Το δοκίμιο

Ι.2.2. Τα ακόλουθα αποσπάσματα δοκιμίων αναφέρονται στην έννοια της ελληνικής παράδοσης, αλλά οι συντάκτες τους δεν καταβάλλουν την ίδια προσπάθεια να πείσουν, καθώς άλλοτε απευθύνονται άμεσα στους αναγνώστες τους και άλλοτε τόσο έμμεσα, ώστε δίνουν την εντύπωση ότι μιλούν μάλλον με τον εαυτό τους. Χρησιμοποιώντας την κλίμακα 1-4 να τα κατατάξετε, αρχίζοντας από εκείνο του οποίου ο συντάκτης απευθύνεται πιο άμεσα στους αναγνώστες του. Σε κάθε περίπτωση να δικαιολογήσετε την επιλογή σας με κριτήρια: α) το βαθμό της προσπάθειας που καταβάλλει ο συντάκτης του κειμένου για να τεκμηριώσει τη θέση του, και β) τη γλωσσική ποικιλία και το ύφος κάθε αποσπάσματος.

Α. Ένα μέρος του παρελθόντος πεθαίνει κάθε στιγμή και η θνησιμότητά του μας μολύνει, αν προσκολληθούμε σ’ αυτό με υπερβολική αγάπη• ένα μέρος του παρελθόντος μένει πάντα ζωντανό, και κινδυνεύουμε, καταφρονώντας τη ζωντάνια του. Σε κάθε ανθρώπινο πρόβλημα δεν είναι εύκολο- και λίγοι το πετυχαίνουν- να ξεχωρίσεις το ζωντανό από το θνησιμαίο• οι δρόμοι της ζωής και του θανάτου είναι μπερδεμένοι και σκοτεινοί, γι’ αυτό χρειαζόμαστε ολόκληρη την προσήλωσή μας. Εδώ κείται όλο το πρόβλημα της παράδοσης.

Β. Σαν μέλη του ελληνικού λαού, ανήκουμε στην Ευρώπη γεωγραφικά, οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά, συμμετέχουμε στη ζωή της, πάσχουμε μαζί της, χανόμαστε μαζί της και σωζόμαστε, αν σωζόμαστε, πάλι μαζί της. Όλα ταύτα, σήμερα δε χρειάζονται βέβαια παραπομπές για να τα αποδείξει κανείς. Αλλά και η πνευματική μας αλληλεξάρτηση με τη Δύση είναι μια ατράνταχτη πραγματικότητα της ύπαρξής μας, από τα βάθη κιόλας των Μέσων Χρόνων, πραγματικότητα που εδραιώθηκε κατά πρώτο λόγο ακριβώς στο τεράστιο γόητρο του κλασικού ιδανικού. Η Ευρώπη ολάκερη, με τα βιβλία της, τις ιδέες της, τα σύμβολά της, είναι κομμάτι του σημερινού εαυτού μας, καθώς και τα αρχαία γράμματα, το ρωμαϊκό δίκαιο κι ό,τι άλλο συντέλεσε στο να γίνουμε αυτό που είμαστε. Είναι κάτι που μας έπλασε και προσέτι είμαστε κι εμείς, μ’ όσες δυνάμεις έχουμε, κάτι που την πλάθει αυτήν, ένα μικρό μα ζωντανό μόριο της δικής της ζωής.

Γ. Παράδοση δεν είναι να επαναφέρουμε το παρελθόν, αλλά να ζήσομε οργανικά τη συνέχειά του, εκφρασμένη σε νέες μορφές, που προκύπτουν δημιουργικά, συνεπώς νεοφανώς, από τους μόνιμους πυρήνες ζωής του λαού. Γι’ αυτό πέρα από τον σεβασμό στην παράδοση, απαιτείται και ο δημιουργικός βιασμός της. Τονίζουμε: δημιουργικός. Σαν αυτόν που έκανε λ.χ. στη λογοτεχνία ο Σολωμός και ο Κάλβος. Ο πρώτος αναπτύσσοντας δημιουργικά τη λαϊκή παράδοση και ο δεύτερος τη λόγια παράδοση.

Δ. Από τους πολύποδες των κρητικών αγγείων ή τα φτερόψαρα των πρόσφατων τοιχογραφιών της Σαντορίνης, από τα γυμνά στήθη των μινωικών γυναικών ή τις τρίαινες των ψηφιδωτών της Δήλου, από το θαλασσινό ανάμεσα σε δυο κολόνες άνοιγμα κάποιου ναού ή το γεωμετρικό καθήλωμα ενός αυλητή σε μάρμαρο παριανό, ξεσηκώνεται, σαν αέρας γραιγολεβάντε, κάποια αίσθηση «άγια», όπως θα λέγαμε πρωθύστερα, που χωρίς καμιά δυσκολία έρχεται να καθίσει, σαν να μη συνέβαινε τίποτα, στον ασβέστη των εξωκλησιών, στα μελαψά πρόσωπα των οσίων της Ορθοδοξίας, στις αψιδωτές καμάρες των σπιτιών της Σίφνου ή της Αμοργού, στα μπλε και στα κίτρινα της πιο φτωχής ψαρόβαρκας.

(Το απόσπασμα Α, ελαφρά διασκευασμένο, από το δοκίμιο του Γ. Σεφέρη, «Η τέχνη και η εποχή», Κ.Ν.Λ. Γ΄ Λυκείου, Ο.Ε...Β., σ. 230. Το απόσπασμα B από το δοκίμιο του Γ. Θεoτοκά, «Παράδοση και ελληνικότητα», Κ.Ν.Λ. Γ΄ Λυκείου, ό.π., σ. 215. Το Γ από το δοκίμιο του Χρ. Μαλεβίτση «Η παράδοση», Δοκίμια Λυκείου, εκδ. Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων Μέσης Εκπαίδευσης, Υπουργείου Παιδείας Κύπρου, Λευκωσία 1993, σσ. 56-57. Το . από το δοκίμιο του Οδυσσέα Ελύτη, «Εισαγωγή στο χώρο του Αιγαίου», Εν λευκώ, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1993, σ. 21.)

Ι.Α. ΔΟΚΙΜΙΟ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Ι.Α.1. Έχοντας αναλάβει να παρουσιάσετε τις σκέψεις που σας γεννά η ζωή σε μια σύγχρονη μεγαλούπολη, διαβάζετε το ακόλουθο απόσπασμα από το μυθιστόρημα του Μίλαν Κούντερα Αθανασία. Αποφασίζετε λοιπόν να εκθέσετε τις σκέψεις σας συντάσσοντας ένα δοκιμιακό κείμενο 500 το πολύ λέξεων. Έτσι αξιοποιείτε τον τρόπο με τον οποίο εκτίθενται οι σκέψεις της ηρωίδας στο απόσπασμα (προσωπική σκοπιά, συνειρμική ανάπτυξη της σκέψης, όχι όμως απαραίτητα τρίτο ρηματικό πρόσωπο) και συντάσσετε το δικό σας στοχαστικό δοκίμιο, με στόχο περισσότερο να δημοσιοποιήσετε τις σκέψεις σας παρά να πληροφορήσετε αντικειμενικά για τη ζωή σε μια μεγαλούπολη.

Το πεζοδρόμιο μυρμήγκιαζε από κόσμο και δύσκολα κανείς μπορούσε να προχωρήσει. Μπροστά της, δυο μακρόστενες σιλουέτες Βόρειων, με πάλλευκα μάγουλα, με κίτρινα μαλλιά, άνοιγαν δρόμο μέσα στο πλήθος: ένας άντρας και μια γυναίκα, που δέσποζαν δυο κεφάλια παραπάνω από την κινούμενη μάζα των Γάλλων και των Αράβων. Και ο ένας και η άλλη είχαν ένα ροζ σάκο και πάνω στην κοιλιά, μέσα σ’ ένα σάκο-»καγκουρό», ένα βρέφος. Χάθηκαν γρήγορα για να αντικατασταθούν από μια γυναίκα με βρακί φαρδύ που σταματούσε στα γόνατα, σύμφωνα με τη μόδα της χρονιάς. Η Ανιές σκέφτηκε: η γυναίκα αυτή θα μπορούσε να είχε βρει είκοσι άλλους τρόπους να ντυθεί για να κάνει λιγότερο τερατώδη τα οπίσθιά της. Γιατί δεν το κάνει; Οι άνθρωποι, όχι μόνο δεν γυρεύουν πια να είναι ωραίοι όταν βρίσκονται ανάμεσα στους άλλους, αλλά δεν γυρεύουν ούτε καν να μην είναι άσχημοι! Είπε μέσα της: μια μέρα, όταν η έφοδος της ασχήμιας θα έχει γίνει εντελώς ανυπόφορη, θα αγοράσει από ένα ανθοπωλείο ένα βλασταράκι «μη με λησμόνει», ένα μόνο βλασταράκι, ένα λεπτό κοτσάνι που καταλήγει σ’ ένα λουλούδι μικροσκοπικό. Θα βγει μ’ αυτό στο δρόμο κρατώντας το μπροστά στο πρόσωπό της, με το βλέμμα απάνω του, ώσπου να μην βλέπει τίποτ’ άλλο από αυτό το ωραίο γαλάζιο σημείο, ύστατη εικόνα που θέλει να διατηρήσει από έναν κόσμο που έχει πάψει να τον αγαπάει. Θα πάει έτσι μέσα στους δρόμους του Παρισιού, οι άνθρωποι σύντομα θα μάθουν να την αναγνωρίζουν, τα παιδιά θα την παίρνουν από πίσω, θα την κοροϊδεύουν, θα της πετούν σαΐτες, και όλο το Παρίσι θα την φωνάζει «η τρελή με το μη με λησμόνει». Συνέχισε το δρόμο της: το δεξί αυτί κατέγραφε ανακλώμενα μουσικά κύματα, ρυθμικές τυμπανοκρουσίες, που προέρχονταν από τα μαγαζιά, από τα κομμωτήρια, από τα εστιατόρια, ενώ το αριστερό αυτί συνελάμβανε τους θορύβους της ασφάλτου: το ενιαίο βζννν, βζννν των αυτοκινήτων, το βόμβο ενός λεωφορείου που ξεκινάει. Έπειτα της τρύπησε τα αυτιά ο διαπεραστικός θόρυβος από ένα μηχανάκι. Δεν μπόρεσε να εμποδίσει τον εαυτό της από το να αναζητήσει με τα μάτια εκείνον που της προκάλεσε αυτόν τον φυσικό πόνο: μια νέα κοπέλα με τζην, με μαύρα μαλλιά που ανέμιζαν, καθόταν στητή στη σέλα σαν μπροστά σε μια γραφομηχανή • χωρίς σιγαστήρα, η μηχανή έκανε έναν απαίσιο κρότο... Δεν ήταν η μηχανή που έκανε θόρυβο, ήταν το εγώ της κοπέλας με τα μαύρα μαλλιά • αυτή η κοπέλα, για να ακουστεί, για να απασχολήσει τη σκέψη του άλλου, είχε προσθέσει στην ψυχή της μια θορυβώδη εξάτμιση. Βλέποντας να πετούν τα μακριά μαλλιά αυτής της παταγώδους ψυχής, η Ανιές κατάλαβε ότι επιθυμούσε σφοδρώς το θάνατο της μοτοσικλετίστριας. Αν την είχε ανατρέψει το λεωφορείο, αν έμενε πάνω στο λιθόστρωτο μες στα αίματα, η Ανιές δεν θα δοκίμαζε ούτε φρίκη ούτε λύπη, αλλά μόνο ικανοποίηση. Τρομαγμένη ξαφνικά από τούτο το μίσος, σκέφτηκε: ο κόσμος έφτασε σ’ ένα όριο • όταν το περάσει, όλα μπορούν να φθάσουν στην τρέλα: οι άνθρωποι θα περπατούν στο δρόμο κρατώντας ένα «μη με λησμόνει», ή ίσως θα πυροβολούνται στο ψαχνό μόλις θα αντικρίζονται. Και θα αρκεί κάτι απειροελάχιστο, μια σταγόνα νερό θα κάνει το ποτήρι να ξεχειλίζει: παραδείγματος χάριν, ένα αυτοκίνητο, ένας άνθρωπος ή ένα ντεσιμπέλ παραπάνω στο δρόμο. Υπάρχει ένα όριο ποσοτικό που δεν μπορεί να υπερφαλαγγιστεί • το όριο αυτό, όμως, κανείς δεν το φρουρεί, μπορεί μάλιστα κανείς να μη γνωρίζει κιόλας την ύπαρξή του.

(Μίλαν Κούντερα, Η Αθανασία, μετάφραση Κατερίνα Δασκαλάκη, εκδ Εστίας, Αθήνα 1991, σσ. 31-33, επιλεγμένα αποσπάσματα)

Ι.Α.4.1.4. Χρησιμοποιώντας ρήματα του ακόλουθου πίνακα προσπαθήστε σε μία παράγραφο (100-120 λέξεων) να εξηγήσετε σε ένα φίλο σας ποιες απαιτήσεις έχετε από έναν ομιλητή για να σας είναι κατανοητός.

Ι.Α.4.2.1. Να συμπληρώσετε τα κενά στις ακόλουθες προτάσεις με την κατάλληλη λέξη από τα ζευγάρια των λέξεων που δίνονται, ώστε να φανεί η εννοιολογική διαφορά τους. Ορισμένες λέξεις θα χρησιμοποιηθούν περισσότερες από μία φορές.

1. Στα κωμικά τηλεοπτικά επεισόδια, για να ενισχυθεί η εντύπωση του αστείου στο κοινό, χρησιμοποιούνται _____________ γέλια και χειροκροτήματα ως __________ εφέ.

2. Η ολοκλήρωση της κατασκευής της ______________ λίμνης σε τόσο σύντομο διάστημα αποτέλεσε μεγάλο _______________ επίτευγμα.

3. Η μετάφραση της κωμωδίας του Αριστοφάνη από το γνωστό σκηνοθέτη σε πολλά σημεία παραποιεί το ________________ .

4. Οι νέοι συνήθως επιλέγουν ως ____________, πρόσωπα που τους εντυπωσιάζουν.

5. _________________ το σχέδιο, πρακτικά όμως ανεφάρμοστο.

6. Σύμφωνα με τη διαθήκη του, ο διαθέτης _______________ το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του σε κοινωφελή ιδρύματα, επομένως οι συγγενείς του αναμένεται να _____________ ελάχιστα.

7. Με τα επιτυχημένα πειράματά του σε ανθρώπινα κύτταρα ο νεαρός επιστήμονας θεωρήθηκε _______________ στον τομέα της μοριακής βιολογίας.

8. Η αστυνομία συνέλαβε τους ____________ των επεισοδίων που διαδραματίστηκαν μετά τη λήξη του αγώνα.

9. Είναι θεωρητικά άριστα καταρτισμένος, αλλά του λείπει ακόμη η ____________, επομένως η συνεργασία του με τον ηλικιωμένο τεχνίτη θα αποτελέσει ωφέλιμη __________ γι’ αυτόν.

10. Δυστυχώς, η δυσάρεστη _____________ που έζησε δεν τον όπλισε με την απαιτούμενη ____________, ώστε να μην επαναλάβει το σφάλμα το.

11. Η ______________ των προσώπων στο προεδρείο της ομάδας κατά τον τελευταίο χρόνο ήταν, όπως αποδείχθηκε, προϊόν ύποπτης _____________ διαφόρων παραγόντων.

12. Είναι άτομο που διακρίνεται για την ___________. Αναλαμβάνει πάντοτε πολλές _____________ και προσπαθεί να ολοκληρώσει το έργο του ακόμη και εις βάρος της υγείας του.

Ι.Α.4.2.2. Στα ακόλουθα παραδείγματα οι υπογραμμισμένες λέξεις χρησιμοποιούνται άλλοτε σωστά κι άλλοτε λανθασμένα. Να επιβεβαιώσετε ή να απορρίψετε το περιεχόμενο των προτάσεων, σημειώνοντας Χ στο αντίστοιχο πλαίσιο και να ξαναδιατυπώσετε σωστά τις προτάσεις που παρουσιάζουν σφάλμα.

Σωστό Λάθος

Ι.Β. ΔΟΚΙΜΙΟ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΚΑ ΕΙΔΗ

1.Β.1.1. Αφού διαβάσετε προσεκτικά το ακόλουθο απόσπασμα, να απαντήσετε στις ερωτήσεις που δίνονται μετά απ’ αυτό.

[Η Ευρωπαϊκή διάσταση της εκπαίδευσης]

Η νέα Ευρώπη χρειάζεται νέα μορφή εκπαίδευσης. Η όλο και στενότερη ένωση των λαών της Ευρωπαϊκής Ένωσης μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο αν οι πολίτες κατανοήσουν την πολιτική, πολιτιστική κοινωνική και οικονομική ζωή στα άλλα κράτη - μέλη. Η ευρωπαϊκή διάσταση της εκπαίδευσης αποτελεί, επομένως, αναπόσπαστο τμήμα της παιδείας των αυριανών Ευρωπαίων πολιτών. Ωστόσο, η προσπάθεια προσέγγισης λαών οι οποίοι έχουν τις ίδιες πολιτιστικές καταβολές, αλλά διαφοροποιούνται, λόγω ποικίλων συνθηκών, στον τρόπο έκφρασής τους , πρέπει να γίνει λαμβάνοντας υπόψη κάποιες βασικές παραμέτρους.

Μια βασική παράμετρος είναι εκείνη του εθνικού χαρακτήρα κάθε χώρας. Το κοινό πρότυπο που αναζητά η Ευρώπη για να ενωθεί μέσω αυτού, δεν πρέπει να βρίσκεται σε αντίθεση μ’ εκείνο που υπαγορεύεται από τις ιδιαίτερες πολιτιστικές, ηθικές, θρησκευτικές και κοινωνικές αξίες του κάθε λαού. Άρα, η ενσωμάτωση της ευρωπαϊκής διάστασης στη διδακτική πράξη πρέπει να γίνει διακριτικά και όχι σε βάρος των αρχικών σκοπών και στόχων που θέτει ένα εκπαιδευτικό σύστημα.

Μια άλλη, εξίσου βασική παράμετρος, σχετίζεται με τη διδακτική πράξη. Οι επιζητούμενοι διδακτικοί στόχοι θα πρέπει να υλοποιηθούν σεβόμενοι αφενός τα σύγχρονα παιδαγωγικά δεδομένα και αφετέρου τις κοινωνικές ανάγκες της εποχής. Η Ευρώπη, ως όλον, ως σύστημα αρχών και αξιών και όχι μόνο ως νομικό πρόσωπο ή οικονομικό όργανο, θα πρέπει να μελετηθεί μέσω διαφόρων πτυχών θεώρησής της. Μια τέτοια θεωρητική θεμελίωση παραπέμπει σ’ ένα μοντέλο εισχώρησης και εφαρμογής της έννοιας «ευρωπαϊκή διάσταση» στη διδακτική πράξη και πρακτική, το οποίο βασίζεται κυρίως στη διάχυση όρων και ιδεών που σχετίζονται με το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα, στα προγράμματα διαφόρων γνωστικών αντικειμένων. Η ευρωπαϊκή διάσταση, ως γνώση τόσο των κοινοτικών οργάνων και θεσμών όσο και των ιστορικών, πολιτιστικών, θρησκευτικών και γλωσσικών εκείνων στοιχείων που συνδέουν τα ευρωπαϊκά κράτη, δεν μπορεί να νοηθεί ως αυτόνομα διδασκόμενο γνωστικό αντικείμενο. Σε μια τέτοια περίπτωση η διάσταση αυτή θα έχανε την έννοια και τη λειτουργικότητά της. Η διαμόρφωση ευρωπαϊκής συνείδησης δεν μπορεί να αποτελέσει θέμα ιδιαίτερης διδασκαλίας. Η συνείδηση δεν διδάσκεται. Διαμορφώνεται. Η διαμόρφωση αυτή προκύπτει από την ευαισθητοποίηση διαφόρων πτυχών της προσωπικότητας και την προβολή των κατάλληλων παραμέτρων και θεωρείται επιτυχημένη, όταν συντρέχει και το ανάλογο διδακτικό κλίμα. Άρα, η ευρωπαϊκή διάσταση θεωρείται ως λειτουργικότερη και αποδοτικότερη, αν παρουσιαστεί και διδαχθεί ως σύνθετη έννοια μέσω διαφόρων γνωστικών αντικειμένων. Η διάχυση της ευρωπαϊκής διάστασης στα αναλυτικά προγράμματα των μαθημάτων τα οποία διδάσκονται οι νέοι της Ευρώπης, φαίνεται να είναι ο πιο ασφαλής και αποτελεσματικός τρόπος δημιουργίας μιας κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας. Παρέχοντας στους μαθητές γνώσεις σχετικές με την Ευρωπαϊκή Ένωση, τα κράτη - μέλη και τις κοινές καταβολές τους μέσα από μαθήματα όπως η Ιστορία, η Γεωγραφία, η Γλώσσα, οι Κοινωνικές Επιστήμες, πετυχαίνεται η προβολή της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως «όλου». Η κατανόηση της αδιαίρετης ενότητας του «όλου» θα οδηγήσει στη διαμόρφωση συνειδητοποιημένων Ευρωπαίων πολιτών. Σημαντικό παράγοντα στη διαδικασία προετοιμασίας των πολιτών αυτών αποτελεί ο εκπαιδευτικός. Μόνο ο άρτια επιστημονικά καταρτισμένος εκπαιδευτικός, ο οποίος διακατέχεται από τις αξίες της ελευθερίας και της ισότητας, θα μπορέσει να θέσει γερά θεμέλια για την Ενωμένη Ευρώπη και να «μυήσει» τους μαθητές του στους πνευματικούς θησαυρούς της.

(Απόσπασμα συντομευμένο και διασκευασμένο από το βιβλίο του Αντ. Κ. .ανασσή- Αφεντάκη, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, τ. Γ΄ Σύγχρονες τάσεις της Αγωγής, Αθήνα 1995, σσ. 217-219.)

α) Ποιες θεωρεί ο συγγραφέας ως τις βασικότερες παραμέτρους της ευρωπαϊκής διάστασης στην εκπαίδευση και ποιες θέσεις διατυπώνει γι’ αυτές;

β) Να προσδιορίσετε τους τρόπους πειθούς που αξιοποιεί ο συντάκτης του κειμένου για να τεκμηριώσει τις επιμέρους θέσεις του, και να κρίνετε την πειστικότητα της επιχειρηματολογίας του.

γ) Να ονομάσετε το γραμματειακό είδος στο οποίο θα μπορούσε να ανήκει το συγκεκριμένο απόσπασμα και να δικαιολογήσετε την απάντησή σας με κριτήρια τη θεματολογία του, τη χρησιμοποιούμενη γλωσσική ποικιλία και το ύφος του, το σκοπό της σύνταξής του καθώς και τους πιθανούς αποδέκτες - αναγνώστες του.

δ) Μετέχοντας, ως εκπρόσωπος μαθητών Λυκείου, σε μια τηλεοπτική εκπομπή με θέμα «Εκπαίδευση και Ευρωπαϊκή Ενοποίηση», αναγκάζεσθε να διερευνήσετε συστηματικά το αν και κατά πόσο το σημερινό Λύκειο συμβάλλει ικανοποιητικά στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής συνείδησης των Ελλήνων μαθητών.

Για το σκοπό αυτό αξιοποιείτε τις απόψεις που εκφράζονται στο οικείο τμήμα του ανωτέρω αποσπάσματος, και διατυπώνετε τις θέσεις επ’ αυτών, περιγράφοντας και αξιολογώντας συγχρόνως:

i) το περιεχόμενο των αναλυτικών προγραμμάτων του Λυκείου (διδασκόμενα μαθήματα),

ii) το περιεχόμενο των σχολικών εγχειριδίων διαφόρων μαθημάτων, και

iii) την καθημερινή διδακτική πράξη και πρακτική.

Να εκπονήσετε την εισήγηση αυτή, έκτασης 500 λέξεων, ακολουθώντας επαγωγική συλλογιστική πορεία, τεκμηριώνοντας τις θέσεις σας με ενδεικτικά παραδείγματα και πειστικά επιχειρήματα και χρησιμοποιώντας γλωσσική ποικιλία και ύφος που να γίνονται κατανοητά από το ευρύ, κατά τεκμήριο, κοινό μιας τηλεοπτικής εκπομπής.

Ι.Β.1.2.1. Τα ακόλουθα αποσπάσματα αναφέρονται στο φαινόμενο της ανθρώπινης επικοινωνίας και προέρχονται από διαφορετικά είδη γραπτού λόγου.

Να προσδιορίσετε σε κάθε απόσπασμα:

α) τους τρόπους πειθούς, τη γλωσσική ποικιλία (χρήση ειδικού λεξιλογίου, σαφήνεια, ακρίβεια, συγκινησιακή χρήση της γλώσσας), το κοινό στο οποίο απευθύνονται και το σκοπό του συντάκτη τους (αντικειμενική, επιστημονική πληροφόρηση, έκθεση προσωπικών απόψεων κλπ), σημειώνοντας τις παρατηρήσεις σας στον πίνακα που ακολουθεί μετά τα κείμενα.

Α. Η εξωγλωσσική επικοινωνία διενεργείται μέσω παραστατικών κωδίκων, όπως οι χειρονομίες, οι κινήσεις των ματιών ή η ποιότητα της φωνής. Αυτοί οι κώδικες μεταδίδουν μηνύματα μόνο στον παρόντα χρόνο και χώρο. Ο τόνος της φωνής μου μπορεί να υποδηλώσει την παρούσα στάση μου ως προς το αντικείμενο και τον ακροατή • δεν μπορεί να μεταδώσει μήνυμα σχετικά με τα συναισθήματά μου της περασμένης εβδομάδας. Οι παραστατικοί κώδικες, λοιπόν, περιορίζονται στην πρόσωπο με πρόσωπο επικοινωνία ή στην επικοινωνία όπου ο επικοινωνός είναι παρών. Οι λειτουργίες τους είναι δύο:

Η πρώτη είναι να μεταφέρουν ενδεικτική πληροφορία. Πρόκειται για πληροφορία σχετική με τον ομιλητή και την κατάστασή του, μέσω της οποίας ο ακροατής πληροφορείται για την ταυτότητα, τα συναισθήματα, τις στάσεις, την κοινωνική θέση κλπ του ομιλητή. Η δεύτερη λειτουργία τους είναι ο χειρισμός της αλληλόδρασης. Χρησιμοποιούνται για τη ρύθμιση της σχέσης που ο κωδικοποιός θέλει να έχει με τον άλλον. Χρησιμοποιώντας κάποιες χειρονομίες, τη στάση του σώματος και τον τόνο της φωνής μου, προσπαθώ να κυριαρχήσω πάνω στους άλλους, να είμαι διαλλακτικός μαζί τους ή να τους αποφύγω. Μπορώ να χρησιμοποιήσω κάποιους κώδικες για να υποδηλώσω το τέλος της ομιλίας μου και τη σειρά του επομένου να μιλήσει, ή την επιθυμία μου να τερματιστεί η συνάντηση. Αυτοί οι κώδικες είναι ακόμη, κατά μία έννοια, ενδεικτικοί • χρησιμοποιούνται όμως για να μεταφέρουν πληροφορίες για τη σχέση μάλλον παρά για τον ομιλητή.

Αυτές οι δύο λειτουργίες των παραστατικών κωδίκων μπορούν επίσης να επιτελεστούν και από τους αναπαραστατικούς, στο βαθμό που παραστατικοί κώδικες ενυπάρχουν στα αναπαραστατικά μηνύματα. Ένα γραπτό κείμενο μπορεί π.χ. να έχει «τόνο φωνής», μια φωτογραφία να μεταδίδει θλίψη ή χαρά. Οι κοινωνικοί ψυχολόγοι ωστόσο αναγνωρίζουν και μια τρίτη λειτουργία των κωδίκων, η οποία μπορεί να επιτελεστεί μόνο από τους αναπαραστατικούς. Πρόκειται για τη γνωστική ή ιδεατική λειτουργία, δηλαδή τη λειτουργία μεταβίβασης πληροφοριών ή ιδεών για απόντα πράγματα, μέσω μηνύματος ή κειμένων ανεξάρτητων από τον επικοινωνό και την κατάσταση. Η γλώσσα των  λέξεων και η φωτογραφία είναι παραδείγματα αναπαραστατικών κωδίκων.

Β. Επικοινωνία συντελείται με πολλούς τρόπους και σε πολλά επίπεδα. Με λέξεις, με νοήματα, με εκφράσεις και με σιωπές. Επικοινωνία με την όραση, την ακοή, την όσφρηση, την αφή. Επικοινωνία με παρόντες και απόντες. Με μορφές και σύμβολα. Επικοινωνία που είναι μετάδοση πληροφοριών, μάθηση, γνώση • και επικοινωνία που είναι συναίσθημα, βίωμα, μέθεξη. Μαζική και προσωπική επικοινωνία.

Η επικοινωνία είναι κάτι τόσο απλό, βασικό και καθημερινό, που τη θεωρούμε αυτονόητη, σαν την αναπνοή. Και πάλι, σαν την αναπνοή, αισθανόμαστε την ύπαρξή της μόνο όταν κάτι δεν λειτουργεί σωστά. Και όπως δεν είναι δυνατόν να ζούμε χωρίς να αναπνέουμε, έτσι είναι αδύνατον να υπάρχουμε χωρίς να επικοινωνούμε. Ούτε στη φαντασία μας δεν μπορούμε να απομονώσουμε τόσο τέλεια έναν άνθρωπο, που να μην επικοινωνεί καθόλου, με τίποτα. Ούτε μας είναι δυνατόν να διανοηθούμε έναν άνθρωπο που δεν έχει επικοινωνήσει ποτέ από την αρχή του. Αυτός ο άνθρωπος δεν θα είχε καν Ταυτότητα- δεν θα είχε Εγώ- μια και δεν θα είχε συνείδηση του μη- Εγώ...

Η επικοινωνία επομένως είναι «οντολογική ανάγκη». Για να υπάρξει ο άνθρωπος σαν άνθρωπος, πρέπει να επικοινωνεί. Αυτό δεν είναι μόνο ένα ψυχρό αξίωμα, αλλά μια ζεστή ανθρώπινη πραγματικότητα. Γιατί η ουσιαστική επικοινωνία έχει πάντα μέσα της σαν αποτέλεσμα την ευτυχία. Φέρνει τον άνθρωπο στην πλήρωση. Οι μεγάλες στιγμές μας είναι στιγμές επικοινωνίας. Η Τέχνη, ο Έρωτας, η Θρησκεία, η Αγάπη, η Φιλία, ο διάλογος είναι μορφές επικοινωνίας. Οι καθαρά ανθρώπινες μορφές της.

 (Το απόσπασμα Α προέρχεται από τη μελέτη του John Fiske, Εισαγωγή στην επικοινωνία, εκδ. Επικοινωνία και Κουλτούρα, Αθήνα 1992, σσ. 88-89. Το απόσπασμα Β από το βιβλίο του Νίκου Δήμου, Ο δρόμος της επικοινωνίας, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1981, σ. 16-20, επιλεγμένα χωρία.)

Ι.Β.3. Δοκίμιο και άρθρο, επιφυλλίδα, χρονογράφημα

α) Να εντοπίσετε και να αναδιατυπώσετε την κύρια και τις δευτερεύουσες ιδέες που αναπτύσσονται σ’ αυτό.

β) Να χαρακτηρίσετε τη γλωσσική ποικιλία και το ύφος του.

γ) Να προσδιορίσετε το κειμενικό είδος στο οποίο ανήκει και να δικαιολογήσετε το χαρακτηρισμό σας.

δ) Αξιοποιώντας τις ιδέες που εμπεριέχονται στο συγκεκριμένο κείμενο, αλλά χωρίς να μιμηθείτε τη δομή και τη μορφή του, να αναπτύξετε τις σκέψεις σας επ’ αυτών σε ένα δοκιμιακό κείμενο 300-400 λέξεων, το οποίο θα έχει στόχο χωρίς συναισθηματική φόρτιση, αλλά με σαφήνεια και πειστικότητα να πληροφορήσει τους αναγνώστες της σχολικής εφημερίδας σας για τα συγκεκριμένα ζητήματα και, επομένως, να τους πείσει για την αναγκαιότητα αλλαγής της υπάρχουσας νοοτροπίας και πρακτικής. Το κείμενό σας θα το τιτλοφορήσετε εσείς, ανάλογα με το περιεχόμενο και την εστίαση της έμφασης που δώσατε.

... Και σκάβε

Εκεί, στην άκρη του δρόμου, κάτι εργάτες σκάβανε.

Τι σκάβετε παιδιά; τους ρώτησα. Η απάντηση ήταν τόσο σαφής - όσο και πλήρης:

-Ε! σκάβουμε ...

Οι Έλληνες σκάβουν. Σκάβουν και θάβουν. Σκάβουν και ξεθάβουν. Τελικά δεν έχει σημασία γιατί σκάβουν - το σκάψιμο είναι αυτοσκοπός. Σωστά απάντησαν οι εργάτες.

Κάποια ιδιαίτερη σχέση έχει ο Έλληνας με το υπέδαφός του- και γι’ αυτό δεν το αφήνει ήσυχο. Είναι οι πρόγονοι που κοιμούνται εκεί- αυτοί οι πρόγονοι που είναι το αγλάισμα και το άγχος μας; Είναι η γης που την πατούμε κι όλοι μέσα θε να μπούμε, του δημοτικού τραγουδιού;

Εν πάση περιπτώσει, σκάβουμε. Ανοίγουμε λάκκους, χαντάκια, τρύπες, πηγάδια, υπονόμους, ορύγματα, τάφρους. Και μόλις τους ξανακλείσουμε (μερικοί δεν κλείνουν ποτέ- ξέρω λάκκους με αρχαιολογική ηλικία) άλλοι τους ξανανοίγουν. Οι δρόμοι όλης της Ελλάδας, είναι γεμάτοι από τις πληγές και τις ουλές της σκαπτικής μας μανίας. Δεν υπάρχει ούτε ένα χιλιόμετρο ασφάλτου στη χώρα, που να μην έχει λακκούβα, σαμαράκι (τέως τρύπα) ή χαντάκι.

Λοιπόν όλοι σκάβουμε, χειρωνακτικά και μηχανικά. Κι ανοίγουμε το λάκκο του άλλου. Μεταφορικά και πραγματικά. Σκέπτεστε πόσα από τα άφθονα τροχαία μας προέρχονται από το σκάψιμο; (Εκεί το σκάψιμο οδηγεί σίγουρα στο θάψιμο).

Το μόνο σκάψιμο που δεν κάνουμε πια, είναι το αρχαιολογικό. Πολύ μας ζάλισαν οι πρόγονοι- εδώ αντί να σκάψουμε, θάβουμε. Θάβουμε τα ερείπια της Ιεράς Οδού. Θάβουμε τα αρχαία γράμματα στο σχολείο. Θάβουμε τους τόνους, τα πνεύματα και το πνεύμα.

Σκάβω, σκάβεις, σκάβει - το εθνικό ρήμα. Τσάπα και φτυάρι τα εθνικά σύμβολα (άντε και το κομπρεσέρ). Πόσο πιο ζωντανά π.χ. από το σφυροδρέπανο. Ποιος καρφώνει πια και ποιος θερίζει; Όλοι σκάβουν. Κι ο εκάστοτε αρμόδιος υπουργός υπερηφανεύεται: Η χώρα είναι ένα απέραντο εργοτάξιο. Που σημαίνει: η χώρα είναι ένα μόνιμο γιαπί.

Και το μόνο σκάψιμο που δεν κάνουμε, είναι αυτό που είπε ο (από καιρό θαμμένος) αρχαίος πρόγονος: «Ένδον σκάπτε!».

(Το κείμενο προέρχεται από το βιβλίο του Νίκου Δήμου, Μικρά Βήματα, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1986, σσ. 106-108, επιλογές)

ΙΙ. ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΟΥ ΔΟΚΙΜΙΟΥ

ΙΙ.Α. Το δοκίμιο στοχασμού

Ένας λόγος για τη μοναξιά

Ήσυχο βράδυ Κυριακής με το ανοιχτό βιβλίο, τα σκόρπια χαρτιά • στην παραμέσα κάμαρα τα παιδιά γελάνε. Αυτό το γέλιο ξαφνικά με αναστατώνει • πλούσιο, πηγαίο, ξέγνοιαστο, Σα σπάνιο ρόδο. Αν τη γράψω κάπου, π.χ. σ’ ένα ημερολόγιο, αυτή τη μικρή στιγμή να τη θυμάμαι- όχι, δεν θέλω να τη γράψω. Κάποια μέρα ξαναδιαβάζοντάς το θα λυπηθώ, γιατί ο καιρός περνάει και τα παιδιά δεν θα είναι τότε πια παιδιά -όχι δεν θέλω να γράψω τίποτε πουθενά, σκέφτομαι και τρομάζω μ’ αυτά που σκέφτομαι και λέω πως είναι η μοναξιά που με κάνει να τα βλέπω όλα μ’ αυτή τη σκληρή ματιά, όλα υπονομευμένα με φθορά, όλα πατιναρισμένα με θάνατο, είναι, λέω, η μοναξιά που καταλύει σιγά σιγά τις καλές μου δυνάμεις, αυτή η φάουσα που δίχως να θέλω με σκέπασε σαν σφικτός κισσός, αμέσως μόλις συνειδητοποίησα την ύπαρξή μου, η λάμια που κουβαλάω στο αίμα μου μέσα η αχόρταγη, ο σκοτεινός μου έρωτας, η άσπρη στέπα που μέσα της χάνομαι, η άλλη όψη της μοίρας μου.

Υπάρχουν πολλών ειδών μοναξιές: η μοναξιά του χρυσόψαρου στη γυάλα είναι η φοβισμένη μοναξιά. Του πουλιού στο κλουβί είναι η βασανισμένη μοναξιά. Του φονιά μέσα στο μυστικό του η επικίνδυνη μοναξιά. Του καλόγερου στη σκήτη του η ευδαιμονική μοναξιά. Του άρρωστου πάνω στο χειρουργικό τραπέζι, του μελλοθάνατου στο κελί του, η εναγώνια μοναξιά. Του ενός μέσα στο πλήθος το αδιάφορο η απελπισμένη μοναξιά, του ποιητή μέσα στα όνειρά του η γόνιμη μοναξιά. Μα η μοναξιά του ανθρώπου μπροστά στο αίνιγμα της ύπαρξής του είναι η κορυφαία, η πιο τραγική κι αγιάτρευτη μοναξιά.

Αφόντας αποκόπηκε ο λώρος που τον έδενε με τη μητέρα και πετάχτηκε έξω απ’ την αμνιακή του ευδαιμονία ο άνθρωπος, στον ορθάνοιχτο ξένο κόσμο, μονάχος ζει κι επιβιώνει ανάμεσα σε πλήθος άλλους μόνους, και πάσχει και πεθαίνει μόνος, παρ’ όλα τα φώτα και τους φίλους και τους συγγενείς, δίχως να υπάρχει αγάπη, πλούτος, δόξα ικανή να εξαγοράσει αυτή τη μοίρα.

Κι εκείνοι που ποτέ τους δεν προβληματίζονται, έρχεται κάποια στιγμή που μένουν άναυδοι μόλις το πικρό της ρίγος τους αγγίξει, αθέλητα, γιατί για όλους έρχεται κάποτε αυτή η στιγμή, όσο κι αν την αποφεύγουν. Μονάχα τα παιδιά την αγνοούν μη έχοντας ακόμα δοκιμάσει το μήλο που εξαιτίας του χάσαμε τον Παράδεισο • το μήλο ήταν η Γνώση, κι η Γνώση είναι η Αλήθεια, η Αλήθεια Ελευθερία κι η Ελευθερία Μοναξιά...

Αν μπορούσα να τη ζωγραφίσω, θα ’φτιαχνα μόνο δυο μεγάλα μαγνητικά μάτια, που σου κατακυριεύουν την όραση, καθώς το φίδι το πουλί. Είναι αναγκαία η μοναξιά, λέει ο Ρίλκε • κάποτε πρέπει να αποσύρεται κανείς στον εαυτό του, μακριά από τους αλαλαγμούς του πλήθους. Αυτή είναι η εσωτερική μοναξιά, η πιο αληθινή, η πιο μαρτυρική, που δεν γιατρεύεται και δεν παρηγοριέται με τίποτα. Όμως κι η πιο σωτήρια, η πιο κερδοφόρα. Μέσα της βρίσκω τον βαθύν εαυτό μου, τον συλλαμβάνω, τον γνωρίζω, τον ελέγχω, τον παρατηρώ, νιώθω σαν το δέντρο που σκύβει και βλέπει τις ρίζες του. Το κέρδος μου πάντα ήτανε που μου άνοιγε τα σκοτεινά, τα αλλόκοτα και τα δαιδαλώδη, ενώ απάνω μου φυσούσε ο άνεμος των άλλων κόσμων.

Κάθε φορά με γκρεμίζει για να με ξαναχτίσει απ’ την αρχή, με θεμέλια βαθύτερα. Χωρίς αυτήν τι θα ήμουν -ένα πάνω- κάτω, μια σκέτη αναπνοή, ένας εαυτός χωρίς αντίκρισμα. Μέσα της σαν σε αγκαλιά μητέρας ξαναβρίσκομαι μαζεύοντας τα σκόρπια κομμάτια μου που η ορμή της ζωής σφεντόνισε στους πέντε ανέμους • γίνομαι πάλι ολόκληρη να μπορώ να υπάρχω.

Η μοναξιά είναι στάση ψυχής και προφητεία και επανάσταση, ανησυχία και δαπάνη ζωής, πυρακτωμένη αγωνία του όντος, πικρότατη σοφία και καημός              αβάσταχτος. Η οικογένεια, η κοινωνία, ο έρωτας προσπαθούν ν’ απαλύνουν το άλγος της γνωριμίας της. Μόλις όμως τη συνειδητοποιήσει κανείς, μένει απαρηγόρητος σ’ όλη του τη ζωή. Είναι ο γύπας που τρώει τα σωθικά μας, ο φοβερός καθρέφτης, το πικρό πουκάμισο του Νέσσου13 , το κενό κέλυφος κάτω απ’ τα δάχτυλα της δίψας μας. Αγοήτευτη, αμάραντη, μακρόσυρτη τυραννία, απάνθρωπη μητέρα, σκοτεινή γοητεία, το άλλο εγώ μας, ο πλούτος κι η πληγή μας η μυστική, κοινή μας μοίρα, η λυδία λίθος που δοκιμάζει το μέταλλό μας, πολύτιμη συντρόφισσα και λίθος μέγας • χαρά σε κείνον που σαν άλλος άγγελος τετραφτέρουγος τον αποκυλά και βγαίνει έξω αναστημένος.

Όλα τα θαυμαστά γίνονται μες στη μοναξιά: το μπουμπούκι, το κουκούλι, το έργο το πνευματικό, κι ο Θεός, τον κόσμο που τον έπλασε μονάχος, έπειτα από αιώνες μοναξιάς αβάσταχτης. Μοναξιά δεν σημαίνει μόνο απόσυρση από τα εγκόσμια, απομόνωση και περισυλλογή, ούτε φυγή, άρνηση, απραξία, που συνοδεύονται από έπαρση και χαλαρότητα και αθυμία. Σημαίνει καμίνευμα σε υψηλές πνευματικές, μεταφυσικές θερμοκρασίες, σημαίνει μόχθο Σισύφου στο κακοτράχαλο βουνό του αινίγματος...

(Λένας Παππά, «Ένας λόγος για τη μοναξιά», .οκίμια Λυκείου, ό.π., σελ. 191-193, ελαφράσυντομευμένο)

Α) Να προσδιορίσετε:

α) ποια είναι η τελική θέση της συγγραφέως στο θέμα της μοναξιάς και με ποιον τρόπο (συλλογιστική πορεία σκέψης, σύνδεση των παραγράφων μεταξύ τους) οδηγείται σ’ αυτήν, και

β) τους τρόπους πειθούς που χρησιμοποιούνται, καθώς επίσης τη γλωσσική ποικιλία και το ύφος του κειμένου.

Β) Επειδή συχνά γίνεται λόγος για τη μοναξιά του σύγχρονου ανθρώπου με τρόπο γενικευτικά απαξιωτικό, αποφασίσατε να αποκαταστήσετε τα πράγματα και να παρουσιάσετε στους συμμαθητές σας την «αντίπαλη» θέση. Για το σκοπό αυτό συντάσσετε και στέλνετε στο περιοδικό του σχολείου σας ένα κείμενο 5 το πολύ παραγράφων, στο οποίο με ενδεικτικά παραδείγματα και πειστικά επιχειρήματα προσπαθείτε να ευαισθητοποιήσετε τους αναγνώστες σας για τη σημασία της μοναξιάς στη ζωή του ανθρώπου. Επειδή ακριβώς ο στόχος σας είναι από την πρώτη παράγραφο να «προκαλέσετε» την έκπληξη και, επομένως, την προσοχή του αναγνώστη σας, ακολουθείτε παραγωγική πορεία και διατυπώνετε τη θέση σας με όσο το δυνατό μεγαλύτερη ακρίβεια και σαφήνεια.

ΙΙ.Α.3.1. Να αντικαταστήσετε τις υπογραμμισμένες εκφράσεις με το κατάλληλο επίρρημα από τα ζεύγη των επιρρημάτων του ακόλουθου πίνακα (δύο στοιχεία δεν θα χρησιμοποιηθούν).

1. Η προθεσμία υποβολής των αιτήσεων λήγει εντός της εβδομάδας, γι’ αυτό πρέπει (χωρίς χρονοτριβή) ____________ να καταθέσεις τα δικαιολογητικά σου.

2. Είναι γλωσσομαθής. Στην ομιλία του όμως χρησιμοποιεί (χωρίς διάκριση) _____________ λέξεις από διάφορες γλώσσες, με αποτέλεσμα να μη γίνεται κατανοητός.

3. Το μέγεθος του σεισμού έγινε (απευθείας) _______________ αισθητό στην ευρύτερη περιοχή του νομού.

4. Ο διευθυντής τον κάλεσε (χωριστά από τους άλλους) _______________ για να του εκφράσει τις ευχαριστίες του.

5. Έχει μια κακή συνήθεια, να ρωτά (χωρίς διακριτικότητα) ____________ για υποθέσεις που δεν τον αφορούν.

6. Μας διαβεβαίωσε ότι μόλις αποβιβαστούμε στο νησί, θα μας ξεναγήσει (με προθυμία) _____________ σε όλα τα αξιοθέατα.

7. Η μουσική, ο χορός και η καλή παρέα συντέλεσαν στο να περάσουμε (χαρούμενα) ______________ την τελευταία βραδιά των διακοπών μας.

8. Ο γιατρός αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη συντροφιά μας, επειδή τον κάλεσαν (ξαφνικά) _____________ στο νοσοκομείο.

9. Ο ζωγράφος του πορτρέτου απέδωσε (με τελειότητα) _____________τα χαρακτηριστικά του μοντέλου.

10. Συνήθως ντύνεται (με απλότητα) _________________ , ωστόσο το ντύσιμό της εκφράζει μια λεπτή αίσθηση γούστου.

11. «.εν πρόκειται να μακρηγορήσω. Θέλω (μόνο) _____________να σας εκφράσω τις ευχαριστίες μου για την αμέριστη συμπαράστασή σας.»

12. Η πρόσληψη του νεαρού υπαλλήλου αποδείχθηκε επιτυχημένη. Εργάζεται με προθυμία και ανταποκρίνεται (πάρα πολύ καλά) __________ στις υποχρεώσεις του.

ΙΙ.Α.3.2. Ο δημοσιογράφος που συνέταξε το ακόλουθο κείμενο δυσκολεύεται στην επιλογή της ορθής κατάληξης των επιρρημάτων, γι’ αυτό και εσείς, ως διευθυντής συντάξεως, πριν το δημοσιεύσετε στην τοπική εφημερίδα κάνετε τις απαιτούμενες διορθώσεις:

Στη λιτή εκδήλωση που οργανώθηκε έκτακτα ____________ (1) μία ημέρα πριν την έναρξη των παραστάσεων του δημοτικού θεάτρου, ο σκηνοθέτης του έργου εμφανίστηκε ιδιαίτερα ___________ (2) συγκινημένος. Στη σύντομη ομιλία του, ευχαρίστησε ιδιαίτερα _____________ (3) τη δημοτική αρχή που τον επέλεξε ως σκηνοθέτη και δήλωσε ότι ανταποκρίθηκε άμεσα ____________ (4) στην πρόταση που του έγινε και ότι ανέλαβε ευχάριστα ______________ (5) τη σκηνοθεσία στο περιφερειακό μας θέατρο. Στη συνέχεια μίλησε για το έργο, εξηγώντας ότι πρόκειται για ένα κλασικό έργο που απευθύνεται σε όλους τους θεατές, αδιάκριτα ____________ (6) ηλικίας ή μορφωτικού επιπέδου και διαβεβαίωσε ότι θα αγγίξει άμεσα _______________ (7) την καρδιά του κοινού χαρίζοντάς του όχι απλά ______________ (8) δύο ευχάριστες ώρες, αλλά και αφορμή για βαθύτερο προβληματισμό. «διότι, όταν συμβαίνουν τόσα γύρω μας,» είπε κλείνοντας την ομιλία του, «πρέπει κανείς να είναι τέλεια ______________ (9) αδιάφορος, για να αισθάνεται ήρεμος και εφησυχασμένος».

ΙΙ.Β. Το Αποδεικτικό δοκίμιο

Α) Αφού διαβάσετε προσεκτικά το ακόλουθο απόσπασμα δοκιμίου, να προσδιορίσετε:

α) το θέμα και τη θέση που διατυπώνεται (άμεσα ή έμμεσα) σ’ αυτό και με βάση αυτά να τιτλοφορήσετε το κείμενο,

β) τους τρόπους πειθούς που χρησιμοποιούνται για τη τεκμηρίωση της θέσης του συγγραφέα, και

γ) το σκοπό του συγγραφέα.

Β) Επειδή θεωρείτε ότι το συγκεκριμένο κείμενο δεν προσφέρει μιαν ολοκληρωμένη εικόνα για τον αιώνα μας, αποφασίσατε σε ένα απαντητικό τρόπον τινά κείμενο 5-6 παραγράφων να εκθέσετε τα όσα θα μπορούσατε να καταλογίσετε στο παθητικό του 20ου αιώνα. Στο κείμενό σας διατυπώνετε από την αρχή με σαφήνεια και ακρίβεια τη θέση σας και αναπτύσσετε τις επιμέρους ιδέες σας με λογική σειρά, τεκμηριώνοντάς τες με λογικά επιχειρήματα και ενδεικτικά παραδείγματα, ώστε οι αναγνώστες σας μετά την ανάγνωση και του δικού σας κειμένου να μπορέσουν να σχηματίσουν τη δική τους γνώμη και να αξιολογήσουν ανάλογα τον αιώνα που πέρασε.

Ένας αιώνας μπορεί να αξιολογηθεί με βάση την απόσταση που υπάρχει ανάμεσα στο σύστημα αξιών και την καθημερινή του εφαρμογή. Όπως είναι γνωστό, η υποκρισία βρίσκεται ανάμεσα στη θεωρητική αναγνώριση των αξιών και στην καταστρατήγησή τους. Ε, λοιπόν, ο δικός μας αιώνας υπήρξε ίσως λιγότερο υποκριτής από τους άλλους. διακήρυξε κάποιους κανόνες συμβίωσης, σίγουρα τους παραβίασε, δέχθηκε όμως και δέχεται να δικάζονται δημοσίως οι παραβάτες. Αυτό μπορεί να μην εμπόδισε την επανάληψη των παραβάσεων, είχε όμως κάποιες επιπτώσεις στην καθημερινή μας συμπεριφορά και στη δυνατότητα (που έχουν πολλοί και σίγουρα οι πολίτες του δυτικού κόσμου) να ζούμε περισσότερο καιρό χωρίς να γινόμαστε θύματα ποικίλων αυθαιρεσιών.

Εγώ σήμερα έχω την απαίτηση να κυκλοφορώ ελεύθερα στο δρόμο να μη με σκοτώσει κάποιος που θέλει να περάσει από δεξιά στο ίδιο μ’ εμένα πεζοδρόμιο και τα παιδιά μου να μην τιμωρηθούν με ραβδισμό για να δοθεί ένα ψυχολογικό μάθημα στο γιο του δούκα. Κάποιοι λωποδύτες προσπαθούν ακόμη να απαγορέψουν σε μια έγχρωμη γυναίκα ν’ ανεβεί στο λεωφορείο, η κοινή γνώμη όμως τους καταδικάζει. .εν πέρασαν ούτε εκατό χρόνια από τότε που γελούσαμε με τις σουφραζέτες: δεν λέω ότι οι γυναίκες πέτυχαν ολοκληρωτικά την αναγνώριση των δικαιωμάτων τους, σήμερα όμως θεωρείται βάρβαρη μια χώρα στην οποία οι γυναίκες δεν έχουν δικαίωμα ψήφου.

Μια και προσπαθούμε να βρούμε τα καλά, θα πρέπει να προσθέσουμε ότι στον αιώνα μας, περισσότερο απ’ ό,τι σ’ όλους τους άλλους, φροντίσαμε να μεγαλώσει η διάρκεια της ανθρώπινης ζωής. Βέβαια, περιμένω από κάποιον να καταγράψει όλες τις περιπτώσεις καρκίνου που οφείλονται στη μόλυνση της ατμόσφαιρας. Τρομάζω, γιατί θα μπορούσε να τύχει και σε μένα, δεν ξεχνάω όμως τα εκατομμύρια των γυναικών που πέθαιναν στη γέννα μέχρι που ο δόκτορ Semmelweiss έπεισε τις μαμές ότι ήταν αρκετό να απολυμαίνουν τα χέρια τους. Από τότε δεν πέρασαν ούτε εκατό πενήντα χρόνια. Προηγουμένως όμως, επί χιλιετίες, οι γυναίκες πέθαιναν από τον «πυρετό της λεχώνας» σαν τις μύγες.

Στον αιώνα μας καταναλώνουμε περισσότερο τυπωμένο χαρτί απ’ ό,τι σε οποιονδήποτε άλλο. Αναμφίβολα ένα τεράστιο ποσοστό απ’ αυτό το χαρτί θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στο καμπινέ, επί αιώνες όμως οι ουτοπιστές πίστευαν ότι αν οι άνθρωποι μάθουν να διαβάζουν, θα κάνουν ένα ποιοτικό άλμα. Βέβαια, αν όλοι μάθουμε το πυθαγόρειο θεώρημα, αυτό δεν σημαίνει ότι θα βελτιωθεί η ανθρωπότητα, εκείνοι όμως που σήμερα δεν έχουν τη δυνατότητα να το μάθουν, έχουν μέσο όρο ζωής τριάντα χρόνια, κι αυτό δεν είναι σύμπτωση.

Γενικά σήμερα πιστεύουμε ότι δεν πρέπει να σκοτώνουμε όσους σκέφτονται διαφορετικά, ότι όποιος έχει διαφορετική θρησκεία απ’ τη δική μας δεν είναι βάρβαρος ή εγκληματίας, αλλά κάποιος που μορφώθηκε διαφορετικά. Και δεν έχει σημασία αν συνεχίζουμε να σκοτώνουμε, να βιάζουμε, να αυθαιρετούμε: όλα αυτά η κοινή συνείδηση τα θεωρεί εγκλήματα και σίγουρα διαπράττονται με λιγότερο θάρρος και χωρίς να ισχυριζόμαστε ότι αποτελούν δικαίωμά μας.

(Umberto Eco, Σημειώματα, Εκδοτικός Οργανισμός Θεσσαλονίκης, Θεσ/νίκη 1990, σσ. 178-180 απόσπασμα συντομευμένο)

ΙΙΙ. Η ΒΑΣΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΔΟΚΙΜΙΟΥ

ΙΙΙ.1.1. Αφού διαβάσετε προσεκτικά το ακόλουθο δοκίμιο:

α) Να προσδιορίσετε για ποιον ηρωισμό κάνει λόγο ο συγγραφέας και να αναδιατυπώσετε τον τίτλο του κειμένου, έτσι ώστε να σηματοδοτεί ευκρινέστερα το θέμα και τη θέση του συγγραφέα πάνω σ’ αυτό.

β) Να βρείτε τη συλλογιστική πορεία που ακολουθεί ο συγγραφέας στην ανάπτυξη των σκέψεών του και να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

γ) Με ποιους τρόπους πειθούς προσπαθεί ο συγγραφέας να τεκμηριώσει τη θέση του; Βρίσκετε πειστική την τεκμηρίωση αυτή;

δ) Στον επίλογο του κειμένου του ο συγγραφέας παρουσιάζει συμπυκνωμένα τα όσα έχει αναπτύξει στο κύριο μέρος, αλλά συγχρόνως η θέση του έχει και ένα καινούργιο νόημα για τον αναγνώστη. Να τεκμηριώσετε την άποψη αυτή.

ε) Αν θεωρείτε ότι ο συγγραφέας, για να τεκμηριώσει τη θέση του, αναφέρεται στο παρελθόν, απώτερο ή κοντινό μας, και το ωραιοποιεί, να αναπτύξετε τη διαφωνία σας σε τρεις τουλάχιστον παραγράφους (πρόλογο-κύριο μέρος-επίλογο). Να τεκμηριώσετε την άποψή σας με πειστικά επιχειρήματα και ενδεικτικά παραδείγματα, αξιοποιώντας, αν θέλετε, και τα παραδείγματα του κειμένου. Η συλλογιστική πορεία που θα ακολουθήσετε στην ανάπτυξη της θέσης σας να είναι παραγωγική. Στην περίπτωση που συμφωνείτε με το συγγραφέα, να δικαιολογήσετε σε ισάριθμες παραγράφους τη συμφωνία σας, αναφερόμενοι στην πειστικότητα της επιχειρηματολογίας του κειμένου ή και προσκομίζοντας και άλλα στοιχεία ενισχυτικά της θέσης σας.

Το τέλος του ηρωισμού

Οι πύραυλοι τελειοποιούνται. Καταβροχθίζουν τις αποστάσεις, γίνονται διηπειρωτικοί, διαπλανητικοί. Πύραυλοι του πολέμου και της ειρήνης. Κάποτε ο άνθρωπος θα μπορέσει να σφηνώσει ένα πύραυλο κατάστηθα στο μεγάλο  Σύμπαν, ανάμεσα σε φαντασμαγορικούς αστερισμούς, που μαρμαίρουν στη παγερή μοναξιά του χάους. Θα είναι τούτο το λαμπρότερο τρόπαιο της θείας παραφροσύνης του πνεύματος. Για την ώρα, στρέφει περισσότερο την προσοχή του προς τους πυραύλους με την ατομική γόμωση, δαίμονες του ολέθρου, ικανούς ν’ αφανίσουν, μέσα σ΄ ένα πολλοστημόριο χρόνου, πολιτείες, χώρες, λαούς, να σβήσουν από το πρόσωπο της γης και την παρουσία και τη μνήμη του ανθρώπου.

Ο πόλεμος, βέβαια, ήταν πάντοτε μια βρωμιά και μια φρίκη, ο άνθρωπος να σκοτώνει τον άνθρωπο. Μα επιτέλους! Είχε και κάποια ευγένεια και κάποια ομορφιά! Μπορούσε να δημιουργεί τις επικές χειρονομίες, να εμπνέει τον ποιητή και τον πλάστη. ήταν ένας αγώνας αρσενικός, όπου η παλικαριά έπαιζε τον κύριο λόγο. Οι αντίπαλοι προσπαθούσαν σε μια υπερένταση των ικανοτήτων τους να κερδίσουν τη νίκη με τρόπους, που είχαν καθαγιασθεί από την παράδοση των αιώνων, την παράδοση που θαυμάζει τη μυϊκή δύναμη, την αλαφράδα του ποδιού, του χεριού, τη σβελτάδα. Οι άνθρωποι του Ομήρου μάχονται με τα σπαθιά και τα λόγια. Είναι φυσικοί, απροσποίητοι, καυχησιάρηδες, άτρομοι, ριψοκίνδυνοι. Προβάλλονται στο φως του μύθου γεμάτοι ψυχική ευγένεια, εντιμότητα και καλοσύνη. Σέβονται τον νεκρό αντίπαλο, αισθάνονται τον πόνο του νικημένου, αλλά υποτάσσονται στη σκληρή ανάγκη του πολέμου. Όλη η πανουργία τους εξαντλείται σ’ ένα ξύλινο άλογο. Ο αγέρωχος και ακατανίκητος πολεμιστής γίνεται η δόξα του τόπου του, ο αθάνατος μύθος. Γίνεται παραμύθι και τραγούδι. Φτερώνει τις καρδιές, ταξιδεύει μέσα στα όνειρα των κοριτσιών, βαυκαλίζει τους πόθους των νέων. Στους δύσκολους καιρούς της σκλαβιάς, όταν ένας λαός υπομένει δεινό ζυγό, μεταμορφώνεται σε νανούρισμα, σε προσευχή, σε

διδασκαλία.

Ο πόλεμος άρχισε να χάνει ένα μέρος απ’ την ομορφιά του από τότε που ο άνθρωπος μπόρεσε να αντικαταστήσει τα αγχέμαχα με τα εκηβόλα όπλα. Κι άρχισε να μεταμορφώνεται σε ολόσωμη φρίκη από τότε που εστοχάστηκε να συντρίψει το ηθικό του αντιπάλου του, χτυπώντας τον άμαχο πληθυσμό. Αυτό ήταν ήδη μια ατιμία. Οι ατιμίες ολοένα και πολλαπλασιάζονται στους καιρούς μας. Οι ακήρυκτοι πόλεμοι, οι πόλεμοι της ενέδρας, οι αιφνιδιασμοί, σε εποχές φαινομενικής, έστω, ειρήνης, είναι έξω από τους κανόνες του αιματηρού παιχνιδιού που είναι ο πόλεμος. Ήδη κατά την πρώτη παγκόσμια σύρραξη οι πολεμιστές που αδρανούσαν μέσα στα χαρακώματα της Ανατολικής Γαλλίας, μέσα στη λάσπη, αυτοί οι τυφλοπόντικοι, οι τρωγλοδύτες, νοσταλγούσαν ένα θάνατο, που θα έχει κάποια ευγενικότερη όψη και θρηνούσαν την απώλεια του προσωπικού ηρωισμού. Το άτομο το έχει αντικαταστήσει η μάζα, αυτός ο φοβερός πολτός. Ύστερα ήλθαν οι αερομαχίες. Οι αερομαχίες διατηρούσαν ακόμη κάτι απ’ την ομορφιά την τραγική, την φρικιαστική των παλιών αγώνων. Έμοιαζαν με ιππομαχίες, μόνο που οι αντίπαλοι ίππευαν Πηγάσους. Οι βομβαρδισμοί αμάχων πληθυσμών μεταμόρφωσαν τους μονομάχους των αιθέρων σε κοινούς δολοφόνους. Τώρα έρχονται οι πύραυλοι: ένας τεχνικός, κρυμμένος κάπου αθέατος, ήσυχος, ψύχραιμος, δεν έχει παρά να πατήσει ένα κουμπί και να αφανίσει λαούς. Η φυσική ρώμη, η γενναιότητα, που θα μπορούσε, κατά την περίσταση, να γίνεται και γενναιοφροσύνη, δεν παίζει πια κανένα ρόλο. Η επική χειρονομία έχει πεθάνει. Νομίζω πως δεν θα υπάρξει ποιητής αποφασισμένος να τραγουδήσει τον εφευρέτη της βόμβας του κοβαλτίου. Και, χωρίς αμφιβολία, δεν θα υπάρξει ποιητής ικανός να εγκωμιάσει εκείνους που θα εξαπολύσουν τους πυραύλους και για τον απλούστατο λόγο ότι δεν θα επιζήσει κανείς. Έτσι είμαστε αναγκασμένοι να ομολογήσουμε πως οι άγριοι του παρθένου δάσους, οι απολίτιστοι, πολεμούν τιμιότερα από τους πολιτισμένους. Κι επιτέλους εκείνοι, το ξέρεις, είναι απολίτιστοι και, όταν εισχωρείς στην περιοχή τους, παίρνεις κάθε δυνατή προφύλαξη. Εδώ ολωσδιόλου αντίθετα, ένας περιποιημένος κύριος, φρεσκοξυρισμένος, με καλογυαλισμένα παπούτσια, με άμεμπτη χωρίστρα, που έχει σπουδάσει φιλοσοφία, που ξέρει φυσική και χημεία, που παίζει στα δάχτυλα την επιστήμη της αρμονίας των κόσμων, τα μαθηματικά, που εκστασιάζεται μπροστά σε μια συμφωνία του Μπετόβεν, τόσο λεπταίσθητος είναι, απλώνει το χέρι και σπρώχνει ένα κουμπί. Αυτό είναι όλο. Και δεν υπάρχει καμία ανησυχία, κανένα πρόβλημα μέσα του. Είναι ένας νους αποστειρωμένος από κάθε συναισθηματική προϋπόθεση.

Ο πολιτισμένος, ο αποφασισμένος να κάμει το κακό δεν δυσωπείται με τίποτε. Τα παραμύθια μιλούν συχνά με θαυμασμό για τους αρχαίους εκείνους πολεμιστές της Αραβικής ερήμου. Ένας χαλίφης, που έχει σκοτώσει, απάνω στ’ άλογο, με το δαμασκηνό σπαθί του, στρατιές, μπορούσε και να συγκινηθεί από το χαμόγελο ενός παιδιού, από το θρήνο μιας μάνας, να χαρίσει τη ζωή σ’ ένα έξυπνο άνθρωπο, γιατί του είπε ένα νόστιμο αστείο. Είχε τις αδυναμίες του και τις ευαισθησίες του ο αιματοπότης χαλίφης. Ο πολιτισμένος δεν ξέρει τίποτε από τούτα. Είναι το συνειδητό έγκλημα, η οργανωμένη κακοήθεια. Κι αυτό νομίζω είναι το απογοητευτικότερο. Ζούμε σε μια εποχή μίσους και αγωνίας. Η Ιστορία μνημονεύει πολλές τέτοιες εποχές. Αλλά εκείνες δεν είχαν υποτάξει την επιστήμη. Οι περισσότερές τους μάλιστα ήταν κι ολωσδιόλου αγράμματες. Δηλαδή: εντιμότερες.

(Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου, «Το τέλος του ηρωισμού», Ο σύγχρονος άνθρωπος. Δοκίμια, εκδ. Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1992, σσ. 301-306, απόσπασμα συντομευμένο για τις ανάγκες της άσκησης)

ΙΙΙ.1.2. Αφού διαβάσετε προσεκτικά το ακόλουθο δοκίμιο να απαντήσετε στις ερωτήσεις που δίνονται μετά από αυτό.

Ελληνική Απαισιοδοξία

Ακούγαμε τις προάλλες, κάτω από την Ακρόπολη, τους γόους- αλλά και τα γνωμικά- της αττικής τραγωδίας, ενώ το αυγουστιάτικο φεγγάρι έλαμπε ατάραχο σ’ ένα βαθύ ουρανό. Και διαπιστώναμε γι’ άλλη μια φορά πόσο απαισιόδοξη είναι η φιλοσοφία του αρχαίου δράματος, της αρχαίας ψυχής.

Γιατί εκεί θα βρεις τη γνήσια, την αυθόρμητη σοφία ενός κόσμου: στη λογοτεχνία του. Όχι στη φιλοσοφία. Η φιλοσοφία είναι ένα σύνολο από ατομικές απόψεις, κατά κανόνα λόγιες, και που αντικαθρεφτίζουν ένα άλφα ποσοστό από ισάριθμες συνειδήσεις. Ο προσωπικός παράγων, εκεί, δεσπόζει. Στη λογοτεχνία όμως μιας εποχής, και μάλιστα εποχής μ’ έντονη προσωπικότητα, θα ιδείς να εκφράζεται άμεσα το διάχυτο πνεύμα ενός λαού, το κατακάθι της πείρας του, λαμπικαρισμένο, αποπνευματωμένο. Ο ποιητής, πέρα από το ατομικό του όραμα, διερμηνεύει ένα γενικό αίσθημα • κι είναι τόσο πιο αυθεντικός, όσο γενικότερο είναι το αίσθημα που διερμηνεύει. Ο φιλόσοφος τέτοια υποχρέωση δεν την έχει. Μπορεί να φιλοσοφεί αντίθετα από το κοινό αίσθημα ενός τόπου, μιας εποχής, ενός λαού. Είναι μια ατομική συνείδηση που ζητάει, κάποτε, να επιβάλει την κοσμοθεωρία της στον περίγυρό της.

Μα σάμπως δεν υπάρχουν- θα πει κανένας- λογοτέχνες σε διαφωνία ριζική με τον κόσμο όπου ζουν; Υπάρχουν. Με μια όμως διαφορά: ότι, ιστορικά πρώτα πρώτα, οι διαφωνίες αυτές δεν είναι γνωρίσματα των ακμαίων εποχών • είναι καρποί της νεότερης, της εντελώς νεότερης ιστορίας: Του καιρού δηλαδή όπου αρχίζει η εσωτερική αποσύνθεση ενός κόσμου, η μεγάλη διάσταση ανάμεσα στην Τέχνη και την κοινή συνείδηση, ο ποιητικός εωσφορισμός, δηλαδή μια τραυματισμένη εξέγερση μερικών συνειδήσεων που δεν ανέχονται πια τη ρουτίνα, την υποκρισία ή την αναισθησία της αγοράς. Έπειτα, οι διαφωνούντες της λογοτεχνίας ποτέ σχεδόν δεν εκφράζουν μια μοναδική, μονότροπη, εκκεντρικά μονοπωλημένη άποψη. Είναι κατά κανόνα φερέφωνα ενός άλλου συνόλου, σε σχέση μειοψηφίας μεν μεν το ευρύτερο, αλλά και που φαίνονται να μιλάνε κατά σιωπηρή εντολή του. Η κύρωση της λογοτεχνίας είναι πάντα μια αναγνώριση δοσμένης εντολής. Και τούτο για τον απλούστατο λόγο πως το υπόβαθρο της λογοτεχνίας δεν είναι ο καθαρός στοχασμός • είναι το συναίσθημα. Το συναίσθημα εξυπακούει την επικοινωνία.

Ο αρχαίος ποιητής λοιπόν, όταν θρηνεί για τη μοίρα των θνητών ή όταν αποφαίνεται πως δεν πρέπει να τους μακαρίζουμε πριν από την κατάληξή τους, εκφράζει κάτι γενικότερο από μιαν ατομική κλίση της ψυχής του. Βλέπεις, διαισθάνεσαι, πως μιλάει σ’ ένα κοινό τη γλώσσα του, δίνει διέξοδο σε διαθέσεις της ομαδικής ψυχής. Αυτά, ειδικά στο θέατρο, όπου οι αντιδράσεις είναι άμεσες, είχανε τότε αυτόματη απήχηση, προκαλούσαν μιαν ακαριαία εσωτερική συγκατάθεση, αισθητή και σήμερα ακόμα στον προσεκτικό παρατηρητή, χάρη σ’ ένα διάχυτο ψίθυρο που απλώνεται, ή σ’ ένα αιφνίδιο αίσθημα γενικής ευφορίας. Κατά τούτο η σημασία τους είναι μεγάλη. .εν μας πληροφορούν μονάχα για το τι πίστευαν ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης. Μας διαφωτίζουν για τη φιλοσοφική στάση της αρχαίας λαϊκής ψυχής.

Απαισιοδοξία και θρήνος. Όχι όμως δειλία, όχι λίγωμα, παραίτηση, ιερεμιάδα. Θα ήταν εύκολο, για την αντιδιαστολή, να χαρακτηρίσουμε την αρχαία αυτή απαισιοδοξία «ηρωική», αφού στη δημιουργία δραματικών ηρώων δίνει λαβή. Ο χαρακτηρισμός όμως είναι κακομεταχειρισμένος και στομφώδης. Ας πούμε καλύτερα απαισιοδοξία αρρενωπή. Και πραγματικά, ο ένας όρος μοιάζει ως ένα σημείο να περιέχει τον άλλον, ή τουλάχιστον να τον προϋποθέτει. Γιατί τίποτε δεν μπορεί να είναι τόσο αρρενωπό στη βάση του όσο η δραματική απαισιοδοξία- η απαισιοδοξία δηλαδή που ολοκληρώνεται εν δράσει. Η αισιοδοξία, μπροστά της, η τρεχούμενη αισιοδοξία, δεν είναι παρά κλίση εξώδερμη, αβασάνιστη, εμπιστοσύνη απλοϊκή σε ψευδαισθήσεις, ή και αυταρέσκεια κούφια, τυφλή εγκατάλειψη στο ρεύμα της ζωής. Το φυτό, αν ήθελε και μπορούσε να εκφραστεί, αυτή την αισιοδοξία θα είχε να προβάλει.

Και να συλλογίζεται κανένας ότι, εδώ και λίγα ακόμα χρόνια, στη μεσοπολεμική εποχή, είχε διατυπωθεί, υποστηρίχτηκε επίμονα, η άποψη πως η νεοελληνική λογοτεχνία πρέπει να είναι αισιόδοξη, γιατί ο ουρανός μας, λέει, είναι φωτεινός! Μόνο στο μακάριο νεοελληνικό μυαλό μπορούν να φυτρώνουν τέτοιες απροσδόκητες ιδέες. Μόνο εδώ μπορούν να γίνονται τέτοιες περίεργες συγχύσεις ανάμεσα στο γεωγραφικό κλίμα και στο ψυχικό. Η πιο απλή παρατήρηση θα μπορούσε να δείξει ωστόσο πως βόρειοι λαοί, κάτω από τους ζοφερούς τους ουρανούς, είναι ιδιοσυγκρασιακά ευθυμότατοι, σε σύγκριση με τον δικό μας. Σχεδόν παιδιά. Και μια ακόμα πιο εύκολη, πιο κοντινή παρατήρηση, θα έδειχνε πως το τραγούδι του Ρωμιού, το αυθόρμητο λαϊκό τραγούδι του γλεντιού του, είναι βαρύ από καημό και πάθος, θρηνητικό σχεδόν. Ραγαδιασμός, έλεγαν άλλοτε. Βλακείες. Ολάκερης της Ανατολής το τραγούδι είναι αργόσυρτο, μακρόσυρτο, λαγγεμένο. Το φως, το αδυσώπητο φως, δεν κάνει τη ζωή ευτράπελη. Κάνει ίσως τον κόσμο πιο περιπόθητο, και γι’ αυτό τη συνείδηση της εφήμερης ζωής μας πιο πικραμένη.

Το φως, στην αρχαία ψυχή, φαίνεται να έχει παίξει έναν ειδικό ρόλο. Της έχει παρουσιάσει τον κόσμο, γύρω, καθαρά σχεδιασμένον, με σταθερά κι ευγενικά περιγράμματα, χρώματα χλωρά κι εξιδανικευμένα. Τίποτα από τα φασματικά θαμπόφωτα του Βορρά, που έδωσαν εκεί λαβή στη δημιουργία μύθων με υπερβατικές καταξιώσεις. Για τον Έλληνα, τον κοινόν, Έλληνα, ο κόσμος αυτός είναι αυτός που βλέπει, όχι άλλος • κι αν υπάρχει κάποιος άλλος, όπου κατεβαίνουν οι νεκροί, αυτός εδώ είναι ο καλύτερος. Σπαράζει η ψυχή στη σκέψη πως θα τον αποχωριστεί, ακριβώς επειδή είναι πολύ φωτεινός, πολύ στέρεος, πολύ πειστικός, πολύ φιλικός για τον άνθρωπο. Δεν του χρειάζεται άλλος. Να η πηγή της ελληνικής απαισιοδοξίας: ο κόσμος του φωτός- ο εφήμερος, ο τραγικά ωραίος. Ένας κόσμος που τον ζεις έντονα και φευγαλέα σαν ερωτική στιγμή.

(Άγγελου Τερζάκη, «Ελληνική απαισιοδοξία», Κ.Ν.Λ. Γ΄ Λυκείου, Ο.Ε...Β., σσ. 226-228)

α) Να εξετάσετε αν ο πρόλογος του κειμένου εμπεριέχει το θέμα που απασχολεί το συγγραφέα, καθώς και τη θέση του πάνω σ’ αυτό και να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

β) Πώς συνδέεται η δεύτερη παράγραφος του κειμένου με τον πρόλογο και ποιος ο ρόλος της στην τεκμηρίωση της θέσης του συγγραφέα;

γ) Σε δύο σημεία του κειμένου του ο συγγραφέας παραθέτει απόψεις διαφορετικές ή /και αντίθετες από τις δικές του και προσπαθεί να τις αντικρούσει. Να εντοπίσετε τους τρόπους πειθούς (επίκληση στη λογική, στο συναίσθημα κλπ) και τα μέσα (γλωσσική ποικιλία/ ύφος) με τα οποία γίνεται αυτή η ανασκευή και να κρίνετε την πειστικότητά τους με ενδοκειμενικά κριτήρια.

δ) Στον επίλογο του κειμένου ο συγγραφέας συμπληρώνει τη θέση που διατύπωσε στον πρόλογο, συνοψίζοντας συγχρόνως τα βασικότερα σημεία των όσων αναφέρθηκαν. Να τεκμηριώσετε την άποψη αυτή, συγκρίνοντας τον πρόλογο με τον επίλογο και λαμβάνοντας υπόψη σας ολόκληρο το περιεχόμενο καθώς και τον τίτλο του κειμένου.

ε) Αφού εντοπίσετε το ειδικότερο θέμα κάθε παραγράφου του κειμένου και διατυπώσετε τον πλαγιότιτλό της, να χωρίσετε το κείμενο σε νοηματικές ενότητες και να αποδώσετε το διάγραμμά του, συμπληρώνοντας τις οικείες στήλες του ακόλουθου πίνακα.

στ) Με αφορμή το κείμενο του Τερζάκη αποφασίσατε να συζητήσετε στην τάξη σας για το αν και κατά πόσο η γλυπτική ή η ζωγραφική, γενικότερα και όχι μόνο στην Ελλάδα, απεικονίζουν το ανθρώπινο πρόσωπο ευτυχισμένο και χαμογελαστό και επομένως υποβάλλουν ένα αίσθημα αισιοδοξίας. Για το σκοπό αυτό μελετάτε διάφορα κείμενα, μεταξύ των οποίων το δοκίμιο του Χρ. Καρούζου, «Η κλασική πλαστική» (Κ.Ν.Λ. Γ΄ Λυκείου, Ο.Ε...Β., σσ. 233-238), καθώς και το ακόλουθο απόσπασμα από το μυθιστόρημα του Μίλαν Κούντερα Αθανασία.

Να αξιοποιήσετε όσα στοιχεία θα αντλήσετε και από τα τρία κείμενα σχετικά με την περιγραφή και την αιτιολόγηση του θέματος που σας απασχολεί, για να τα παρουσιάσετε στους συμμαθητές σας σε μία ανακοίνωση, τεσσάρων το πολύ παραγράφων, η οποία θα έχει καθαρά πληροφοριακό χαρακτήρα, προκειμένου στη συνέχεια να επακολουθήσει η σχετική συζήτηση στην τάξη.

[Το χαμόγελο και το γέλιο στη ζωγραφική]

Από την αρχαιότητα ως το Ραφαήλ, ίσως και ως τον Ένγκρ, οι μεγάλοι ζωγράφοι και γλύπτες απέφυγαν να απεικονίσουν το γέλιο, ακόμα και το χαμόγελο. Είναι αλήθεια ότι τα πρόσωπα των ετρουσκικών αγαλμάτων είναι όλα χαμογελαστά, αλλά το χαμόγελο αυτό δεν είναι μία μιμητική, μια άμεση αντίδραση σε μια κατάσταση, είναι η διαρκής κατάσταση του προσώπου που ακτινοβολεί από αιώνια μακαριότητα. Για τους αρχαίους γλύπτες, όπως και για τους ζωγράφους των μεταγενεστέρων εποχών, το ωραίο πρόσωπο δεν ήταν νοητό παρά μόνο στην ακινησία του.

Τα πρόσωπα δεν έχαναν την ακινησία τους, τα στόματα δεν άνοιγαν παρά μόνο αν ο ζωγράφος ήθελε να συλλάβει το κακό. Ή το κακό του πόνου: γυναίκες σκυμμένες πάνω στο πτώμα του Ιησού • το ανοικτό στόμα μιας μητέρας στη «Σφαγή των αθώων» του Πουσσέν. Ή το κακό ως διαστροφή: «Αδάμ και Εύα» του Χολμπάιν. Η Εύα έχει το πρόσωπο φουσκουνιασμένο και το μισάνοιχτο στόμα αφήνει να φανούν τα δόντια που μόλις τραγάνισαν το μήλο. Δίπλα της, ο Αδάμ είναι ακόμα ένας άνθρωπος του πριν από το αμάρτημα: έχει ήρεμο πρόσωπο, στόμα κλειστό. Στην «Αλληγορία των διαστροφών» του Κορέζ, όλοι χαμογελούν! Για να εκφράσει τη διαστροφή ο ζωγράφος χρειάστηκε να κλονίσει την ακινησία των προσώπων, να τραβήξει τα στόματα, να παραμορφώσει τα χαρακτηριστικά με το χαμόγελο. Ένα μόνο πρόσωπο γελάει στον πίνακα: ένα παιδί! Αλλά γέλιο του δεν είναι εκείνο της ευτυχίας, έτσι όπως το επιδεικνύουν τα πιτσιρίκια που διαφημίζουν στις φωτογραφίες μια μάρκα σοκολάτας ή πάνες. Αυτό το παιδί γελάει επειδή είναι διεφθαρμένο!

Πώς όμως να εξηγήσει κανείς ότι οι μεγάλοι ζωγράφοι απέκλεισαν το γέλιο από το βασίλειο της ομορφιάς; Ο Ρούμπενς είπε μέσα του: το πρόσωπο είναι ωραίο όταν αντανακλά την παρουσία μιας σκέψης, ενώ η στιγμή του γέλιου είναι μια στιγμή που δεν σκεφτόμαστε. Αλλά είναι αλήθεια; το γέλιο δεν είναι η αστραπή του συλλογισμού την ώρα που συλλαμβάνει το κωμικό; Όχι, είπε στον εαυτό του ο Ρούμπενς: τη στιγμή που συλλαμβάνει το κωμικό, ο άνθρωπος δεν γελάει • το γέλιο ακολουθεί αμέσως μετά, σαν φυσική αντίδραση, σαν σπασμός του προσώπου και στον σπασμό ο άνθρωπος δεν ελέγχει τον εαυτό του, καθώς ο ίδιος ελέγχεται από κάτι που δεν είναι ούτε η θέληση ούτε η λογική. Να γιατί ο αρχαίος γλύπτης δεν παρουσίαζε το γέλιο. Ο άνθρωπος που δεν ελέγχεται (ο πέρα από τη λογική, πέρα από τη θέληση άνθρωπος) δεν μπορούσε να θεωρηθεί ωραίος.

Αν η εποχή μας, σε αντίθεση με το πνεύμα των μεγάλων ζωγράφων, έκανε το γέλιο την ευνοημένη έκφραση του προσώπου, αυτό σημαίνει ότι η απουσία θέλησης και ορθού λόγου έχει γίνει η ιδανική κατάσταση του ανθρώπου. Θα μπορούσε κανείς να αντιτάξει ότι στα φωτογραφικά πορτραίτα ο σπασμός είναι προσομοιώδης, δηλαδή συνειδητός και ηθελημένος: ο Κέννεντυ που γελάει μπροστά στο φακό ενός φωτογράφου δεν αντιδρά καθόλου σε μια κατάσταση κωμική, αλλά πολύ συνειδητά ανοίγει το στόμα και αποκαλύπτει τα δόντια. Αυτό όμως απλώς αποδεικνύει ότι ο σπασμός του γέλιου (το πέραν του ορθού λόγου και της θέλησης) έχει αναχθεί από τους σημερινούς ανθρώπους σε ιδανική εικόνα πίσω από την οποία έχουν επιλέξει να κρυφτούν. Ένας ανδριάντας του Ιουλίου Καίσαρος ξεκαρδισμένος στα γέλια είναι αδιανόητος. Αλλά οι Αμερικανοί πρόεδροι αναχωρούν για την αιωνιότητα κρυμμένοι πίσω από τον δημοκρατικό σπασμό του γέλιου.

(Απόσπασμα από το μυθιστόρημα του Μίλαν Κούντερα, Η αθανασία, εκδ. Εστίας, Αθήνα 1991, σσ. 388-391, συντομευμένο για της ανάγκες της άσκησης)

ΙV. ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ

ΙV.1. Σε ποια περίπτωση χρησιμοποιούμε, συνήθως, καθεμία από τις ακόλουθες παροιμίες: Να επιλέξετε τη σωστή απάντηση, σημειώνοντας Χ στο αντίστοιχο πλαίσιο.

Α. Η παροιμία «Θου φυλακήν τω στόματί μου, Κύριε» χρησιμοποιείται όταν επιθυμούμε να

α) εκφράσουμε την ευσέβειά μας 

β) αποφύγουμε τα δυσάρεστα λόγια 

γ) μην αποκαλύψουμε ένα μυστικό 

δ) τερματίσουμε μια οποιαδήποτε συζήτηση. 

Β. Με την παροιμία «Μάχαιραν έδωσες, μάχαιραν θα λάβεις» χαρακτηρίζουμε κυρίως:

α) τις εμπορικές μας συναλλαγές 

β) την ανταπόδοση των κακών πράξεων 

γ) την ανταπόδοση των καλών πράξεων με ευεργεσίες 

δ) κάθε είδους δοσοληψία. 

Γ. Λέμε «όμοιος ομοίω αεί πελάζει» σε περιπτώσεις που

α) δύο φίλοι μοιάζουν πολύ στην εξωτερική τους εμφάνιση 

β) κάποιος συναναστρέφεται τους ομοίους του 

γ) οι κακές συναναστροφές βλάπτουν το χαρακτήρα ενός ανθρώπου 

δ) κάποιος συμπεριφέρεται άσχημα προς τους φίλους του. 

Δ. «Κομίζει γλαύκας (εις Αθήνας)» λέγεται για κάποιον που:

α) κάνει μία περιττή ενέργεια ή λέει αυτονόητα πράγματα 

β) ασχολείται με εισαγωγές σπάνιων ειδών πτηνών 

γ) χαρακτηρίζεται για τις λανθασμένες επιλογές του 

δ) επιθυμεί να βοηθήσει τους φίλους του. 

Ε. Με τη φράση «Περί όνου σκιάς» χαρακτηρίζουμε συνήθως

α) τις σημαντικές αιτίες μιας διαφωνίας 

β) τις ενδιαφέρουσες υποθέσεις που μας απασχολούν 

γ) τις ασήμαντες καταστάσεις που καταναλώνουν το χρόνο μας 

δ) τις συνέπειες της οικολογικής διαταραχής στη ζωή μας. 

ΣΤ. Η φράση «πνέει τα λοίσθια» λέγεται για

α) κάποιον που απολαμβάνει ένα ωραίο ταξίδι 

β) το γλυκό αεράκι που φυσά και μας δροσίζει 

γ) τον έντονο θυμό ενός ανθρώπου 

δ) κάποιον που είναι ετοιμοθάνατος. 

Ζ. Χρησιμοποιούμε τη φράση «Ενός κακού μύρια έπονται»

α) κάθε φορά που συμβαίνει κάτι κακό 

β) όταν η μία συμφορά ακολουθεί την άλλη 

γ) όταν προλέγουμε το μέλλον 

δ) όταν ένας κακός αρχηγός ζημιώνει ολόκληρη την ομάδα. 

Η. Η παροιμία «Εξ οικείων τα βέλη» χρησιμοποιείται για κάποιον που:

α) στη ζωή του πετυχαίνει τους στόχους του 

β) οικειοποιείται τις επιτυχίες των άλλων 

γ) βλάπτεται από δικά του πρόσωπα 

δ) δέχεται τα βέλη του… έρωτα. 

ΙV.2. Να αντιστοιχίσετε τις παροιμιακές εκφράσεις της αρχαίας ελληνικής στην στήλη Α με εκείνες της νέας ελληνικής στη στήλη Β που έχουν παρεμφερές νόημα (τρεις από τις οποίες περισσεύουν).

ΙV.3. Να αντιστοιχίσετε τις παροιμιακές εκφράσεις της αρχαίας ελληνικής της Β στήλης με τις προτάσεις της Α στήλης που αποδίδουν το νόημά τους (τρεις παροιμίες περισσεύουν).

1ο Κριτήριο για ολιγόλεπτη δοκιμασία

προϋποθέτει τη διδασκαλία ολόκληρης της ενότητας της σχετικής με το δοκίμιο.

ΚΕΙΜΕΝΟ

Οι τεράστιες δυνατότητες που έχει και αποκτά όλο και περισσότερο ο ηλεκτρονικός υπολογιστής στην αποθήκευση, επεξεργασία και αξιοποίηση μεγάλου όγκου σύνθετων πληροφοριών, κάνει ώστε η πληροφορική να καταλαμβάνει όλο και μεγαλύτερο έδαφος στην εκπαίδευση. Όχι μόνο γιατί εξασφαλίζει εύκολη (με εξοικονόμηση χρόνου, χώρου και κόπου) πρόσβαση σε όλη την έκταση μιας κωδικοποιημένης γνώσης, αλλά γιατί προσφέρει προγράμματα διδασκαλίας των γνωστικών αντικειμένων, ασύγκριτα πιο πλούσια και «έξυπνα» από τα καθιερωμένα διδακτικά βιβλία. Το κυριότερο: δίνει μεγάλα περιθώρια αυτενέργειας του μαθητή- συχνά με ευχάριστο και παιγνιώδη τρόπο- και αξιοποίησης της ανευρετικής διαδικασίας, που είναι και η πιο αποτελεσματική πηγή γνώσεως. Ακόμη δίνει δυνατότητες αυτοδιδασκαλίας ή διδασκαλίας εξ αποστάσεως, μορφές που δεν πρέπει καθόλου να υποτιμώνται στις ραγδαίες εξελίξεις του κόσμου μας και των συστημάτων εκπαίδευσης. Κι όλα αυτά χωρίς να αχρηστεύεται ο δάσκαλος, που αποκτά νέα τελειότερα μέσα να επιτελέσει το έργο του και ο οποίος εν μέρει αλλάζει ρόλο, μετατρεπόμενος σε καθοδηγητή και εκμαιευτή της γνώσης αντί του απλού αναπαραγωγού και αναμεταδότη απλών ή εύκολα προσβάσιμων πληροφοριών. Έτσι αξιοποιείται καλύτερα και ουσιαστικά ο δάσκαλος εκεί που πραγματικά χρειάζεται να προσφέρει.

(Γ. Μπαμπινιώτη, «Η παιδεία μας μπροστά στις νέες πραγματικότητες», Παιδεία Εκπαίδευση και Γλώσσα. Εκτιμήσεις και Προτάσεις, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1994, σσ. 11-12)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Ποιο είναι το θέμα που απασχολεί το συγγραφέα και ποια η θέση του στη συγκεκριμένη παράγραφο; Με ποια συλλογιστική πορεία την αναπτύσσει; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

(μονάδες 5)

2. Με ποιον τρόπο πειθούς αναπτύσσει και τεκμηριώνει τη θέση του ο συντάκτης του κειμένου; Να κρίνετε την πειστικότητα της τεκμηρίωσης αυτής, ελέγχοντας την εγκυρότητα και την αλήθεια της επιχειρηματολογίας του.

(μονάδες 6)

3. Να βρείτε το σκοπό σύνταξης του συγκεκριμένου κειμένου και να προσδιορίσετε αν το συγκεκριμένο απόσπασμα προέρχεται από στοχαστικό ή από αποδεικτικό δοκίμιο. Να τεκμηριώσετε τις επιλογές σας, λαμβάνοντας υπόψη τη γλωσσική ποικιλία και το ύφος του κειμένου, καθώς και τον τρόπο ανάπτυξης και τεκμηρίωσης της προβαλλόμενης θέσης.

(μονάδες 5)

4. Να προσδιορίσετε τις εννοιολογικές διαφορές που υπάρχουν στα ζευγάρια των λέξεων που ακολουθούν, γράφοντας μιαν ολοκληρωμένη πρόταση για κάθε λέξη.

α) παιγνιώδης- παιδαριώδης

β) αυτενέργεια- αυτοπραγμάτωση

γ) επιτελώ- διατελώ

δ) προσβάσιμος- προβιβάσιμος

(μονάδες 4)

2ο Κριτήριο για ολιγόλεπτη δοκιμασία

Το κριτήριο αυτό εστιάζεται μόνο στην παραγωγή δοκιμιακού λόγου

ΚΕΙΜΕΝΟ

Σε μια πρόσφατη τηλεοπτική εκπομπή παρουσιάστηκε μια μικρή ταινία - έρευνα κάποιου συντάκτη, ο οποίος σταματούσε στους δρόμους της Αθήνας ανύποπτους Έλληνες περαστικούς και τους ρωτούσε «τι είναι ο Παρθενώνας». Όλοι όσοι ρωτήθηκαν, εκτός από έναν τελευταίο νέο, όλοι όχι μόνο αγνοούσαν τι είναι ο Παρθενώνας, αλλά έδωσαν και τις πιο απροσδόκητες απαντήσεις με το πιο απερίγραπτο (κυριολεκτικά) ύφος... Μια νεαρή με το πιο ηλίθιο χαμόγελο του κόσμου είπε πως «δεν ασχολείται με τέτοια» • κάποιος είπε πως είναι βέβαια παλιός, κάπου στα χίλια οχτακόσια τόσα, άλλος πως ήταν δικαστήριο, άλλος σχολείο, ένας αγανάκτησε που δεν τον άφηναν στις σκοτούρες του και τον απασχολούσαν με τέτοιες ανοησίες, και ούτω καθεξής.

(Μανόλη Ανδρόνικου, Ελληνική κιβωτός, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1994, σ. 134, απόσπασμα συντομευμένο και διασκευασμένο για τις ανάγκες της άσκησης)

ΕΡΩΤΗΣΗ

Με αφορμή την τραγική αποκάλυψη- διαπίστωση της τηλεοπτικής εκπομπής συζητάτε στην τάξη σας τους λόγους για τους οποίους, κατά τη γνώμη σας, ο Έλληνας τηρεί αυτή τη στάση απέναντι στην πολιτιστική του κληρονομιά. Στο πλαίσιο αυτής της συζήτησης να αναπτύξετε σε μία περιεκτικότατη παράγραφο τη θέση σας επί του συγκεκριμένου θέματος. Φροντίστε η θέση σας να είναι τεκμηριωμένη με λογικά επιχειρήματα και να διαθέτει γλωσσική ποικιλία και ύφος που να ταιριάζουν σε ένα αποδεικτικό δοκίμιο. Στην ανάπτυξη της παραγράφου σας να ακολουθήσετε την παραγωγική μέθοδο.

1ο Κριτήριο για ωριαία δοκιμασία

επιδιώκεται να διαπιστωθεί η ικανότητα κατανόησης, ανάλυσης, σύνθεσης και αξιολόγησης

ΚΕΙΜΕΝΟ

Όπως πάντα, όταν κάτι δεν πάει καλά, ψάχνουμε να βρούμε έναν αποδιοπομπαίο τράγο. Το ίδιο έγινε και με τη διαφήμιση. Τι έκανε για χρόνια η διαφήμιση με παραγγελιά του συστήματος; Ερέθιζε τις επιθυμίες. Κάνοντάς το όμως, δεν ώθησε απλά τον κόσμο να θέλει, αλλά του είπε τι να θέλει και τι ήταν καλό να θέλει. Αν το σκεφτούμε καλά θα δούμε ότι πέτυχε δυο αποτελέσματα από «αντικειμενική» άποψη επαναστατικά (οι προθέσεις δεν μας ενδιαφέρουν εδώ). Οι συντηρητικές κοινωνίες και οι αντιδραστικοί παιδαγωγοί δήλωναν πάντα με σοφό τρόπο ότι οι υπερβολικές επιθυμίες είναι κακό πράγμα και ότι κατ’ αρχήν δεν πρέπει να δίνουμε στους φτωχούς την εντύπωση ότι μπορούν ν’ αποχτήσουν τα πράγματα των πλουσίων. Το ότι οι βασιλιάδες μετατοπίζονταν με τη φορητή πολυθρόνα ήταν απόδειξη ότι αυτό το σκεπαστό πολυτελές φορείο ήταν βασιλικό πράγμα: κανείς άλλος δεν μπορούσε να το θέλει. Η διαφήμιση, μεταφράζοντας τη φορητή πολυθρόνα σε «αυτοκίνητο», είπε ακόμη και στον άνεργο ότι μπορούσε να επιθυμεί αυτοκίνητο, ότι όλοι μπορούσαν να το αποχτήσουν και ότι, πάντως, περισσότερο από δικαίωμα, ήταν υποχρέωση να το επιθυμούν. Το ίδιο έγινε και για το σαπούνι με γαλλικό άρωμα και για το διαμέρισμα, για τη γραβάτα και για το μηχανάκι. Μια επιθυμία ερεθισμένη κι ανικανοποίητη, μπορεί να πάρει δύο δρόμους: την ατομική εξέγερση (την εγκληματική πράξη για παράνομη ιδιοποίηση των αγαθών άλλου) και τη συλλογική επανάσταση (τον κοινωνικό αγώνα για σωστότερη διανομή του κοινού πλούτου). .εν μπορούμε ν’ αρνηθούμε ότι ένα από τα αποτελέσματα της καταναλωτικής προπαγάνδας υπήρξε και η αύξηση της κοινωνικής αγωνιστικότητας για την κατάχτηση μιας ευδαιμονίας που παρουσιαζότανε σαν δυνατή για όλους και που τελικά ήταν σχεδόν άφταστη.

(Απόσπασμα από το βιβλίο του Umberto Eco, Η σημειολογία στην καθημερινή ζωή, εκδ. Μαλλιάρης - Παιδεία, Αθήνα 1985, σσ. 153-154, συντομευμένο και διασκευασμένο για τις ανάγκες της άσκησης)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Ο συγγραφέας του αποσπάσματος υποστηρίζει ότι η διαφήμιση πέτυχε δύο επαναστατικά αποτελέσματα. Ποια είναι αυτά; Να διατυπώσετε το καθένα απ’ αυτά σε μία πρόταση, με τη μεγαλύτερη δυνατή συντομία, σαφήνεια και πληρότητα.

(μονάδες 5)

2. Να προσδιορίσετε τους τρόπους πειθούς με τους οποίους ο συγγραφέας του κειμένου προσπαθεί να τεκμηριώσει τη θέση του επί των συνεπειών της διαφήμισης και να κρίνετε την πειστικότητά τους με βάση τα στοιχεία που παρέχει το κείμενο και, επομένως, ανεξάρτητα απ’ το αν συμφωνείτε ή όχι με όσα υποστηρίζονται.

(μονάδες 5)

3. Θεωρώντας ότι οι συνέπειες της διαφήμισης προϊόντων δεν εξαντλούνται στα όσα αναφέρονται στο ανωτέρω απόσπασμα, να «συμπληρώσετε» τις σκέψεις του συγγραφέα, συντάσσοντας μία παράγραφο αποδεικτικού δοκιμίου, στην οποία να αναφέρεσθε σε άλλες σημαντικές, κατά τη γνώμη σας, συνέπειες.

Επειδή ο λόγος σας πρέπει να είναι συνοπτικότατος και περιεκτικότατος, φροντίζετε, έχοντας ομαδοποιήσει τις συνέπειες που επιθυμείτε να αναφέρετε σε ευρύτερες κατηγορίες (π.χ. οικονομικές), να τις κατονομάσετε στη θεματική πρόταση της παραγράφου. Για την τεκμηρίωση της θεματικής σας πρότασης να κάνετε επίκληση στη λογική (επιχειρήματα / τεκμήρια) και ο λόγος σας να διαθέτει το κατάλληλο για το συγκεκριμένο κειμενικό είδος ύφος.

(μονάδες 10)

2ο Κριτήριο για ωριαία δοκιμασία

Το συγκεκριμένο κριτήριο αξιοποιεί ένα χρονογράφημα,

ΚΕΙΜΕΝΟ

Το ραδιόφωνο

Κατέβαινα την εθνική οδό Αθηνών - Θεσσαλονίκης για αρκετές ώρες. .ίπλα μου είχα ένα πολύ ωραίο ραδιόφωνο ντίζιταλ, το οποίο, για όσους δεν το γνωρίζουν, αναλαμβάνει για λογαριασμό σου να βρίσκει τους διάφορους σταθμούς που φτάνουν κοντά σου, καθώς μετατοπίζεσαι συνεχώς.

Η πολυφωνία ήταν τρομακτική. .εν ήξερα ότι όλα τα ελληνικά χωριά έχουν φωνή, και μάλιστα με τη σχετική τοπική προφορά. Το ύφος είναι το γνωστό αγχώδες και βιαστικό ύφος που συναντάμε σε όλους τους σταθμούς γενικά στην Ελλάδα, με άπειρες αφιερώσεις, σχόλια πολιτικά, συνεντεύξεις από ραδιοφώνου, ψευτοδιαγωνισμούς και κάθε είδους μουσική. Μου έκαναν εντύπωση και οι διαφημίσεις, που μου θύμισαν το ’52. Κάθε τρία λεπτά άλλαζα σταθμό, γιατί κάτι δεν πήγαινε και μου χάλαγε τη διάθεση. Έβαλα μια κασέτα για να στρώσουν τα νεύρα μου, έβγαλα και τα σχετικά συμπεράσματα, τα οποία ισχύουν και για τους ραδιοσταθμούς της Αθήνας: α) Σε όλη τη διαδρομή δεν κατάφερα να ακούσω ούτε ένα ολόκληρο τραγούδι. Ο εκφωνητής ανά πάσα στιγμή διέκοπτε, για να κάνει διάφορα σχόλια, ή απλώς διέκοπτε χωρίς λόγο. Συχνά σιγοτραγουδούσε και το τραγούδι. β) Τα τραγούδια, σε γενικές γραμμές, ήταν χαμηλού επιπέδου -οτιδήποτε τους έπεφτε στα χέρια- συχνά επιλεγμένα έτσι ώστε να ταιριάζουν σε διάφορα σχετικά σχόλια με νόημα. γ) Συνήθως ένα ζευγάρι εκφωνητών παρουσιάζει το πρόγραμμα, ανταλλάσσοντας απόψεις, λέγοντας διάφορα έξυπνα, αλλά ουδείς είναι τόσο έξυπνος, ώστε να μπορεί να το κάνει αυτό επιτυχώς επί μία ώρα συνεχώς. δ)διάφοροι εκφωνητές, συμπαθέστατοι κατά τα άλλα, διαβάζουν κείμενα με άπειρα λεκτικά λάθη και λάθος αναπνοή, που σημαίνει ότι δεν καταλαβαίνουν αυτά που διαβάζουν, ώστε είναι φυσικό να μην καταλαβαίνουμε ούτε εμείς. ε) Σε εκπομπές με ξένη μουσική, όπου αναφέρονται λεπτομερώς με βαθμό επιτυχίας τα ξένα τραγούδια στην παγκόσμια αγορά, θαυμάζω πάντα τα τέλεια αμερικάνικα, με προφορά αντάξια σταθμού του Κεντάκι. Κάποιος ειδικός, μολαταύτα, μου είπε ότι σπάνια το επίπεδο γνώσης της γλώσσας ξεπερνάει τη σπουδή συνοικιακού φροντιστηρίου. Αφήνω ότι σπάνια αποφασίζει κάποιος να βάλει κλασική μουσική. Όχι βέβαια κουαρτέτα του Μπετόβεν -αυτό είναι αδιανόητο- αλλά κάποια εισαγωγή ή κάποιο άλλο κατανοητό κομμάτι. Ακόμη, μου δόθηκε η εντύπωση ότι άκουγα τον ίδιο σταθμό παντού, εφόσον τα

προγράμματα και το ύφος έχουν ταυτιστεί σχεδόν απόλυτα. Να, λοιπόν, κάμποσοι λόγοι που με υποχρέωναν να κλείνω το ραδιόφωνό μου συχνότερα απ’ ό,τι θα ’θελα. Αλλά ας μην είμαστε γκρινιάρηδες. Υπάρχουν ειδήσεις ταυτόχρονα με τα γεγονότα, υπάρχει γρήγορος ρυθμός και εναλλαγές θεμάτων και, τέλος, υπάρχουν άπειρες συνεντεύξεις, τις οποίες ακούω με πραγματική απόλαυση, ιδιαίτερα εκείνες που σέρνουν τα εξ αμάξης στους αρχηγούς και στα πολιτικά κόμματα.

Η εκτόνωση αυτή μας έχει απαλλάξει -ίσως χωρίς να το καταλαβαίνουμε- από την καλή ιδέα να ζωστούμε με φισεκλίκια και να βγούμε αντάρτες στα βουνά.

(Από το βιβλίο του Δημήτρη Μυταρά, Ο σκύλος δαγκώνει, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1997, σσ. 34-36)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Έχοντας επισημάνει όχι μόνο το θέμα αλλά και τη θέση του συγγραφέα πάνω σ’ αυτό, να αναδιατυπώσετε τον τίτλο του κειμένου, ώστε να σηματοδοτεί ευκρινέστερα τις θέσεις του συντάκτη του και να συνάδει με το ύφος και το είδος του κειμένου που διαβάσατε.

(μονάδες 2)

2. Να αναγνωρίσετε το κειμενικό είδος στο οποίο ανήκει το ανωτέρω κείμενο και να δικαιολογήσετε την απάντησή σας με κριτήρια τη θεματολογία του, τον τρόπο ανάπτυξης των απόψεων του συντάκτη του, τη γλώσσα και το ύφος του, καθώς και το σκοπό της σύνταξής του.

(μονάδες 4)

3. Αξιοποιώντας τις επιμέρους ιδέες που θίγονται στο κείμενο και επιφέροντας τις αναγκαίες αλλαγές στη δομή και τη μορφή του, να συνθέσετε ένα δοκιμιακό κείμενο, δύο τουλάχιστον παραγράφων, στο οποίο με νηφάλιο τρόπο να παρουσιάζετε τα προβλήματα που θίγονται και να προτείνετε τρόπους για την αντιμετώπισή τους. Το κείμενό σας θα το αποστείλετε στους διευθυντές μερικών ραδιοφωνικών σταθμών, ελπίζοντας ότι έτσι θα συμβάλετε στη βελτίωση της περιγραφόμενης κατάστασης.

(μονάδες 14)

3ο Κριτήριο για ωριαία ή /και δίωρη δοκιμασία

σε δίωρη γραπτή δοκιμασία.

ΚΕΙΜΕΝΑ

Α) Αν προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε τη σχέση ανάπτυξη- περιβάλλον ανεξάρτητα από το επίπεδο οικονομικής αναπτύξεως μιας χώρας ή μιας περιοχής, τότε είναι βέβαιο πως θα καταλήξουμε σε βεβιασμένα συμπεράσματα. Επομένως, πρέπει να το εξετάσουμε μέσα στα πλαίσια ενός πίνακα ιεράρχησης αναγκών και προτεραιοτήτων. Είναι δηλαδή ανεδαφικό σε μια περιοχή όπου το βασικό πρόβλημα διαβιώσεως είναι η παραγωγή και διάθεση ικανής ποσότητας τροφίμων, να δοθεί προτεραιότητα στην προστασία του περιβάλλοντος, όπως είναι εξίσου απαράδεκτο σε μια οικονομικά ανεπτυγμένη περιοχή, με μέσο κατά κεφαλή εισόδημα του πληθυσμού μεγαλύτερο από 10.000 δολάρια, να τοποθετηθεί μια βαρέως ρυπαίνουσα βιομηχανική μονάδα στις όχθες μιας καθαρής λίμνης κοκ. Έτσι βλέπουμε ότι το πρόβλημα επιλογής μεταξύ οικονομικής αναπτύξεως και προστασίας του περιβάλλοντος -αν πρέπει να γίνει επιλογή- είναι σε τελευταία ανάλυση πρόβλημα καθορισμού προτεραιοτήτων καλύψεως αναγκών. Αυτό είναι φυσικό, αφού βελτίωση της ποιότητας ζωής σε μια υποανάπτυκτη περιοχή σημαίνει καλύτερη διατροφή, κατοικία, ιατρική περίθαλψη και εκπαίδευση, ενώ σε μια ανεπτυγμένη και εξελιγμένη περιοχή βελτίωση ποιότητας ζωής σημαίνει λιγότερη ένταση, λιγότερα αυτοκίνητα, λιγότερο θόρυβο, μικρότερη υποβάθμιση περιβάλλοντος κοκ.

(Στέλιου Πικούλη, «Οικονομική ανάπτυξη και περιβάλλον», .οκίμια Λυκείου, Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων, Λευκωσία 1993, σσ. 331-332)

Β) Η καταστροφή του περιβάλλοντος είναι ζήτημα οικουμενικό και εξίσου απειλητικό για όλους. Είναι το πρώτο μη διαιρετό πρόβλημα που καλείται να λύσει μια πολιτικά διαιρεμένη ανθρωπότητα. Και γι’ αυτό ίσως παραμένει επί του παρόντος όχι μόνον άλυτο αλλά ίσως και μη επιλύσιμο. Όμως η οικουμένη είναι μία, μοναδική και αναντικατάστατη. Ο αέρας, τα νερά, οι εκπομπές, οι ρύποι, η ραδιενέργεια, τα πουλιά και τα ψάρια δεν γνωρίζουν σύνορα. Κανείς και τίποτα δεν μπορεί να γλυτώσει από τις συνέπειες της αλλαγής του γήινου οικοσυστήματος, καμιά πολιτική βούληση δεν μπορεί να απομονώσει την επικράτεια από τον κόσμο, καμιά χώρα δεν μπορεί να προγραμματίσει ή ακόμα και να υπολογίσει το μερίδιο των συνεπειών που αναπότρεπτα θα υποστεί.

(Απόσπασμα διασκευασμένο από την επιφυλλίδα του Κ. Τσουκαλά, «Οικολογικά οράματα: η στιγμή της ελευθερίας ήταν χθες», στην εφημερίδα «Το Βήμα», 18.7.1993)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Να προσδιορίσετε τη θέση που υποστηρίζουν οι συντάκτες των δύο ανωτέρω κειμένων, διατυπώνοντας έναν πλαγιότιτλο για κάθε παράγραφο. Πιστεύετε ότι οι υποστηριζόμενες θέσεις είναι συμπληρωματικές ή αντιφατικές; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας.

(μονάδες 2)

2. Σε ποιο από τα δύο κείμενα γίνεται επίκληση όχι μόνο στη λογική αλλά και στο συναίσθημα του αναγνώστη; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας με κριτήρια τους τρόπους πειθούς που χρησιμοποιήθηκαν, καθώς και τη γλωσσική ποικιλία και το ύφος του αποσπάσματος.

(μονάδες 3)

3. Να προσδιορίσετε τις εννοιολογικές διαφορές που υπάρχουν στα ζευγάρια των λέξεων που ακολουθούν, γράφοντας μιαν ολοκληρωμένη πρόταση για κάθε λέξη.

α) βασικός – βάσιμος β) διαβίωση – επιβίωση γ) επιλογή – διαλογή

(μονάδες 3)

4. Στο κείμενο Α γίνεται εναλλαγή ενεργητικής και παθητικής σύνταξης. Να γράψετε τους αντίστοιχους ρηματικούς τύπους και να δικαιολογήσετε την εκάστοτε χρήση της μιας ή της άλλης σύνταξης.

(μονάδες 2)

5. Η προοπτική εγκατάστασης μιας βιομηχανικής μονάδας στην περιοχή σας προκάλεσε έντονες συζητήσεις και δίχασε τους κατοίκους. Μερικοί απ’ αυτούς επέμειναν στην αναγκαιότητα της εγκατάστασής της, επειδή με τον τρόπο αυτό θα λυθούν τα οικονομικά προβλήματα της περιοχής, και άλλοι το αντίθετο, υποστηρίζοντας ότι αυτή θα έχει οδυνηρές συνέπειες στο

περιβάλλον. Στην ανοικτή συζήτηση που ακολούθησε, αποφασίσατε να πάρετε το λόγο και να εκφράσετε τη δική σας θέση, τεκμηριώνοντάς την με κατάλληλα επιχειρήματα και ενδεικτικά παραδείγματα. Να εκπονήσετε την εισήγησή σας, έκτασης 300 το πολύ λέξεων, ακολουθώντας παραγωγική συλλογιστική πορεία και αξιοποιώντας όποιες από τις απόψεις των ανωτέρω

κειμένων θεωρείτε πρόσφορες για την τεκμηρίωση της θέσης σας.

(μονάδες 10)