Έκθεση – έκφραση γ΄ λυκείου, Δίκαιος και Άδικος Λόγος (σχολικό βιβλίο σελ. 213- 265)

σε αρχείο .doc

Σκοπός μας είναι να βρούμε τα γλωσσικά χαρακτηριστικά των δύο αντίθετων λόγων (κυρίως του άδικου).

Θυμηθείτε: τη θεωρία πειθούς και το λεκτικό πληθωρισμό

Κατά την πορεία του μαθήματος μπορείτε να συμπληρώνετε τις δύο στήλες.

1. Γλώσσα της εξουσίας και γλώσσα της παιδείας (σ. 220-223).

Η γλώσσα και η βουλητική λειτουργία της (σ. 220)

Η γλώσσα και τα μέσα ισχύος, τύπος, (τηλεόραση, προπαγανδιστικοί μηχανισμοί κλπ) (σ. 220)

Η γλώσσα σαν πεδίο κοινωνικών αγώνων (σ. 220)

2. Εντοπίστε χαρακτηριστικά κυρίως του άδικου λόγου και συμπληρώστε τα στον πίνακα.

α. με βάση το απόσπασμα από την Αντιγόνη (σ. 229-230)

β. με βάση το κείμενο 4^η Αυγούστου (σ. 244)

γ. ξεφυλλίζοντας τις σελίδες 245-249

3. Σκεφτείτε με βάση της εμπειρία σας και εμπλουτίστε τον πίνακα.

α. παράδειγμα γλώσσας εξουσίας στο σχολείο

β. παράδειγμα γλώσσας παιδείας στο σχολείο

4. Διαβάστε τις οδηγίες μελέτης του σχολικού βιβλίου στη σελίδα 225 («Μετά την ανάγνωση του διαλόγου Προμηθέα –Ερμή…»). Βρείτε τα κείμενα στα οποία αναφέρονται. Τι παρατηρείτε;

5. Άσκηση: διαβάστε την παράγραφο που ακολουθεί και βρείτε χαρακτηριστικά του δίκαιου λόγου.

Η εθνική ελευθερία είναι η αναγκαία προϋπόθεση για τη ζωή ενός λαού. Να δεχτούμε όμως πως το νόημα της ελευθερίας εξαντλείται από την ώρα που ένα έθνος πετάει από πάνω του τα δεσμά της δουλείας και οργανώνεται σε κράτος αυτόνομο; Αν ναι, τότε δεν θα είχαμε τίποτε να προσθέσουμε στο κεφάλαιο της ελευθερίας μας, έξω βέβαια από την ευθύνη να την κρατήσουμε αλώβητη. Με άλλα λόγια, δεν θα ήμαστε παρά απλοί θεματοφύλακες ενός αγαθού που μας εχάρισαν οι θυσίες των πατέρων μας. (Ι. Κακριδής, "Το νόημα της ελληνικής ελευθερίας", 26/10/1960).

6. Άσκηση: να συντάξετε παράγραφο που θα έχει θέμα ίδιο με την προηγούμενη. Προσπαθήστε να έχει, όσο γίνεται περισσότερο, τα χαρακτηριστικά του άδικου λόγου.

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ: ΤΟ ΓΝΩΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

Συνολικά ο Εβραίος υποτασσόταν στην παράδοση, ενώ ο Έλληνας είχε εμπιστοσύνη στον εαυτό του και στο λόγο του. Ας πάρωμε ένα περίφημο παράδειγμα. Η Ελληνική κι η Εβραϊκή λογοτεχνία περιέχουν η καθεμιά τους την ιστορία ενός δίκαιου ανθρώπου που ο ουρανός του έστειλε μια άδικη δυστυχία. Ο Ιώβ «... άνθρωπος ... αληθινός, άμεμπτος, δίκαιος, θεοσεβής, απεχόμενος παντός πονηρού πράγματος», έχασε τα αγαθά του, την οικογένεια του, και την υγεία του από αιφνίδιο βούλευμα του ουρανού. Ο Προμηθέας, ο μεγάλος Τιτάνας, που είδε το ανθρώπινο γένος να εξολοθρεύεται παραμελημένο, το λυπήθηκε, δε φοβήθηκε τη θεϊκή οργή, έδωσε το πυρ στους ανθρώπους, και για τιμωρία του ο Δίας τον κάρφωσε σ' ένα απότομο κρημνό, επάνω στον Καύκασο. Οι δύο «πάσχοντες» είναι σε πολύ ίδια κατάσταση: ο Προμηθέας υποφέρει, γιατί ακολούθησε τις υπαγορεύσεις της ευσπλαχνίας· ο Ιώβ υποφέρει παρά την καθαρότητα της ζωής του. Αν ένας από τους δύο άξιζε τη μοίρα του, αυτός ήταν ο Προμηθέας. Η καθεμιά ιστορία ακολουθεί την ίδια πορεία. Και οι δύο άνθρωποι θρηνούν για τα βάσανα τους και διακηρύττουν την αθωότητα τους. Φίλοι τούς επισκέπτονται και τους συμβουλεύουν υποταγή στη θέληση του ουρανού. Ο Προμηθέας απαντά, ότι η προσβολή που έκαμε ήταν εσκεμμένη και ότι ποτέ δε θα υποχώρηση στο Δία· ο Ιώβ επιμένει ότι κανένα κακό δεν έκαμε. Ως εδώ οι ιστορίες συμπίπτουν. Αλλά παρατηρήστε πόσο διαφορετική είναι η ηθική που ο Έλληνας και ο Εβραίος συγγραφέας συνάγουν αντίστοιχα από τις δυστυχίες αυτών των δύο. Μέσα από την έρημο βγαίνει «λαίλαψ και νέφη» και μια φωνή ακούγεται που μιλά στον Ιώβ πειθοντάς τον, όπως παράξενα λέγει η επικεφαλίδα του κεφαλαίου, ότι είναι αμαθής και ηλίθιος. Τι είναι αυτός με όλη τη γνώση του, που θα ήθελε να ελέγχει τα συστήματα του Κυρίου; Πού ήσουν, του λέγει, «εν τω θεμελιούν με την γην;». Μπορεί ο Ιώβ να κάμη χιόνι ή πάγο ή βροχή; μπορεί να οδηγεί και να διατάζει τους αστερισμούς; Τι ξέρει για τον Παντοδύναμο και «τας οδούς» του; Και ο Ιώβ με ήρεμη ευπείθεια δέχεται την απόφαση του θεού. «Το βλέπω, είμαι μηδαμινός... ξεστόμισα πράγματα που δεν καταλάβαινα... πράγματα πολύ θαυμαστά για μένα, που δεν τα ήξερα... Γι' αυτό σιχαίνομαι τον εαυτό μου και μετανοώ μέσα στη σκόνη και στη σποδό». Παρατηρήστε ότι ο Θεός δεν εδικαιολόγησε την ποινή του Ιώβ, ούτε ο Ιώβ δέχτηκε ότι έπεσε σε σφάλμα. Μόνο που ανακάλεσε τα λόγια του και ταπείνωσε τον εαυτό του. Τα δεινοπαθήματα του παραμένουν μυστήρια ανεξήγητα. Αλλά ποιος είναι αυτός που θα έλεγχε «τας οδούς του Κυρίου».

Αυτή η λύση, μπορούμε με ασφάλεια να μαντέψωμε, θα ήταν ακατανόητη για τον Ελληνα· ο Αισχύλος δεν την αποδέχεται. «Ο Θεός πείθει τον Ιώβ πως βρίσκεται σε αμάθεια και βλακεία»: δεν υπάρχει ίχνος για τέτοια κατάληξη στην περίπτωση του Προμηθέα. Όταν ο Δίας προστάζη και απειλή, ο Προμηθέας ανταπαντά με υβριστική πρόκληση: κάνει ό,τι δε θα κάμη ποτέ ο Ιώβ: καταριέται το Θεό. Και τον καταριέται, χωρίς να τιμωρηθή ή να πάθη τίποτε περισσότερο. Ανόμοια προς τον Εβραίο ο Αισχύλος κλείνει την ιστορία του, όχι με θετική δικαίωση. Ο χρόνος και η Ειμαρμένη φέρνουν τον Ηρακλή, ο οποίος σκοτώνει το βασανιστικό γύπα: ο Δίας πείθεται να σπάση τις αλυσίδες του Προμηθέα, και για αντάλλαγμα μαθαίνει ένα μυστικό κίνδυνο που απειλεί το θρόνο του. Αλλά ο Τιτάνας δεν ταπεινώνεται, ούτε ο Θεός εξυψώνεται: μια συμφωνία χαράζεται ανάμεσα στους δύο και καταλήγουν σε όρους. Από τον πρώτο ως τον τελευταίο στίχο ποτέ δεν έρχεται στο νου του Αισχύλου ότι μπορεί ο Προμηθέας να έχει στενή αντίληψη για τη δικαιοσύνη, και ότι, όταν οι λογαριασμοί θα ανακεφαλαιώνονταν, θα μπορούσε ο Δίας να βγάλη το συμπέρασμα ότι στο κάτω κάτω είχε δίκιο. Χωρίς υποψία ότι θα μπορούσε να υποπέση σε λάθος, ο Αισχύλος προσάγει το Θεό και τον Τιτάνα μπροστά στη δικαστική έδρα του ανθρώπινου λόγου. Κρίνει και τους δύο σ' αυτό το δικαστήριο χωρίς ευνοϊκή προκατάληψη για κανέναν από τους δύο, και όταν ο Θεός φαίνεται άδικος, τον καταδικάζει αδίστακτα.

Πόσο διαφορετικός σε όλα αυτά από τις θεότητες του Ελληνισμού είναι ο Ιεχωβά! Πόσο διαφορετική θέση κατέχει στη ζωή του λαού Του! Είναι ζηλότυπος και αυθαίρετος Θεός: δεσπόζει τους πιστούς του και τους κάνει νάνους. Ο Ιεχωβά υπάρχει πριν από την ύπαρξη του λαού Του, τον γνωρίζουν μόνο από την αποκάλυψη που έκαμε του Εαυτού του, και βρίσκονται μέσα στη χούφτα του χεριού Του. Ο Έλληνας λέγει για τον Απόλλωνα και το Δία· υπάρχουν ο Ιεχωβά λέγει στο λαό Του: ΥΠΑΡΧΩ· οι Εβραίοι συγγραφείς δείχνουν αυτουποταγή και αυτοταπείνωση σ’ Αυτόν, καθόλου Ελληνική. Τους βασάνιζε η αίσθηση Του. Αυτός εμπνέει ό,τι υπάρχει μεγάλο και αξιομνημόνευτο στα γραφόμενά τους. Υπάρχουν τριάντα εννέα βιβλία στην Παλαιά Διαθήκη. Εκτός από ένα, όλα ασχολούνται συνεχώς με τις σχέσεις του Θεού με τον άνθρωπο· δέκα εννιά - το βιβλίο του Ιώβ, οι Ψαλμοί, τα βιβλία των Προφητών - δεν έχουν άλλο θέμα. Δε συμβαίνει το ίδιο με την Ελληνική λογοτεχνία. Δε βρίσκεται από πίσω της, σαν αμετάβλητο βάθος, πάλη ανάμεσα στη θέληση του ανθρώπου και στη θέληση του Θεού. Δεν έχει επανειλημμένες διαμαρτυρίες εναντίον ενός αποστάτη λαού, που τ' αυτιά του είναι συνεχώς βουλωμένα και χοντρές οι καρδιές του. Κι αυτό δεν οφείλεται σε καμιά εξαιρετική αγάπη της δικαιοσύνης από τους Έλληνες. Είναι προπάντων, γιατί η θρησκεία δεν ήταν το ίδιο πράγμα για τον Όμηρο ή τον Αισχύλο και για το Μωυσή ή τον Ησαΐα. Στο σχέδιο τους για τον κόσμο ο Θεός δεν ήταν το παν. Ήταν ένα μέρος της ζωής τους, σημαντικό μέρος, αλλά όχι περισσότερο. Υπήρχε για να προσφέρη την προστασία Του στις απασχολήσεις τους και τα συμφέροντα τους, αλλά όχι να τους διευθύνη, να δεσπόζη, να τους καταπονή. Αυτό συμβαίνει ακόμη και στους πιο «θρήσκους» Έλληνες. Όταν ο Πλάτων οικοδομή την ιδανική πολιτεία του, η πρώτη λέξη στις σελίδες του δεν είναι ο Θεός, η πρώτη σκέψη του συγγραφέα δεν είναι πώς θα ευχαρίστηση το Θεό. Πολύ αργότερα μέσα στην πραγματεία του φτάναμε, σε τέτοιες απόψεις. Διαβάστε την Πολιτεία του Πλάτωνα ύστερα από ένα από τα βιβλία των προφητών και η διαφορετική διάθεση είναι φανερή.

(Ρ. Λίβινγκστον, Το Ελληνικό Πνεύμα και η σημασία του για μας)

Ανθρωποκεντρική γίνεται και η θρησκεία του.

Οι σκοτεινοί θεοί της Ανατολής φιλτράρονται από τους διαύλους της ελεύθερης σκέψης του και εξανθρωπίζονται. Μπροστά τους ο Έλληνας στεκόταν όρθιος. Δε γονάτιζε να τους προσκυνήσει. «Το προσκύνημα ταπείνωνε και τον θεό που το δεχόταν και τον άνθρωπο που το καταδεχόταν». «Είναι παράξενο, λέει ο R. Livingstone, ότι με τέτοιες αρχές το ελληνικό πνεύμα παρέμενε αδιάφθορο; Γραφές και ιερατεία και πολιτικούς δεν ανεχόταν πάνω από το κεφάλι του. Μόνον ρήτορες, φιλόσοφοι, ιστορικοί, ποιητές και καλλιτέχνες τού έδειχναν τον δρόμο της ελεύθερης σκέψης και της δημιουργίας. Κι εκεί φτάνει κανείς μόνο μέσα από την κατάκτηση της καθημερινής ελευθερίας», μέσα από την κατάκτηση του εαυτού του, μέσα από το «Γνώθι σαυτόν». Το «γνώθι σαυτόν», παρατηρούν, είναι εντολή χίλιες φορές ευρύτερη και ουσιαστικότερη από τις εντολές που έρχονται από την Ανατολή. Αυτές προέρχονται από λαούς που περιμένουν Μεσσίες, για να τους σώσουν. Ο Έλληνας δεν υποτάσσεται στην ιδέα του μεσσιανισμού, γιατί ξέρει να σκέφτεται και γιατί έχει πίστη στον άνθρωπο.