Άρθρο της Παναγιώτας Π. Λάμπρη: Μπέσικο - Απόπειρα ετυμολογικής προσέγγισης, (4-6-2020)   Δημοσιεύτηκε: "Τζουμερκιώτικα Χρονικά", τεύχος 23, σ. 103, 2022, ως λήμμα της μελέτης "Τοπωνύμια της Ροδαυγής Άρτας - Απόπειρα ετυμολογικής προσέγγισης", βλ. http://users.sch.gr/panlampri/melet22.html Προσωπική σελίδα μου στο fb, 8-9-2022.      Η ονομασία της πηγής Μπέσικο της Ροδαυγής, η οποία ονομάτισε την πέριξ περιοχή ή, λιγότερο πιθανό, αυτή ονοματίστηκε από την περιοχή, πάντα μου κέντριζε το ενδιαφέρον για πολλούς λόγους. Μεταξύ αυτών, κάτι που για πολύ καιρό με απασχολούσε ήταν το όνομα και η προέλευσή του. Έτσι, αναζητώντας πιθανές ετυμολογικές προσεγγίσεις, οδηγήθηκα στις τέσσερις ακόλουθες εκδοχές, μπορεί να υπάρχουν κι άλλες, τις οποίες παρουσιάζω και, ίσως, γίνουν αφορμή για έναν γόνιμο σχετικό διάλογο, ο οποίος θα φέρει στο φως καινούργια σχετικά στοιχεία:    1. Σε διαφημιστικό έντυπο της Ροδαυγής, έκδοση του Πολιτιστικού Συλλόγου, σημειώνεται: «Εκεί, επί Τουρκοκρατίας οι Έλληνες της περιοχής και οι Τούρκοι έδωσαν λόγο τιμής, δηλαδή "μπέσα", ότι θα ζουν ειρηνικά. Εξού και η ονομασία "Μπέσικο"». Βέβαια, στοιχεία που αφορούν σ’ αυτή τη χρονική περίοδο δεν βεβαιώνουν την αγαστή σχέση μεταξύ κατακτητών και κατακτημένων, χωρίς να αποκλείεται πως αυτό ίσχυε σε κάποια χρονικά διαστήματα της μακροχρόνιας δουλείας. Αναφέρω δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα· το ένα αφορά στο καγκελάρι, παραδοσιακό κύκλιο χορό της Ροδαυγής, που χορεύεται ακόμη, και, πέραν άλλων, επιτελούσε και εθνικό σκοπό στη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας (1)· το άλλο αφορά στο ότι οι κάτοικοι, αμέσως μετά την απελευθέρωση, κατεδάφισαν εκ θεμελίων την κούλια ή αλλιώς κοτσέκι, δηλαδή τη μεγάλη αποθήκη, όπου αποθηκευόταν το (γ)ήμορο, η δεκάτη των παραγόμενων προϊόντων, φοβούμενοι μήπως επιστρέψει ο κατακτητής (2).        Πέραν αυτών, στη διδακτορική διατριβή του Κωνσταντίνου Βακατσά με τίτλο «Η γενική διοίκηση Ηπείρου: η αγροτική ιδιοκτησία 1913-1918», αναφέρονται ιδιαίτερα σημαντικά στοιχεία, τα οποία συνηγορούν στο ότι η σχέση μεταξύ των κατακτητών και των κατακτημένων κάθε άλλο παρά καλή ήταν. Μεταξύ άλλων, ο συντάκτης της σημειώνει (3): «[…] Σύμφωνα με τον πίνακα των τσιφλικιών που υπέβαλε στη Γεν. Διοίκηση ο Λ. Κ. Λεόντιος για την επαρχία Φιλιππιάδας, η Νησίστα είχε ιδιοκτήτη τον Γιαγιά Βέη και ο αριθμός των μορτιτών της ανερχόταν σε 78. Η ετήσια παραγωγή του χωριού σε σιτάρι ήταν 4.000 οκάδες και σε αραβόσιτο 60.000 οκ. (Σεπτέμβριος 1913).    Την ίδια χρονιά (20 Σεπτεμβρίου 1913) πέντε μουχταροδημογέροντες και εξήντα οκτώ κάτοικοι της Νησίστας υπέβαλαν αίτηση στη διοίκηση. Σ’ αυτήν υποστήριξαν ότι το χωριό τους ήταν ανέκαθεν κεφαλοχώρι, δηλαδή ανήκε στους κατοίκους που είχαν τη μοναδική υποχρέωση να καταβάλλουν το φόρο του οθωμανικού δημοσίου· αυτός ήταν 5.000 γρόσια το χρόνο και τον εισέπρατταν οι σπαχήδες. Οι χωρικοί, για να τους αποφύγουν, ζήτησαν το 1825 την προστασία ενός ισχυρού Γιαννιώτη Οθωμανού, του Μέτκο Βέη, στον οποίο πλήρωναν το 10% από τα δημητριακά τους (σίτο, βρώμη, βρίζα, αραβόσιτο) και αυτός κατέβαλλε «εξιδίων» τον φόρο των πέντε χιλ. γροσίων. Οι αμοιβαίες αυτές υποχρεώσεις εκπληρώνονταν μέχρι το 1846, οπότε επιβλήθηκε ο φόρος της δεκάτης αντικαθιστώντας τον προηγούμενο. Τότε οι χωρικοί έπαψαν να καταβάλλουν στους κληρονόμους του Μέτκο το 10%, αφού εξέλιπε η αιτία της παροχής, και εκείνοι μέχρι το 1850 δε ζήτησαν τίποτε. Από το έτος αυτό μέχρι την ανακήρυξη του οθωμανικού συντάγματος (1909) έγινε μακροχρόνιος αγώνας ανάμεσα στους χωρικούς και στους κληρονόμους που ζητούσαν το 10% και κάποτε το 30% της παραγωγής, τις φάσεις του οποίου εκθέτουν σε μακροσκελές υπόμνημα (19 σελίδων) από δέκα μέρη. Σ’ αυτό φαίνεται καθαρά ότι οι συγκεκριμένοι Οθωμανοί ποτέ δεν απέκτησαν πραγματικό δικαίωμα στο χωριό και ότι οι χωρικοί ποτέ δεν έπαυσαν να αγωνίζονται. Η τελευταία περίοδος του αγώνα τους  χρονολογείται από το οθωμανικό Σύνταγμα, το 1909. Από τότε, ύστερα από μάταιη απόπειρα του καϊμακάμη Φιλιππιάδας να υποκύψουν στις παράνομες αξιώσεις των κληρονόμων, οι χωρικοί έμειναν μέχρι το 1913 ανενόχλητοι. Την εποχή που υπέβαλλαν την αίτηση έμαθαν ότι οι κληρονόμοι σκόπευαν να ζητήσουν τη βοήθεια  της διοίκησης για να τους αποσπάσουν ίμορο στους όψιμους καρπούς. Και υποστήριξαν ότι με το υπόμνημα η διοίκηση επρόκειτο να πεισθεί πως το χωριό τους δεν υπαγόταν στην κατηγορία των τσιφλικιών, ούτε ανήκε στους κληρονόμους.    Το υπόμνημα, το οποίο υπέβαλλαν οι χωρικοί στον γεν. διοικητή και στον εισαγγελέα πλημμελειοδικών, αποτελεί το χρονικό του αγώνα και μας παρέχει σημαντικές πληροφορίες για την ιστορία της Νησίστας […]». Ο αγώνας αυτός εκτίθεται στη συνέχεια της διατριβής και δείχνει με εναργή τρόπο, τι υπέφεραν οι κάτοικοι του χωριού από τους σπαχήδες, που χαρακτηρίζονται ως «κοινωνικές ακρίδες», αλλά και από άτακτα οθωμανικά στρατιωτικά τάγματα, τα οποία κατέλαβαν το χωριό και διέπραξαν θηριωδίες! Κάποιοι εκ των χωρικών φυλακίστηκαν – μερικοί πέθαναν από τις εκεί κακουχίες – άλλοι εκπατρίστηκαν κι άλλοι υπέστησαν βιασμούς και λεηλασίες. Έχει ενδιαφέρον η όλη παρουσίαση του θέματος από τον Κ. Βακατσά, αλλά σταματώ εδώ, διότι στόχος του παρόντος κειμένου δεν είναι η παρουσίαση ιστορικών στιγμών της Ροδαυγής, στις οποίες, ίσως, επανέλθω στο μέλλον, αλλά η αναφορά σ’ αυτές, προκειμένου να προσεγγιστεί η ετυμολογία της λέξης Μπέσικο.    2. Από τη λέξη μπέσ-α (< αλβανική besa) και την παραγωγική κατάληξη -ικο· λαμβάνοντας υπόψη τη σημασία της λέξης, όπως παρατίθεται στη συνέχεια, καθώς και τον κοινωνικό ρόλο των πηγών παλιότερα, η λέξη μπορεί να αντανακλά το δόσιμο λόγου ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα πρόσωπα· όντας σημαντικός για τους ίδιους ή για την κοινότητα, οδήγησε στη δημιουργία τοπωνυμίου (4)·    3. Πρόκειται, ίσως, για το επώνυμο κάποιου, του κτήτορα της πηγής ή του δωρητή για την κατασκευή της, που δεν διασώθηκε στον χρόνο· σ’ αυτό συνηγορεί το ότι άλλοτε η πηγή προφέρεται ως ουσιαστικό αρσενικού γένους (Μπέσικος, ο) κι άλλοτε ως ουδετέρου (Μπέσικο, το). Βέβαια, στη Ροδαυγή δεν απαντά στις μέρες μας το επώνυμο Μπέσικος - απαντά σ’ άλλα μέρη της πατρίδας μας - χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ποτέ δεν υπήρχε, αφού κατά την Οθωμανική κατοχή, όχι σπάνια, οι άνθρωποι μετοικούσαν, προκειμένου ν’ αναζητήσουν καλύτερες συνθήκες ζωής αλλού, όπως, βέβαια, συνέβη και κατόπιν.    4. Από τη λέξη μπασιά «είσοδος» < (ἐ)μπασιά < ἔμβασις < ἐμβαίνω < βαίνω «βαδίζω, πηγαίνω», με πιθανή την ακόλουθη εξέλιξη: Μπέσ-ικο(ς) > μπεσ-ιά > μπασιά, δηλαδή το σημείο, στο οποίο μπαίνουμε, βγαίνοντας από τον κεντρικό δρόμο, εν προκειμένω, για να πιούμε νερό και να ξεκουραστούμε.       Υπόμνημα 1. Π. Π. Λάμπρη, Ροδαυγή, 2η έκδοση, σ. 155-169. 2. βλ. & Π. Π. Λάμπρη, Ροδαυγή, 2η έκδοση, σ. 23-26, 479 κ.ε., Κ. Α. Διαμάντης, Άπαντα (διάσπαρτες πληροφορίες), τ. 1ος, 3ος, 4ος, 9ος). 3. Κωνσταντίνος Βακατσάς, διδακτορική διατριβή, 2001,  Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, σ. 458-462. 4. Βικιπαίδεια, λήμμα μπέσα (η): «Η μπέσα καθορίζει ένα πρότυπο συμπεριφοράς με βάση τις αξίες μιας ομάδας ατόμων. Τα μέλη της θεωρούν τις προφορικές δεσμεύσεις απαραβίαστες, ενώ επιταγή αποτελεί η απόδοση τιμής σε συντοπίτες και συγγενείς, σύμφωνα με τα εκάστοτε συμφέροντα και τους ηθικούς κανόνες της εποχής. Στην ύπαιθρο, η συμμετοχή σε πρακτικές που σχετίζονται με τη μπέσα μπορούσε και μπορεί να οδηγήσει σε ακραίες καταστάσεις, όπως θανάτους αντιπάλων. Στην πράξη, λόγω της σύγχρονης αστικοποίησης το περιεχόμενο της μπέσας είναι συγγενικό με έννοιες όπως αξιοπιστία, αξιοπρέπεια και φιλότιμο.»)     Σχόλια: Γεώργιος Ραβανίδης: Είναι ιδιαίτερα ευχάριστη η ερευνητική ενασχόληση με την ετυμολογία των λέξεων. Ημουν δευτέρα γσιου που πρωτοέμαθα την ετυμολογία. Εγώ: Όντως! Και μαθαίνεις πολλά μέσω αυτής! Διαμάντω Κίτσου: Εξαιρετική η έρευνά σου, Γιώτα, για την ετυμολογία τοπωνυμίου! Καλό βράδυ να έχεις! Εγώ: Σ' ευχαριστώ πολύ, Διαμάντω μου! Ενδιαφέρον ταξίδι η ετυμολογία των λέξεων, που συχνά σε οδηγεί σε υπέροχες εκπλήξεις, αλλά και σε απορίες. Καλό να είναι το βράδυ και για σένα! Άντα Μιχαλοπούλου - Καραμάνου: Αξιοθαύμαστη και εξαιρετική η έρευνά σας! Θαυμάζω το μεράκι σας! Εγώ: Σας ευχαριστώ από καρδιάς για τα λόγια σας! Την καλημέρα μου!