ. 113, 114, 115, 116] με την οποία τελικά αντάλλαξε τα κοπάδια που είχε κλέψει, και αργότερα της σύριγγας [Εικ. 117, 118, 119, 120], την οποίο αντάλλαξε, πάλι με τον Απόλλωνα, με τη χρυσή γκλίτσα, το μετέπειτα κηρύκειο. Οι δύο θεοί συμφιλιώθηκαν μεταξύ τους μέσα από μια διαδικασία ανταλλαγής, συνηθισμένη τακτική στην προνομισματική κοινωνία, και μέσα από τη σαφή οριοθέτηση της επικράτειάς τους.

Κλέφτης, λοιπόν, ο Ερμής, όμως ήταν συνηθισμένο να μεγαλώνει κάποιος τα κοπάδια του με αρπαγές, όπως το δηλώνει ο Οδυσσέας στην Πηνελόπη (Οδ., ψ 356-358), ή να κλέβει για να δώσει προίκα, κάτι που δηλώνει ότι προτίθεται να κάνει ο Σαλαμίνιος Αίας, προκειμένου να διεκδικήσει την Ελένη (Ησ., απ. 204, 44 κ.ε.). Εξάλλου, στις δωρικές κοινωνίες η απάτη και η κλοπή ήταν μέρος του εκπαιδευτικού συστήματος. Από τη στιγμή που κάποιος έκλεβε συμπατριώτη και φίλο του, όντας όλοι υποψιασμένοι για τη διαδικασία αυτή ως εκπαιδευτική τακτική, πόσο μάλλον θα μπορούσαν να αφαιρέσουν σε κρίσιμες στιγμές τον οπλισμό του ανυποψίαστου για τις ικανότητες αυτές εχθρού. Σε αυτούς τους «κλέφτες» ο Ερμής εμφανίζεται ως προστάτης τους.

Ερμής ο μουσικός

Ο θεός Ερμής δημιούργησε τη λύρα [Εικ. 113, 114, 115, 116] από μεγάλο όστρακο χελώνας, το οποίο κάλυψε με δέρμα ζώου από τα κοπάδια του Απόλλωνα και κέρατα αντιλόπης (Ομ. Ύμνος Εις Ερμήν 24-61). Προσάρμοσε επτά χορδές από τον αριθμό των θυγατέρων του Άτλαντα, ενώ ο Ορφέας, στα χέρια του οποίου πέρασε από τον Απόλλωνα, τις αύξησε σε εννέα από τον αριθμό των Μουσών.

Ερμής «εκπολιτιστής»

Οι εκπολιτιστικές ενέργειες του Ερμή θυμίζουν εκείνες του Προμηθέα –ο Τιτάνας κλέβει τη φωτιά από τους θεούς για χάρη των ανθρώπων και διδάσκει τον θρησκευτικό βίο στους ανθρώπους, υποδεικνύοντας τον τρόπο που θα έπρεπε να θυσιάζουν στους θεούς (Πλ., Πρωτ. 320c-324d). Αντίστοιχα ο Ερμής:

• Επινοεί τη φωτιά στις όχθες του Αλφειού μετά την κλοπή των βοδιών του Απόλλωνα.

• Θυσιάζει δυο βόδια στους θεούς. (Ομ. Ύμνος Εις Ερμήν 108-129)

Ερμής προστάτης

Ταξιδιώτης και μαντατοφόρος ο Ερμής, βοσκός και «απατεώνας», αυτονόητα προστατεύει ταξιδιώτες, βοσκούς, «κλέφτες», εμπόρους –τους τελευταίους με το επίθετο Κερδώος. [Εικ. 146, 184] Με εντολή του Δία προστατεύει τον Οδυσσέα υποδεικνύοντάς του πώς να αποφύγει τα μάγια της Κίρκης με βότανο που εξουδετέρωνε τα δικά της κακά βοτάνια (Οδ., κ 287-308) [Εικ. 86, 87, 88, 89, 90].

Ερμής στο μεταίχμιο θεών και ανθρώπων

Ο Ερμής εμπλέκεται και σε μια σειρά άλλων ενεργειών τόσο σε σχέση με άλλους ολυμπιους θεούς όσο και με τους θνητούς.

• Συμμετέχει στη Γιγαντομαχία και σκοτώνει τον Γίγαντα Ιππόλυτο, φορώντας στη μάχη τη δερμάτινη περικεφαλαία του Άδη που τον έκανε αόρατο. [Εικ. 121, 122]

• Ελευθέρωσε κρυφά τον Άρη, όταν οι γιοι του Ποσειδώνα Ώτος και Εφιάλτης, οι επονομαζόμενοι Αλωάδες, απείλησαν με πόλεμο τους θεούς και εξουδετέρωσαν τον ίδιο τον θεό του πολέμου δένοντάς τον με αλυσίδες μέσα σε χάλκινο δοχείο για δεκατρείς μήνες –τον τόπο της φυλακής του φανέρωσε η μητριά των Αλωάδων Ηερίβοια.

• Με τη λύρα του παρακάθεται, μαζί με όλους τους θεούς, στο γαμήλιο γεύμα των γάμων του Κάδμου και της Αρμονίας.

• Συνοδεύει τις θεές Ήρα, Αθηνά, Αφροδίτη στο όρος Ίδη, όπου ο Πάρης έβοσκε τα βόδια του, προκειμένου ο Πριαμίδης να επιλέξει την καλλίστην, την ωραιότερη∙ αυτό όριζε το μήλο που έριξε ανάμεσα στους καλεσμένους από τον Πηλέα και τη Θέτιδα θεούς η παρεξηγημένη για την προσβολή που της έκαναν Έριδα να είναι η μόνη απρόσκλητη. [Εικ. 123, 124, 125, 126, 127, 128]

• Σύμφωνα με παραδόσεις που αξιοποίησε ο Ευριπίδης, η Ελένη δεν απάτησε τον άνδρα της και ούτε ποτέ πήγε στην Τροία. Αυτό που άρπαξε ο Πάρης ήταν ένα ομοίωμά της, φτιαγμένο από σύννεφο από την ίδια την Ήρα, που με αυτόν τον τρόπο εκδικήθηκε τον Πάρη για την επιλογή του της Αφροδίτης ως θεάς της ομορφιάς. Ο Ερμής οδήγησε κρυφά την Ελένη στην Αίγυπτο, όπου έμενε προστατευμένη από τον βασιλιά Πρωτέα, μέχρι που εκείνος πέθανε.

• Στο πεδίο της μάχης στην Τροία παραστέκεται μαζί με την Αθηνά στον Αχιλλέα την ώρα που ο Μυρμιδόνας επιδεικνύει το καρφωμένο στο δόρυ του κεφάλι του νεκρού Τρωίλου στον Έκτορα, τον Αινεία, τον Δηίφοβο.

• Μαζί με την Αθηνά βοήθησε τον Περσέα να φέρει σε πέρας τον άθλο να κόψει την κεφαλή της Μέδουσας προμηθεύοντάς τον και με ένα ατσάλινο δρεπάνι. [Εικ. 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136] Αντίστοιχα, έδωσε στον Ηρακλή ένα ξίφος.

• Πάλι μαζί με την Αθηνά, ανέλαβε τη διαδικασία καθαρμού των Δαναΐδων για τον φόνο των ανδρών τους. Ωστόσο, ο καθαρμός των γυναικών δεν στάθηκε αρκετός για να απαλλαχτούν από το μίασμα του φόνου, και γι’ αυτό καταδικάστηκαν να γεμίζουν αέναα στον Άδη ένα τρύπιο πιθάρι με νερό. [Εικ. 137 138, 139, 140, 141]

• Πούλησε τον Ηρακλή στην Ομφάλη για να την υπηρετήσει δουλικά και έτσι να καθαρθεί από τον φόνο του Ίφυτου.

Οι έρωτες του Ερμή

Ερμής και Αφροδίτη

Όταν με τέχνασμά του ο Ήφαιστος ακινητοποίησε το ζευγάρι των εραστών Άρη και Αφροδίτη, οι θεοί μαζεύτηκαν για να δουν το θέαμα και να γελάσουν. Τότε ήταν που ο Απόλλωνας προκάλεσε τον αδελφό του Ερμή ρωτώντας τον αν θα ήθελε να είχε στο πλευρό του την Αφροδίτη· και ο Ερμής εξέφρασε την έντονη επιθυμία του, κι ας ήταν να τον τύλιγαν τρεις φορές τα δεσμά που κρατούσαν φυλακισμένο τον Άρη στο κρεβάτι, κι ας τον χλεύαζαν όλοι οι θεοί (Οδ., θ 333-341). Πάντως, η ένωση με τη θεά πραγματοποιήθηκε κάποια στιγμή και από αυτήν προέκυψε ένα παιδί, ο Ερμαφρόδιτος.

Ερμής και Απημοσύνη

Σε θεότητα της βλάστησης και σε τελετουργίες για την επίκληση βροχής, τη σπορά και την αρχή του νέου χρόνου και του ετήσιου κύκλου των εργασιών της κοινότητας φαίνεται ότι παραπέμπει και ο μύθος της αρπαγής της εγγονής του Μίνωα και της Πασιφάης Απημοσύνης από τον Ερμή. Ο θεός ερωτεύτηκε το κορίτσι, αλλά αυτή συνέχεια του ξεγλιστρούσε. Για να την πιάσει, έστρωσε φρεσκοδαρμένα τομάρια στον δρόμο απ’ όπου εκείνη θα περνούσε κουβαλώντας νερό. Η κοπέλα γλίστρησε και ο Ερμής την έπιασε. Το κορίτσι έμεινε έγκυος με όλες τις συνέπειες που είχε για μια θνητή κάτι τέτοιο: εκδίωξη από τον πατέρα και μετοίκηση.

Ερμής και Έρση

Αντίστοιχη είναι και η ερωτική ιστορία του θεού με την Κεκροπίδα Έρση, το όνομα της οποίας σημαίνει δροσιά και σχετίζεται με το υγρό στοιχείο, προϋπόθεση για τη ζωή. Μαζί με τις αδελφές της Άγραυλο (αυτή που μένει στους αγρούς) και Πάνδροσο συμμετέχει σε χορούς αφιερωμένους στην Αθηνά με πρωτοχορευτή τον Ερμή και τον Πάνα να συνοδεύει με το σουραύλι του. Στις τρεις Κεκροπίδες εμπιστεύθηκε η θεά Αθηνά το πανέρι μέσα στο οποίο είχε κλείσει τον καρπό του πόθου του Ήφαιστου γι’ αυτήν, τον μικρό Εριχθόνιο, τον οποίο μεγάλωνε μέχρι τότε κρυφά η ίδια. Κυρίως η Πάνδροσος ήταν υπεύθυνη για τη φύλαξη του παιδιού. Από περιέργεια, ή επειδή υποψιάζονταν, κυρίως η Άγραυλος, πως το πανέρι περιείχε χρυσάφι, οι αδελφές το άνοιξαν και είδαν το παιδί περιτριγυρισμένο από ένα φίδι. Η τρέλα ήρθε σαν επακόλουθο του φόβου τους, που τις έκανε να το βάλουν στα πόδια, μέχρι που έπεσαν από τα βράχια της Ακρόπολης και σκοτώθηκαν. Στον Οβίδιο η Άγραυλος, περισσότερο ένοχη από όλες, δεν παραφρόνησε, όμως ζήλεψε τόσο πολύ την αδελφή της Έρση για τον έρωτα που ένιωθε γι’ αυτήν ο Ερμής, τόσο πόθησε να βγάλει χρυσάφι από το αίτημα του θεού να διαμεσολαβήσει στην αδελφή της, που ο θεός στο τέλος τη μεταμόρφωσε σε πέτρινο άγαλμα, αφού πρώτα η Αθηνά προκάλεσε μέσα στην ψυχή της ζήλια για την τύχη της αδελφής της. [Εικ. 142, 143, 144]

Ερμής και Χιόνη

Ερμής και Απόλλωνας ερωτεύτηκαν και οι δυο την κόρη του Δαιδαλίωνα Χιόνη και την απέκτησαν και οι δυο. Από την ένωση της κόρης με τον Ερμή γεννήθηκε ο Αυτόλυκος, με τον Απόλλωνα ο μουσικός Φιλάμμωνας.

Ερμής και Δρυόπη

Σε μια αρκαδική εκδοχή του μύθου της Δρυόπης, κόρης του βασιλιά των Δρυόπων Δρύοπα, η κόρη αγαπήθηκε από τον Ερμή και απέκτησε από αυτόν ένα τραγόμορφο παιδί, που από τον τρόμο της για την όψη του το εγκατέλειψε· το έσωσε όμως ο πατέρας του, το πήρε στην αγκαλιά του και το έφερε στην κατοικία των θεών, στον Όλυμπο. Όλοι οι θεοί μόλις τον είδαν άρχισαν να γελούν γοητευμένοι από τη μορφή του. Περισσότερο απ' όλους ο θεός του κεφιού, ο Διόνυσος, που με χαρά δέχτηκε να έρθει στη συντροφιά του και τον ονόμασε Πάνα, επειδή οι πάντες ευχαριστήθηκαν όταν τον είδαν.

Ο χορός της Αρτέμιδος έγινε αφορμή να ενωθεί ο Ερμής και με μια χορεύτρια (Ιλ., Π 183).

Τα παιδιά του Ερμή

Οι κόρες του Ερμή

Αγγελία, Παλαίστρα, Τέλφουσα.

Οι γιοι του Ερμή

Άβδηρος, Αγρεύς, Αιθαλίδης, Άραβος, Αστακός, Αυτόλυκος, Βουνός, Γίγας, Δαμασκός, Δάφνις, Ελευσίνος, Ερμαφρόδιτος, Εύανδρος, Εύδωρος, Εύρυτος, Κέφαλος, Κήρυξ, Κύδων, Λύκος, Μυρτίλος, Νόμιος, Νώραξ, Παλαίφατος, Παν, Πανδάρεος, Πόλυβος, Πρίαπος, Πρόνομος, Σάμων, Φάρις.

Ερμής και Μυρτίλος

Ο Μυρτίλος ήταν γιος του θεού Ερμή και της Φαέθουσας, κόρης του Δαναού, ή της Κλυμένης. Ως ηνίοχος του Οινόμαου, προετοίμαζε το άρμα για τις αρματοδρομίες στις οποίες ο βασιλιάς κέρδιζε τους επίδοξους μνηστήρες της κόρης του Ιπποδάμειας χάρη στα ιερά άλογα που του είχε χαρίσει ο πατέρας του Άρης. Ο Μυρτίλος πρόδωσε τον κύριό του προς όφελος του μνηστήρα Πέλοπα. Ο Πέλοπας μετά τη νίκη του και την αρπαγή της Ιπποδάμειας γκρέμισε τον Μυρτίλο στη θάλασσα. Πέφτοντας ο νέος πρόλαβε και καταράστηκε τον Πέλοπα και τους απογόνους του. Και αν και ο Πέλοπας έκτισε ναό προς τιμή του Ερμή προκειμένου να αποφύγει την οργή του θεού για τον φόνο του γιου του, ωστόσο λέγεται ότι εδώ, σε αυτή την κατάρα, βρίσκεται η απαρχή των δεινών της γενιάς του, ιδίως στους Ατρείδες. Και ο θεός τίμησε τον γιο του υψώνοντάς τον στον ουρανό ως τον αστερισμό του Ηνιόχου. Κατ' άλλους, το σώμα του βρέθηκε και τοποθετήθηκε στον ναό του Ερμή, όπου και το τιμούσαν με ετήσιες θυσίες.

Ερμή λαλούντα σύμβολα

Ως ταξιδιώτης και αγγελιαφόρος ο Ερμής, που μεταφέρει το μήνυμα των θεών –κηρύττει–, παριστάνεται και περιγράφεται με φτερωτά πέδιλα στα πόδια, το πλατύγυρο καπέλο των ταξιδιωτών, τον πέτασο, και κηρύκειο στα χέρια. [Εικ. 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43

Ερμή επίθετα

• Ακακήσιος και Κυλλήνιος (επίθετα του θεού στην Αρκαδία), επειδή γεννήθηκε στο όρος Κυλλήνη της Αρκαδία. Με αυτό το επίθετο αναγράφεται ο γενειοφόρος Ερμής σε αττικό μελανόμορφο αμφορέα του Ζωγράφου της Κυλλήνης, π. 570-560 π.Χ., που παριστάνει τη γέννηση της Αθηνάς από το κεφάλι του Δία. [Εικ. 145]

• Κερδώος και αγοραίος, ως προστάτης των εμπόρων [Εικ. 146, 184]

• Επιμήλιος (= προστάτης των ποιμνίων) και κριοφόρος, εύσκοπος (=άγρυπνος φύλακας), οιόπολος (= ποιμένας προβάτων)

• Όδιος, ενόδιος, ηγεμόνιος, αγήτωρ λόγω της θέσης των πεσσόμορφων στηλών ως οδοδεικτών

• διάκτορος, μάλλον από το ρήμα διάγω, επομένως οδηγός

• Αργεϊφόντης: Μάλλον εσφαλμένα αποδίδεται η ονομασία αυτή στον φόνο του οξυδερκή (λόγω των ματιών που κάλυπταν όλο του το σώμα) βοσκού Άργου που κατ’ εντολή της Ήρας φυλούσε την ερωμένη του Δία Ιώ. Πιθανότερα η ονομασία αυτή προέρχεται από τον άνεμο Αργέστη (ΒΔ άνεμος) < αργός, αργήεις = λαμπρός, απαστράπτων + φαίνω)· αγλαός (= φωτεινός).

• Ποικιλομήτης (=πολύτροπος) και πολύτροπος, ψιθυριστής (=συκοφάντης)

• Δόλιος, φηλήτης (=δολερός, κλέπτης), Άρχος φηλήτων (=αρχηγός των κλεπτών, των δολερών), κλεψίφρων (=αυτός που εξαπατά), μηχανητής (= αυτός που επινοεί τεχνάσματα).

• Τρικέφαλος

• Εναγώνιος (= επόπτης των αγώνων)

• Δώτωρ (= αυτός που δίνει αγαθά), χαριδώτις και εριούνιος (= αυτός που σκορπά χαρά)

• Χρυσόρ(ρ)απις (= αυτός που κρατά χρυσό ραβδί)

• Πρόναος και προπύλαιος (= άγαλμα του Ερμή μπροστά σε πύλες και ναούς)

• Κύδιμος (= φημισμένος)

• Κρατύς, κρατερός

• Πομπαίος (= συνοδός ψυχών)

• Μαστήριος (= επιτήδειος στην έρευνα)

• Ερμηνευτής και ερμηνεύς (= ο άγγελος των θεών, ο εξηγητής)

Ορατίου ύμνος εις Ερμήν

Τα χαρακτηριστικά του Ερμή συμπυκνώνει ο ρωμαίος ποιητής Οράτιος στον Ύμνο που συνέθεσε για τον θεό:

Ω Ερμή μου, εγγόνι του Άτλα χρυσομίλητό μου,
που πρωτόπλαστων ανθρώπων μέρεψες τους άγριους
τρόπους, ξύπνιος, με το λόγο και με τη συνήθεια
της ωραίας παλαίστρας,

τώρα εσέ θα τραγουδήσω, του μεγάλου Δία,
των θεών μαντατοφόρο και τον εφευρέτη
καμπυλογερμένης λύρας, ικανό να κρύψει
με κλοπήν αστεία

ό,τι θα του κάμει κέφι. Μια φορά που ο Απόλλων
με φωνές, για να τρομάξεις –αν δεν του γυρνούσε
πίσω τα γελάδια που είχες πονηρά αρπαγμένα–
νήπιο σ’ απειλούσε,
γέλασε ως κι αυτός σαν είδε που έχασε και τη φαρέτρα.
Ως και τους γιους του Ατρέα πλάνεψεν ο πλούσιος
Πρίαμος, τους υπερόπτες, έχοντας εσένα
οδηγό, σα βγήκε
μες απ’ το Ίλιο, κι όσες βίγλες οι Έλληνες ανάψαν
και τα κάστρα, όσα στεκόταν εχθρικά της Τροίας.
Συ των ευλαβών πιθώνεις τις ψυχές σε τόπους
τρισμακαρισμένους
και τ’ ανάλαφρό τους πλήθος με τ’ ολόχρυσό σου
το βεργί το συμμαζώνεις, πολυαγαπημένος
στους θεούς των ουρανίων κι όσους κατοικούνε
μες στης γης τα βάθη.
(Οράτιος, Ύμνος στον Ερμή, μετ. Κ.Χ. Γρόλλιος)

Ο Ερμής λόγω της ιδιότητάς του ως αγγελιαφόρου του Δία απεικονίζεται σε πάρα πολλές παραστάσεις. Στη συνέχεια παρατίθεται μια μικρή επιλογή έργων τέχνης από την αρχαιότητα ως τις ημέρες μας. [Εικ. 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 173, 174, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 211, 212

Σχετικά λήμματα

Άγραυλος, Αμάλθεια, Απημοσύνη, Απόλλωνας, Άρης, Ασκληπιός, Ατρέας Αφροδίτη, Βάττος, Δηίφοβος, Δρυόπη, Έκτορας, Ελένη, Ερινόνα, Ερμαφρόδιτος, Ήρα, Κάδμος, Καλλιστώ, Κίρκη, Κορωνίδα, Κριάρι, λύρα, Μεροπίδα, Μινυάδες, Μυρτίλος, Πάρης, πουλιά, Πρίαμος, Στλεγγίδα, Σύριγγα, Τέλφουσα, Τρωίλος, Υάκινθος, Χελώνη, Ωρίων