το αρχαίο κείμενο από τη ρητορική του Αριστοτέλη, βιβλίο πρώτο

περὶ δὲ αὐτῆς ἤδη τῆς μεθόδου πειρώμεθα λέγειν, πῶς τε καὶ ἐκ τίνων δυνησόμεθα τυγχάνειν τῶν προκειμένων. πάλιν οὖν οἷον ἐξ ὑπαρχῆς ὁρισάμενοι αὐτὴν τίς ἐστι, λέγωμεν τὰ λοιπά. 

 II. ἔστω δὴ ἡ ῥητορικὴ δύναμις περὶ ἕκαστον τοῦ θεωρῆσαι τὸ ἐνδεχόμενον πιθανόν. τοῦτο γὰρ οὐδεμιᾶς ἑτέρας ἐστὶ τέχνης ἔργον: τῶν γὰρ ἄλλων ἑκάστη περὶ τὸ αὑτῇ ὑποκείμενόν ἐστιν διδασκαλικὴ καὶ πειστική, οἷον ἰατρικὴ περὶ ὑγιεινῶν καὶ νοσερῶν, καὶ γεωμετρία περὶ τὰ συμβεβηκότα (30) πάθη τοῖς μεγέθεσι, καὶ ἀριθμητικὴ περὶ ἀριθμῶν, ὁμοίως δὲ καὶ αἱ λοιπαὶ τῶν τεχνῶν καὶ ἐπιστημῶν: ἡ δὲ ῥητορικὴ περὶ τοῦ δοθέντος ὡς εἰπεῖν δοκεῖ δύνασθαι θεωρεῖν τὸ πιθανόν, διὸ καί φαμεν αὐτὴν οὐ περί τι γένος ἴδιον ἀφωρισμένον ἔχειν τὸ τεχνικόν.

(35)[2] τῶν δὲ πίστεων αἱ μὲν ἄτεχνοί εἰσιν αἱ δ' ἔντεχνοι. ἄτεχνα δὲ λέγω ὅσα μὴ δι' ἡμῶν πεπόρισται ἀλλὰ προυπῆρχεν, οἷον μάρτυρες βάσανοι συγγραφαὶ καὶ ὅσα τοιαῦτα, ἔντεχνα δὲ ὅσα διὰ τῆς μεθόδου καὶ δι' ἡμῶν κατασκευασθῆναι δυνατόν, ὥστε δεῖ τούτων τοῖς μὲν χρήσασθαι, τὰ δὲ εὑρεῖν.

[1356a] (1)[3] τῶν δὲ διὰ τοῦ λόγου ποριζομένων πίστεων τρία εἴδη ἔστιν: αἱ μὲν γάρ εἰσιν ἐν τῷ ἤθει τοῦ λέγοντος, αἱ δὲ ἐν τῷ τὸν ἀκροατὴν διαθεῖναί πως, αἱ δὲ ἐν αὐτῷ τῷ λόγῳ διὰ τοῦ δεικνύναι ἢ φαίνεσθαι δεικνύναι. [4] διὰ μὲν (5) οὖν τοῦ ἤθους, ὅταν οὕτω λεχθῇ ὁ λόγος ὥστε ἀξιόπιστον ποιῆσαι τὸν λέγοντα: τοῖς γὰρ ἐπιεικέσι πιστεύομεν μᾶλλον καὶ θᾶττον, περὶ πάντων μὲν ἁπλῶς, ἐν οἷς δὲ τὸ ἀκριβὲς μὴ ἔστιν ἀλλὰ τὸ ἀμφιδοξεῖν, καὶ παντελῶς. δεῖ δὲ καὶ τοῦτο συμβαίνειν διὰ τοῦ λόγου, ἀλλὰ μὴ διὰ τοῦ (10) προδεδοξάσθαι ποιόν τινα εἶναι τὸν λέγοντα: οὐ γάρ, ὥσπερ ἔνιοι τῶν τεχνολογούντων, τίθεμεν ἐν τῇ τέχνῃ καὶ τὴν ἐπιείκειαν τοῦ λέγοντος, ὡς οὐδὲν συμβαλλομένην πρὸς τὸ πιθανόν, ἀλλὰ σχεδὸν ὡς εἰπεῖν κυριωτάτην ἔχει πίστιν τὸ ἦθος.

[5] διὰ δὲ τῶν ἀκροατῶν, ὅταν εἰς πάθος ὑπὸ τοῦ λόγου προαχθῶσιν: (15) οὐ γὰρ ὁμοίως ἀποδίδομεν τὰς κρίσεις λυπούμενοι καὶ χαίροντες, ἢ φιλοῦντες καὶ μισοῦντες: πρὸς ὃ καὶ μόνον πειρᾶσθαί φαμεν πραγματεύεσθαι τοὺς νῦν τεχνολογοῦντας. [6] περὶ μὲν οὖν τούτων δηλωθήσεται καθ' ἕκαστον, ὅταν περὶ τῶν παθῶν λέγωμεν, διὰ δὲ τοῦ λόγου πιστεύουσιν, ὅταν ἀληθὲς (20) ἢ φαινόμενον δείξωμεν ἐκ τῶν περὶ ἕκαστα πιθανῶν.

 [7] ἐπεὶ δ' αἱ πίστεις διὰ τούτων εἰσί, φανερὸν ὅτι ταύτας ἐστὶ λαβεῖν τοῦ συλλογίσασθαι δυναμένου καὶ τοῦ θεωρῆσαι περὶ τὰ ἤθη καὶ περὶ τὰς ἀρετὰς καὶ τρίτον [τοῦ] περὶ τὰ πάθη, τί τε ἕκαστόν ἐστιν τῶν παθῶν καὶ ποῖόν τι, καὶ ἐκ τίνων ἐγγίνεται (25) καὶ πῶς, ὥστε συμβαίνει τὴν ῥητορικὴν οἷον παραφυές τι τῆς διαλεκτικῆς εἶναι καὶ τῆς περὶ τὰ ἤθη πραγματείας, ἣν δίκαιόν ἐστι προσαγορεύειν πολιτικήν. διὸ καὶ ὑποδύεται ὑπὸ τὸ σχῆμα τὸ τῆς πολιτικῆς ἡ ῥητορικὴ καὶ οἱ ἀντιποιούμενοι ταύτης τὰ μὲν δι' ἀπαιδευσίαν, τὰ δὲ δι' ἀλαζονείαν, (30) τὰ δὲ καὶ δι' ἄλλας αἰτίας ἀνθρωπικάς: ἔστι γὰρ μόριόν τι τῆς διαλεκτικῆς καὶ ὁμοίωμα, καθάπερ καὶ ἀρχόμενοι εἴπομεν: περὶ οὐδενὸς γὰρ ὡρισμένου οὐδετέρα αὐτῶν ἐστιν ἐπιστήμη πῶς ἔχει, ἀλλὰ δυνάμεις τινὲς τοῦ πορίσαι λόγους.

[8] περὶ μὲν οὖν τῆς δυνάμεως αὐτῶν, καὶ πῶς ἔχουσι (35) πρὸς ἀλλήλας, εἴρηται σχεδὸν ἱκανῶς: τῶν δὲ διὰ τοῦ δεικνύναι ἢ φαίνεσθαι δεικνύναι, καθάπερ καὶ ἐν τοῖς διαλεκτικοῖς [1356b] (1) τὸ μὲν ἐπαγωγή ἐστιν, τὸ δὲ συλλογισμός, τὸ δὲ φαινόμενος συλλογισμός, καὶ ἐνταῦθα ὁμοίως: ἔστιν γὰρ τὸ μὲν παράδειγμα ἐπαγωγή, τὸ δ' ἐνθύμημα συλλογισμός, τὸ δὲ φαινόμενον ἐνθύμημα φαινόμενος συλλογισμός. καλῶ δ' ἐνθύμημα (5) μὲν ῥητορικὸν συλλογισμόν, παράδειγμα δὲ ἐπαγωγὴν ῥητορικήν. πάντες δὲ τὰς πίστεις ποιοῦνται διὰ τοῦ δεικνύναι ἢ παραδείγματα λέγοντες ἢ ἐνθυμήματα, καὶ παρὰ ταῦτα οὐδέν: ὥστ' εἴπερ καὶ ὅλως ἀνάγκη ἢ συλλογιζόμενον ἢ ἐπάγοντα δεικνύναι ὁτιοῦν [ἢ ὁντινοῦν] δῆλον δ' ἡμῖν τοῦτο (10) ἐκ τῶν Ἀναλυτικῶν, ἀναγκαῖον ἑκάτερον αὐτῶν ἑκατέρῳ τούτων τὸ αὐτὸ εἶναι.

[9] τίς δ' ἐστὶν διαφορὰ παραδείγματος καὶ ἐνθυμήματος, φανερὸν ἐκ τῶν Τοπικῶν ἐκεῖ γὰρ περὶ συλλογισμοῦ καὶ ἐπαγωγῆς εἴρηται πρότερον, ὅτι τὸ μὲν ἐπὶ πολλῶν καὶ ὁμοίων δείκνυσθαι (15) ὅτι οὕτως ἔχει ἐκεῖ μὲν ἐπαγωγή ἐστιν ἐνταῦθα δὲ παράδειγμα, τὸ δὲ τινῶν ὄντων ἕτερόν τι διὰ ταῦτα συμβαίνειν παρὰ ταῦτα τῷ ταῦτα εἶναι ἢ καθόλου ἢ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ ἐκεῖ μὲν συλλογισμὸς ἐνταῦθα δὲ ἐνθύμημα καλεῖται.

[10] φανερὸν δὲ καὶ ὅτι ἑκάτερον ἔχει ἀγαθὸν τὸ εἶδος τῆς (20) ῥητορείας: καθάπερ γὰρ καὶ ἐν τοῖς μεθοδικοῖς εἴρηται, καὶ ἐν τούτοις ὁμοίως ἔχει: εἰσὶν γὰρ αἱ μὲν παραδειγματώδεις ῥητορεῖαι αἱ δὲ ἐνθυμηματικαί, καὶ ῥήτορες ὁμοίως οἱ μὲν παραδειγματώδεις οἱ δὲ ἐνθυμηματικοί. πιθανοὶ μὲν οὖν οὐχ ἧττον οἱ λόγοι οἱ διὰ τῶν παραδειγμάτων, θορυβοῦνται δὲ (25) μᾶλλον οἱ ἐνθυμηματικοί: [11] τὴν δ' αἰτίαν [αὐτῶν], καὶ πῶς ἑκατέρῳ χρηστέον, ἐροῦμεν ὕστερον: νῦν δὲ περὶ αὐτῶν τούτων μᾶλλον διορίσωμεν καθαρῶς.

ἐπεὶ γὰρ τὸ πιθανὸν τινὶ πιθανόν ἐστι, καὶ τὸ μὲν εὐθὺς ὑπάρχει δι' αὑτὸ πιθανὸν καὶ πιστὸν τὸ δὲ τῷ δείκνυσθαι δοκεῖν (30) διὰ τοιούτων, οὐδεμία δὲ τέχνη σκοπεῖ τὸ καθ' ἕκαστον, οἷον ἡ ἰατρικὴ τί Σωκράτει τὸ ὑγιεινόν ἐστιν ἢ Καλλίᾳ, ἀλλὰ τί τῷ τοιῷδε ἢ τοῖς τοιοῖσδε τοῦτο γὰρ ἔντεχνον, τὸ δὲ καθ' ἕκαστον ἄπειρον καὶ οὐκ ἐπιστητόν, οὐδὲ ἡ ῥητορικὴ τὸ καθ' ἕκαστον ἔνδοξον θεωρήσει, οἷον Σωκράτει ἢ Ἱππίᾳ, ἀλλὰ τὸ τοιοισδί, (35) καθάπερ καὶ ἡ διαλεκτική. καὶ γὰρ ἐκείνη συλλογίζεται οὐκ ἐξ ὧν ἔτυχεν φαίνεται γὰρ ἄττα καὶ τοῖς παραληροῦσιν, ἀλλ' ἐκείνη μὲν ἐκ τῶν λόγου δεομένων, ἡ δὲ ῥητορικὴ ἐκ τῶν ἤδη βουλεύεσθαι εἰωθότων.

[1357a] (1)[12] ἔστιν δὲ τὸ ἔργον αὐτῆς περί τε τοιούτων περὶ ὧν βουλευόμεθα καὶ τέχνας μὴ ἔχομεν, καὶ ἐν τοῖς τοιούτοις ἀκροαταῖς οἳ οὐ δύνανται διὰ πολλῶν συνορᾶν οὐδὲ λογίζεσθαι πόρρωθεν. βουλευόμεθα δὲ περὶ τῶν (5) φαινομένων ἐνδέχεσθαι ἀμφοτέρως ἔχειν: περὶ γὰρ τῶν ἀδυνάτων ἄλλως ἢ γενέσθαι ἢ ἔσεσθαι ἢ ἔχειν οὐδεὶς βουλεύεται οὕτως ὑπολαμβάνων: οὐδὲν γὰρ πλέον.

[13] ἐνδέχεται δὲ συλλογίζεσθαι καὶ συνάγειν τὰ μὲν ἐκ συλλελογισμένων πρότερον, τὰ δ' ἐξ ἀσυλλογίστων μέν, δεομένων δὲ συλλογισμοῦ (10) διὰ τὸ μὴ εἶναι ἔνδοξα, ἀνάγκη δὲ τούτων τὸ μὲν μὴ εἶναι εὐεπακολούθητον διὰ τὸ μῆκος ὁ γὰρ κριτὴς ὑπόκειται εἶναι ἁπλοῦς, τὰ δὲ μὴ πιθανὰ διὰ τὸ μὴ ἐξ ὁμολογουμένων εἶναι μηδ' ἐνδόξων, ὥστ' ἀναγκαῖον τό τε ἐνθύμημα εἶναι καὶ τὸ παράδειγμα περί τε τῶν ἐνδεχομένων (15) ὡς τὰ πολλὰ ἔχειν ἄλλως, τὸ μὲν παράδειγμα ἐπαγωγὴν τὸ δ' ἐνθύμημα συλλογισμόν, καὶ ἐξ ὀλίγων τε καὶ πολλάκις ἐλαττόνων ἢ ἐξ ὧν ὁ πρῶτος συλλογισμός: ἐὰν γὰρ ᾖ τι τούτων γνώριμον, οὐδὲ δεῖ λέγειν: αὐτὸς γὰρ τοῦτο προστίθησιν ὁ ἀκροατής, οἷον ὅτι Δωριεὺς στεφανίτην ἀγῶνα νενίκηκεν: (20) ἱκανὸν γὰρ εἰπεῖν ὅτι Ὀλύμπια νενίκηκεν, τὸ δ' ὅτι στεφανίτης τὰ Ὀλύμπια οὐδὲ δεῖ προσθεῖναι: γιγνώσκουσι γὰρ πάντες.

[14] ἐπεὶ δ' ἐστὶν ὀλίγα μὲν τῶν ἀναγκαίων ἐξ ὧν οἱ ῥητορικοὶ συλλογισμοί εἰσι τὰ γὰρ πολλὰ περὶ ὧν αἱ κρίσεις καὶ αἱ σκέψεις ἐνδέχεται καὶ ἄλλως ἔχειν: περὶ ὧν μὲν γὰρ πράττουσι (25) βουλεύονται καὶ σκοποῦσι, τὰ δὲ πραττόμενα πάντα τοιούτου γένους ἐστί, καὶ οὐδὲν ὡς ἔπος εἰπεῖν ἐξ ἀνάγκης τούτων, τὰ δ' ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ συμβαίνοντα καὶ ἐνδεχόμενα ἐκ τοιούτων ἀνάγκη ἑτέρων συλλογίζεσθαι, τὰ δ' ἀναγκαῖα ἐξ ἀναγκαίων: δῆλον δ' ἡμῖν καὶ τοῦτο ἐκ τῶν Ἀναλυτικῶν, (30) φανερὸν ὅτι ἐξ ὧν τὰ ἐνθυμήματα λέγεται, τὰ μὲν ἀναγκαῖα ἔσται, τὰ δὲ πλεῖστα ὡς ἐπὶ τὸ πολύ, τὰ δ' ἐνθυμήματα ἐξ εἰκότων καὶ ἐκ σημείων, ὥστε ἀνάγκη τούτων ἑκάτερον ἑκατέρῳ ταὐτὸ εἶναι.

[15] τὸ μὲν γὰρ εἰκός ἐστι τὸ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ γινόμενον, οὐχ (35) ἁπλῶς δὲ καθάπερ ὁρίζονταί τινες, ἀλλὰ τὸ περὶ τὰ ἐνδεχόμενα ἄλλως ἔχειν, οὕτως ἔχον πρὸς ἐκεῖνο πρὸς ὃ εἰκὸς [1357b] (1) ὡς τὸ καθόλου πρὸς τὸ κατὰ μέρος: [16] τῶν δὲ σημείων τὸ μὲν οὕτως ἔχει ὡς τῶν καθ' ἕκαστόν τι πρὸς τὸ καθόλου, τὸ δὲ ὡς τῶν καθόλου τι πρὸς τὸ κατὰ μέρος. τούτων δὲ τὸ μὲν ἀναγκαῖον τεκμήριον, τὸ δὲ μὴ ἀναγκαῖον ἀνώνυμόν (5) ἐστι κατὰ τὴν διαφοράν. [17] ἀναγκαῖα μὲν οὖν λέγω ἐξ ὧν γίνεται συλλογισμός: διὸ καὶ τεκμήριον τὸ τοιοῦτον τῶν σημείων ἐστίν: ὅταν γὰρ μὴ ἐνδέχεσθαι οἴωνται λῦσαι τὸ λεχθέν, τότε φέρειν οἴονται τεκμήριον ὡς δεδειγμένον καὶ πεπερασμένον: τὸ γὰρ τέκμαρ καὶ πέρας ταὐτόν ἐστι κατὰ (10) τὴν ἀρχαίαν γλῶτταν.

 [18] ἔστιν δὲ τῶν σημείων τὸ μὲν ὡς τὸ καθ' ἕκαστον πρὸς τὸ καθόλου ὧδε, οἷον εἴ τις εἴπειεν σημεῖον εἶναι ὅτι οἱ σοφοὶ δίκαιοι, Σωκράτης γὰρ σοφὸς ἦν καὶ δίκαιος. τοῦτο μὲν οὖν σημεῖον, λυτὸν δέ, κἂν ἀληθὲς ᾖ τὸ εἰρημένον ἀσυλλόγιστον γὰῤ, τὸ δέ, οἷον εἴ (15) τις εἴπειεν σημεῖον ὅτι νοσεῖ, πυρέττει γάρ, ἢ τέτοκεν, ὅτι γάλα ἔχει, ἀναγκαῖον. ὅπερ τῶν σημείων τεκμήριον μόνον ἐστίν: μόνον γάρ, ἂν ἀληθὲς ᾖ, ἄλυτόν ἐστιν. τὸ δὲ ὡς τὸ καθόλου πρὸς τὸ κατὰ μέρος ἔχον, οἷον εἴ τις εἴπειεν ὅτι πυρέττει σημεῖον εἶναι, πυκνὸν γὰρ ἀναπνεῖ. λυτὸν δὲ καὶ (20) τοῦτο, κἂν ἀληθὲς ᾖ: ἐνδέχεται γὰρ καὶ μὴ πυρέττοντα πνευστιᾶν.

τί μὲν οὖν εἰκός ἐστι καὶ τί σημεῖον καὶ τεκμήριον, καὶ τί διαφέρουσιν, εἴρηται μὲν καὶ νῦν, μᾶλλον δὲ φανερῶς καὶ περὶ τούτων, καὶ διὰ τίν' αἰτίαν τὰ μὲν ἀσυλλόγιστά ἐστι τὰ δὲ συλλελογισμένα, ἐν τοῖς Ἀναλυτικοῖς (25) διώρισται περὶ αὐτῶν.

[19] παράδειγμα δὲ ὅτι μέν ἐστιν ἐπαγωγὴ καὶ περὶ ποῖα ἐπαγωγή, εἴρηται: ἔστι δὲ οὔτε ὡς μέρος πρὸς ὅλον οὔθ' ὡς ὅλον πρὸς μέρος οὔθ' ὡς ὅλον πρὸς ὅλον, ἀλλ' ὡς μέρος πρὸς μέρος, ὅμοιον πρὸς ὅμοιον--ὅταν ἄμφω μὲν ᾖ ὑπὸ τὸ αὐτὸ γένος, γνωριμώτερον (30) δὲ θάτερον ᾖ θατέρου, παράδειγμά ἐστιν: οἷον ὅτι ἐπεβούλευε τυραννίδι Διονύσιος αἰτῶν τὴν φυλακήν: καὶ γὰρ Πεισίστρατος πρότερον ἐπιβουλεύων ᾔτει φυλακὴν καὶ λαβὼν ἐτυράννησε, καὶ Θεαγένης ἐν Μεγάροις: καὶ ἄλλοι ὅσους ἴσασι, παράδειγμα πάντες γίγνονται τοῦ Διονυσίου, ὃν οὐκ ἴσασίν (35) πω εἰ διὰ τοῦτο αἰτεῖ. πάντα δὲ ταῦτα ὑπὸ τὸ αὐτὸ καθόλου, ὅτι ὁ ἐπιβουλεύων τυραννίδι φυλακὴν αἰτεῖ.

 [1358a] (1) ἐξ ὧν μὲν οὖν λέγονται αἱ δοκοῦσαι εἶναι πίστεις ἀποδεικτικαί, εἴρηται.

  [20] τῶν δὲ ἐνθυμημάτων μεγίστη διαφορὰ καὶ μάλιστα λεληθυῖα σχεδὸν παρὰ πᾶσίν ἐστιν ἥπερ καὶ περὶ τὴν διαλεκτικὴν μέθοδον τῶν συλλογισμῶν: τὰ μὲν γὰρ αὐτῶν (5) ἐστι κατὰ τὴν ῥητορικὴν ὥσπερ καὶ κατὰ τὴν διαλεκτικὴν μέθοδον τῶν συλλογισμῶν, τὰ δὲ κατ' ἄλλας τέχνας καὶ δυνάμεις, τὰς μὲν οὔσας τὰς δ' οὔπω κατειλημμένας: διὸ καὶ λανθάνουσίν τε τοὺς ἀκροατὰς καὶ [μᾶλλον] ἁπτόμενοι κατὰ τρόπον μεταβαίνουσιν ἐξ αὐτῶν. μᾶλλον δὲ σαφὲς (10) ἔσται τὸ λεγόμενον διὰ πλειόνων ῥηθέν.

 [21] λέγω γὰρ διαλεκτικούς τε καὶ ῥητορικοὺς συλλογισμοὺς εἶναι περὶ ὧν τοὺς τόπους λέγομεν: οὗτοι δ' εἰσὶν οἱ κοινοὶ περὶ δικαίων καὶ φυσικῶν καὶ περὶ πολιτικῶν καὶ περὶ πολλῶν διαφερόντων εἴδει, οἷον ὁ τοῦ μᾶλλον καὶ ἧττον τόπος: οὐδὲν γὰρ (15) μᾶλλον ἔσται ἐκ τούτου συλλογίσασθαι ἢ ἐνθύμημα εἰπεῖν περὶ δικαίων ἢ περὶ φυσικῶν ἢ περὶ ὁτουοῦν: καίτοι ταῦτα εἴδει διαφέρει. ἴδια δὲ ὅσα ἐκ τῶν περὶ ἕκαστον εἶδος καὶ γένος προτάσεών ἐστιν, οἷον περὶ φυσικῶν εἰσι προτάσεις ἐξ ὧν οὔτε ἐνθύμημα οὔτε συλλογισμὸς ἔστι περὶ τῶν ἠθικῶν, (20) καὶ περὶ τούτων ἄλλαι ἐξ ὧν οὐκ ἔσται περὶ τῶν φυσικῶν: ὁμοίως δὲ τοῦτ' ἔχει ἐπὶ πάντων. κἀκεῖνα μὲν οὐ ποιήσει περὶ οὐδὲν γένος ἔμφρονα: περὶ οὐδὲν γὰρ ὑποκείμενόν ἐστιν: ταῦτα δὲ ὅσῳ τις ἂν βέλτιον ἐκλέγηται [τὰς προτάσεις], λήσει ποιήσας ἄλλην ἐπιστήμην τῆς διαλεκτικῆς καὶ ῥητορικῆς: (25) ἂν γὰρ ἐντύχῃ ἀρχαῖς, οὐκέτι διαλεκτικὴ οὐδὲ ῥητορικὴ ἀλλ' ἐκείνη ἔσται ἧς ἔχει τὰς ἀρχάς. [22] ἔστι δὲ τὰ πλεῖστα τῶν ἐνθυμημάτων ἐκ τούτων τῶν εἰδῶν λεγόμενα, τῶν κατὰ μέρος καὶ ἰδίων, ἐκ δὲ τῶν κοινῶν ἐλάττω. καθάπερ οὖν καὶ ἐν τοῖς Τοπικοῖς, καὶ ἐνταῦθα διαιρετέον (30) τῶν ἐνθυμημάτων τά τε εἴδη καὶ τοὺς τόπους ἐξ ὧν ληπτέον. λέγω δ' εἴδη μὲν τὰς καθ' ἕκαστον γένος ἰδίας προτάσεις, τόπους δὲ τοὺς κοινοὺς ὁμοίως πάντων. πρότερον οὖν εἴπωμεν περὶ τῶν εἰδῶν: πρῶτον δὲ λάβωμεν τὰ γένη τῆς ῥητορικῆς, ὅπως διελόμενοι πόσα ἐστίν, περὶ τούτων χωρὶς λαμβάνωμεν (35) τὰ στοιχεῖα καὶ τὰς προτάσεις.

Αριστοτέλης, Ρητορική Βιβλίο Πρώτο. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Δ. Λυπουρλής, 2002Θεσσαλονίκη: Ζήτρος, σελ. 136-161

Ας προσπαθήσουμε όμως τώρα να πραγματευθούμε την ίδια τη μέθοδο: με ποιους τρόπους και από ποιες αρχές ξεκινώντας θα μπορέσουμε να πετύχουμε τους σκοπούς που θέσαμε. Ας ξαναδώσουμε λοιπόν –σαν να αρχίζουμε τώρα τον λόγο μας – τον ορισμό της ρητορικής και ας περάσουμε ύστερα σε όλα τα υπόλοιπα. 

2 Ας δεχτούμε λοιπόν ότι η ρητορική είναι η ικανότητα να βρίσκουμε στην κάθε επιμέρους περίπτωση τα στοιχεία που μπορούν να πείσουν. Αυτό δεν είναι έργο καμιάς άλλης τέχνης. Η καθεμιά από τις άλλες τέχνες είναι διαφωτιστική και πειστική στο συγκεκριμένο δικό της αντικείμενο· η ιατρική π.χ. στα θέματα υγείας και αρρώστιας, η γεωμετρία στις ιδιότητες των μεγεθών, η αριθμητική στους αριθμούς – έτσι και όλες οι άλλες τέχνες και επιστήμες. Η ρητορική όμως φαίνεται ότι μπορεί να βρίσκει τα στοιχεία που μπορούν να πείθουν – για να το πούμε έτσι – σε κάθε θέμα που μας απασχολεί. Αυτό είναι και που μας κάνει να λέμε ότι η ρητορική δεν προϋποθέτει ειδικές γνώσεις για επιμέρους συγκεκριμένα θέματα.

Από τις αποδείξεις άλλες είναι άτεχνες και άλλες έντεχνες. «Άτεχνες» ονομάζω αυτές που δεν έχουν την αρχή τους σε μας, αλλά υπήρχαν πριν από μας (π.χ. οι μάρτυρες, οι ομολογίες που αποσπώνται με βασανιστήρια, τα συμβόλαια και όσα άλλα παρόμοια). «Έντεχνες», πάλι, ονομάζω αυτές που, με τη βοήθεια της τεχνικής που διαθέτει η ρητορική, μπορούν να κατασκευασθούν από μας· πρέπει, επομένως, τις πρώτες να τις χρησιμοποιήσουμε, τις άλλες να τις βρούμε.

Ο ρητορικός λόγος λειτουργεί πειστικά με τρεις τρόπους: άλλοτε μέσω του χαρακτήρα του ρήτορα, άλλοτε μέσω της συγκεκριμένης διάθεσης που δημιουργεί στην ψυχή του ακροατή και άλλοτε με τα αποδεικτικά ή φαινομενικά αποδεικτικά επιχειρήματα που περιέχει ο ίδιος. Με τον χαρακτήρα του ο ρήτορας πείθει όταν μιλάει με τέτοιον τρόπο ώστε ο λόγος του να τον κάνει αξιόπιστο· γιατί στους έντιμους ανθρώπους χαρίζουμε σε μεγαλύτερο βαθμό και με περισσότερη προθυμία την εμπιστοσύνη μας για όλα, βέβαια, εν γένει, τα θέματα, κατά τρόπο όμως απόλυτο για τα θέματα στα οποία δεν υπάρχει βεβαιότητα και μας αφήνουν περιθώρια αμφιβολίας. Και αυτό όμως πρέπει να προκύπτει από τον λόγο και όχι να είναι το αποτέλεσμα μιας καλής ιδέας που έχουμε από πριν για τον ρήτορα: εγώ δεν δέχομαι, όπως το δέχονται κάποιοι συγγραφείς εγχειριδίων ρητορικής, ότι η εντιμότητα του ρήτορα δεν αποτελεί στοιχείο της ρητορικής τέχνης, γιατί δήθεν δεν συντελεί καθόλου στο να πεισθεί ο ακροατής· ίσα ίσα θα έλεγα ότι ο χαρακτήρας του ρήτορα είναι σημαντικότατο μέσο πειθούς.  

Μέσω των ακροατών, πάλι, πείθει ο ρήτορας, όταν ο λόγος του τους κάνει να κυριευθούν από κάποιο πάθος γιατί δεν παίρνουμε τις ίδιες αποφάσεις λυπημένοι ή χαρούμενοι, κυριευμένοι από αγάπη ή από μίσος, και αυτό, όπως είπαμε, είναι το μοναδικό σημείο στο οποίο επιχειρούν να συγκεντρώσουν την προσοχή τους οι σημερινοί συγγραφείς εγχειριδίων ρητορικής – σ’ αυτά όμως θα αναφερθούμε λεπτομερειακά, όταν θα μιλήσουμε για τα πάθη. Τέλος οι ακροατές πείθονται από τον ίδιο τον λόγο, όταν τους δείξουμε καθαρά την αλήθεια ή την αληθοφάνεια χρησιμοποιώντας ό,τι είναι πειστικό στην κάθε επιμέρους περίπτωση.

Αφού λοιπόν οι αποδείξεις πετυχαίνονται με αυτά τα μέσα, είναι φανερό ότι ικανός σ’ αυτές είναι αυτός που μπορεί να κάνει συλλογισμούς και να μελετάει τους χαρακτήρες, τις αρετές και, τρίτον, τα πάθη (τη φύση του κάθε πάθους, τις ιδιότητες του, το από τι γεννιέται και με ποιον τρόπο). Από όλα αυτά συνάγεται ότι η ρητορική είναι κάτι σαν παραφυάδα της διαλεκτικής και της ηθικής επιστήμης, που σωστό είναι να τη λέμε πολιτική επιστήμη. Αυτός είναι και ο λόγος που η ρητορική εμφανίζεται με τα ρούχα και τη μάσκα της πολιτικής· το ίδιο κάνουν, άλλοτε από αμάθεια, άλλοτε από κομπασμό και άλλοτε για κάποιον άλλο ανθρώπινο λόγο, και όλοι εκείνοι που παριστάνουν ότι είναι κάτοχοι της· γιατί η ρητορική, όπως το είπαμε και στην αρχή, είναι ένα μέρος της διαλεκτικής και της μοιάζει· γιατί ούτε η μια ούτε η άλλη είναι επιστήμη που ασχολείται με τη φύση και τα χαρακτηριστικά ενός συγκεκριμένου αντικειμένου, αλλά και οι δυο τους είναι ικανότητες παραγωγής συλλογισμών.

Για τη φύση λοιπόν των δύο αυτών τεχνών, για τις ιδιότητες τους και για τη σχέση της μιας με την άλλη έχουμε πει σχεδόν αρκετά. Για την πειθώ, τώρα, που πετυχαίνεται μέσω της απόδειξης, πραγματικής ή φαινομενικής: όπως στη διαλεκτική υπάρχει η επαγωγή, ο (πραγματικός) συλλογισμός και ο φαινομενικός συλλογισμός, ακριβώς έτσι έχει το πράγμα και στη ρητορική: το παράδειγμα είναι επαγωγή, το ενθύμημα συλλογισμός, [και το φαινομενικό ενθύμημα είναι φαινομενικός συλλογισμός]. Ονομάζω ενθύμημα τον ρητορικό συλλογισμό και παράδειγμα τη ρητορική επαγωγή. Ολοι οι ρήτορες πετυχαίνουν να πείσουν κάνοντας τις αποδείξεις τους είτε με τη βοήθεια παραδειγμάτων είτε με τη βοήθεια ενθυμημάτων – με τίποτε άλλο πέρα από αυτά. Αν, επομένως, προκειμένου να αποδείξουμε κάτι σχετικό με οποιοδήποτε πράγμα, είμαστε απολύτως υποχρεωμένοι να χρησιμοποιήσουμε – όπως το έχουμε κάνει φανερό στα Αναλυτιχά – συλλογισμό ή επαγωγή, ο καθένας από τους δύο αυτούς τρόπους δεν μπορεί παρά να είναι ίδιος με τον καθέναν – αντίστοιχα – από τους άλλους δύο τρόπους.

Σε τι διαφέρουν το παράδειγμα και το ενθύμημα το είπαμε καθαρά στα Τοπικά. Μιλώντας εκεί παλιότερα για τον συλλογισμό και την επαγωγή είπαμε ότι το να δείξουμε επί τη βάσει ενός πλήθους όμοιων περιπτώσεων ότι κατιτί είναι έτσι, είναι στη διαλεκτική επαγωγή, στη ρητορική παράδειγμα· και, πάλι, αν κάποιες προκείμενες προτάσεις είναι αληθινές, τότε προκύπτει από αυτές και δίπλα σ’ αυτές – ακριβώς γιατί είναι αληθινές είτε εν γένει είτε τις περισσότερες φορές – μια καινούργια διαφορετική πρόταση: αυτό λέγεται στη διαλεκτική συλλογισμός, στη ρητορική ενθύμημα.

Είναι επίσης φανερό ότι και το ένα και το άλλο είδος ρητορικής έχει την αξία του. Αυτό που είπαμε στα Μεθοδκά, ισχύει και εδώ· υπάρχουν, πράγματι, και παραδειγματικοί ρητορικοί λόγοι και ενθυμηματικοί, όπως υπάρχουν, επίσης, παραδειγματικοί και ενθυμηματικοί ρήτορες. Οι λόγοι που χρησιμοποιούν παραδείγματα δεν είναι, βέβαια, λιγότερο πειστικοί, οι λόγοι όμως που χρησιμοποιούν ενθυμήματα επικροτούνται περισσότερο από τους ακροατές. Ποια είναι η αιτία αυτών των διαφορών και με ποιον τρόπο πρέπει να χρησιμοποιούνται τα μεν και τα δε, θα το πούμε παρακάτω· προς το παρόν ας προσδιορίσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια τα πράγματα για τα οποία μιλούμε.

Δεδομένου ότι όταν λέμε «πειστικό», εννοούμε «πειστικό για κάποιο συγκεκριμένο άτομο» (πειστικό και αξιόπιστο είτε από την πρώτη κιόλας στιγμή και λόγω της φύσης του είτε γιατί φαίνεται ότι αποδεικνύεται από πειστικές και αξιόπιστες προτάσεις), και δεδομένου ότι καμιά τέχνη δεν εξετάζει το ατομικό και το επιμέρους (η ιατρική π.χ. δεν εξετάζει τι είναι υγιεινό για τον Σωκράτη ή τον Καλλία, αλλά τι είναι υγιεινό για άτομο ή για άτομα με τέτοιου είδους ιδιοσυγκρασία- αυτό, πράγματι, εμπίπτει στην περιοχή της τέχνης, ενώ οι ατομικές περιπτώσεις είναι άπειρες και δεν μπορούν να αποτελούν αντικείμενο επιστήμης), έτσι και η ρητορική δεν θα απασχοληθεί με το τι είναι πειστικό για ένα συγκεκριμένο άτομο, για τον Σωκράτη π.χ. ή για τον Ιππία, αλλά με το τι είναι πειστικό για ανθρώπους αυτού ή αυτού του είδους – ακριβώς όπως κάνει και η διαλεκτική, η οποία δεν συνάγει, βέβαια, τα συμπεράσματα της από τις πρώτες τυχαίες προκείμενες (γιατί υπάρχουν προτάσεις που φαίνονται αληθινές ακόμη και σε τρελούς): η διαλεκτική καταπιάνεται με θέματα που χρειάζονται λογική επεξεργασία και η ρητορική με τα συνήθη ήδη θέματα των συζητήσεων μας.

Το έργο, λοιπόν, της ρητορικής α) αφορά σε θέματα σαν αυτά που αποτελούν αντικείμενο των συζητήσεων μας και για τα οποία δεν διαθέτουμε άλλες τέχνες, β) επιτελείται μπροστά σε ακροατές που δεν έχουν την ικανότητα να παρακολουθούν πολλές μαζί συλλογιστικές φάσεις και να μετέχουν σε έναν συλλογισμό που το ξεκίνημα του βρίσκεται πολύ μακριά. Σε συζήτηση μπαίνουν μόνο τα θέματα που φαίνεται ότι μπορούν να έχουν δύο διαφορετικές μεταξύ τους όψεις: για πράγματα που δεν υπάρχει περίπτωση να είχαν στο παρελθόν, να μπορούν να αποκτήσουν στο μέλλον ή να έχουν στο παρόν άλλη, διαφορετική όψη δεν συζητάει κανείς όσο τα θεωρεί τέτοια, αφού αυτό δεν θα ωφελούσε σε τίποτε.

 Συλλογισμούς μπορούμε να κάνουμε και συμπεράσματα μπορούμε να συνάγουμε είτε από προτάσεις που έχουν ήδη αποδειχθεί με συλλογισμούς είτε από προτάσεις που δεν έχουν αποδειχθεί με συλλογισμούς, έχουν όμως ανάγκη από μια τέτοια απόδειξη, επειδή το περιεχόμενο τους δεν είναι κοινής αποδοχής. Η παρακολούθηση του πρώτου είναι, κατ’ ανάγκην, δύσκολο πράγμα λόγω του μήκους (ξεκινούμε από την παραδοχή ότι ο ακροατής είναι άτομο με περιορισμένη καλλιέργεια)· στη δεύτερη, πάλι, περίπτωση οι προτάσεις δεν είναι πειστικές, γιατί δεν προκαλούν τη συμφωνία όλων ή γιατί το περιεχόμενο τους δεν είναι κοινής αποδοχής. Το υποχρεωτικό συμπέρασμα είναι ότι και το ενθύμημα και το παράδειγμα (το παράδειγμα ως επαγωγή και το ενθύμημα ως συλλογισμός) αφορούν σε πράγματα που, πολύ συχνά, μπορούν να είναι διαφορετικά από αυτό που είναι· επίσης ότι αντλούν τα συμπεράσματα τους από λίγες προκείμενες – συχνά λιγότερες από ό,τι στην κανονική, τη βασική μορφή του συλλογισμού – γιατί αν μια από τις προτάσεις αυτές είναι γνωστή, δεν χρειάζεται και να την πούμε: την προσθέτει ο ίδιος ο ακροατής. Παράδειγμα: Αν θέλουμε να πούμε ότι ο Δωριέας νίκησε σε αγώνα όπου το έπαθλο είναι ένα στεφάνι, είναι αρκετό να πούμε «νίκησε στους Ολυμπιακούς αγώνες»· δεν υπάρχει καμιά ανάγκη να προσθέσουμε ότι το έπαθλο στους Ολυμπιακούς αγώνες είναι ένα στεφάνι· αυτό το ξέρουν όλοι.

 Δεδομένου ότι λίγες μόνο από τις προκείμενες των ρητορικών συλλογισμών είναι απολύτως αληθινές (γιατί τα πιο πολλά από αυτά που κρίνουμε και εξετάζουμε μπορούν να έχουν και μιαν άλλη, διαφορετική όψη: αυτά που κρίνουμε και εξετάζουμε είναι οι ανθρώπινες πράξεις, και οι ανθρώπινες πράξεις ανήκουν, όλες τους, σ’ αυτήν την κατηγορία και καμιά τους, για να το πούμε έτσι, δεν έχει υποχρεωτικά μόνο μία όψη)· δεδομένου επίσης ότι τα συνήθη και πιθανά πράγματα πρέπει να αποδεικνύονται μόνο από άλλα του ίδιου είδους πράγματα και τα απολύτως αληθινά από άλλα απολύτως, επίσης, αληθινά πράγματα, (ότι είναι έτσι το ξέρουμε επίσης από τα Αναλυτικά), είναι φανερό ότι οι προτάσεις που αποτελούν τις προκείμενες των ενθυμημάτων είναι κάποιες φορές απολύτως αληθινές, τις περισσότερες όμως φορές δηλώνουν κάτι που είναι έτσι συνήθως: τα ενθυμήματα βασίζονται σε πιθανότητες και σε ενδείξεις· δεν μπορεί λοιπόν παρά τα δύο αυτά να αντιστοιχούν σ’ αυτά τα δύο είδη προτάσεων, το ένα στο ένα και το άλλο στο άλλο.

Πιθανό είναι αυτό που συμβαίνει συνήθως, όχι όμως γενικά και απόλυτα, όπως το ορίζουν μερικοί, αλλά αυτό που, στον χώρο των πραγμάτων που μπορούν να έχουν και μιαν άλλη, διαφορετική όψη, σχετίζεται με αυτό ενσχέσει με το οποίο είναι πιθανό με τον ίδιο τρόπο που το γενικό σχετίζεται με το μερικό. Όσο για τις ενδείξεις, άλλες παρουσιάζουν τη σχέση του μερικού προς το γενικό και άλλες τη σχέση του γενικού προς το μερικό. Η ένδειξη που το περιεχόμενο της το αποδεχόμαστε υποχρεωτικά, είναι αυτό που λέμε τεκμήριο· γι’ αυτήν που το περιεχόμενο της δεν το αποδεχόμαστε υποχρεωτικά, δεν διαθέτουμε λέξη που να δείχνει αυτή τη διαφορά. Ενδείξεις που το περιεχόμενο τους το αποδεχόμαστε υποχρεωτικά ονομάζω αυτές που μπορούν να γίνουν προκείμενες ενός συλλογισμού· γιαυτό και αυτού του είδους η ένδειξη είναι τεκμήριο· πραγματικά, όταν οι άνθρωποι πιστεύουν ότι η πρόταση τους δεν είναι δυνατό να αντικρουσθεί, θεωρούν ότι προσφέρουν ένα τεκμήριο, κάτι δηλαδή αποδεδειγμένο και τελειωμένο – οι λέξεις τέκμαρ και πέρας δεν είχαν στην παλιά μας γλώσσα την ίδια σημασια; 

 Παράδειγμα ένδειξης που να παρουσιάζει τη σχέση του μερικού προς το γενικό είναι, π.χ., αν υποστηρίζαμε ότι ένδειξη για το ότι οι σοφοί είναι δίκαιοι αποτελεί το ότι ο Σωκράτης ήταν σοφός και δίκαιος. Αυτό είναι πράγματι μια ένδειξη, μπορεί όμως να ανασκευασθεί, έστω και αν ο λόγος αληθεύει· κι αυτό γιατί δεν πρόκειται για συλλογιστικά ισχυρό συμπέρασμα. Αν όμως λέγαμε ότι αποτελεί ένδειξη για το ότι κάποιος είναι άρρωστος το ότι έχει πυρετό, ή για το ότι μια γυναίκα γέννησε το ότι έχει γάλα, αυτό είναι μια ένδειξη που την αποδεχόμαστε υποχρεωτικά: από όλες τις ενδείξεις αυτή μόνο είναι τεκμήριο· γιατί μόνο αυτή (με τον όρο, βέβαια, ότι αληθεύει) δεν μπορεί να ανασκευασθεί. Παράδειγμα, τώρα, ένδειξης που να παρουσιάζει τη σχέση του γενικού προς το μερικό είναι αν, π.χ., λέγαμε ότι αποτελεί ένδειξη πυρετού το ότι κάποιος αναπνέει γρήγορα· και αυτό όμως μπορεί να ανασκευασθεί, έστω και αν αληθεύει· γιατί είναι δυνατό κανείς να ασθμαίνει και μη έχοντας πυρετό.

Είπαμε λοιπόν και τώρα τι είναι πιθανό, τι είναι ένδειξη και τεκμήριο και σε τι διαφέρουν μεταξύ τους· στα Αναλυτικά όμως ορίσαμε τα πράγματα αυτά με μεγαλύτερη σαφήνεια· εκεί προσθέσαμε και την εξήγηση γιατί μερικά από αυτά δεν μπορούν να κάνουν συλλογισμό, ενώ άλλα μπορούν.

Είπαμε ότι το παράδειγμα είναι επαγωγή· είπαμε επίσης με τι είδους πράγματα σχετίζεται αυτή η επαγωγή. Δεν πρόκειται για συλλογισμό ούτε από το μέρος προς το όλο, ούτε από το όλο προς το μέρος, ούτε από το όλο προς το όλο, αλλά από το μέρος προς το μέρος, από το όμοιο προς το όμοιο: όταν δύο πράγματα ανήκουν στο ίδιο γένος, το ένα όμως είναι πιο γνωστό από το άλλο, τότε έχουμε παράδειγμα· π.χ. ότι ο Διονύσιος επιδιώκει να γίνει τύραννος, αφού ζητάει να του δοθεί σωματοφυλακή· γιατί και ο Πεισίστρατος παλιότερα επιδιώκοντας να γίνει τύραννος ζήτησε να του δοθεί σωματοφυλακή, και όταν την πήρε, έγινε τύραννος· το ίδιο και ο Θεαγένης στα Μέγαρα· και όλοι οι άλλοι που είναι γνωστοί στους ακροατές γίνονται παράδειγμα για τον Διονύσιο, για τον οποίο, εν πάση περιπτώσει, δεν γνωρίζουν ακόμη αν αυτός είναι πράγματι ο λόγος για τον οποίο ζητάει να του δοθεί σωματοφυλακή. Όλα αυτά τα παραδείγματα βρίσκονται κάτω από την ίδια γενικού περιεχομένου πρόταση: ότι αυτός που επιδιώκει να γίνει τύραννος ζητάει να του δοθεί σωματοφυλακή.

 Εξηγήσαμε λοιπόν σε τι βασίζονται οι αποδείξεις που θεωρούνται αποδεικτικές.

 Μεταξύ των ενθυμημάτων όμως υπάρχει μια πολύ μεγάλη διαφορά, η οποία και έμεινε σχεδόν τελείως απαρατήρητη από όλους: είναι αυτή ακριβώς που υπάρχει και μεταξύ των συλλογισμών της διαλεκτικής. Μερικά δηλαδή από αυτά ακολουθούν τους κανόνες της ρητορικής μεθόδου των συλλογισμών με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που ακολουθούν τους κανόνες της διαλεκτικής μεθόδου των συλλογισμών, κάποια άλλα όμως ακολουθούν τους κανόνες άλλων επιστημών και άλλων τεχνών, που άλλες τους ήδη υπάρχουν, άλλες όμως δεν τις έχουμε ακόμη. Αυτός είναι και ο λόγος που οι διαφορές αυτές δεν γίνονται αντιληπτές, και όσο πιο πολύ εξειδικευόμαστε, τόσο πιο πολύ βγαίνουμε από τον χώρο της ρητορικής και της διαλεκτική – αυτό όμως θα γίνει σαφέστερο, αν μιλήσουμε γι' αυτό πιο διεξοδικά.

Λέγοντας «διαλεκτικούς» και «ρητορικούς» συλλογισμούς εννοώ αυτούς που έχουν σχέση με αυτό που ονομάζουμε «τόπους» και έχουν εφαρμογή εξίσου καλά στο δίκαιο, στις επιστήμες της φύσης και της πολιτικής και σε πολλές άλλες ακόμη, διαφορετικές στο είδος τους, επιστήμες· παράδειγμα ο τόπος για το «περισσότερο» και το «λιγότερο»: από τον τόπο αυτό μπορεί κανείς να σχηματίσει συλλογισμό ή ενθύμημα το ίδιο καλά στην περιοχή του δικαίου, στην περιοχή της επιστήμης της φύσης ή σε οποιαδήποτε άλλη περιοχή – και όμως οι επιστήμες αυτές διαφέρουν η μια από την άλλη στο είδος τους. «Ειδικοί», πάλι, είναι αυτοί που προκύπτουν από προκείμενες που προσιδιάζουν σε κάθε επιμέρους είδος ή γένος γνώσης· π.χ. υπάρχουν στην περιοχή της επιστήμης της φύσης προκείμενες που δεν μπορούν να οδηγήσουν σε ενθυμήματα ή συλλογισμούς στην περιοχή της ηθικής, όπως υπάρχουν άλλες στην περιοχή της ηθικής που θα είναι αδύνατο να οδηγήσουν σε ενθυμήματα ή συλλογισμούς στην περιοχή της επιστήμης της φύσης – το ίδιο ισχύει σε όλες τις περιπτώσεις. Το πρώτο είδος των τόπων κανέναν δεν πρόκειται να τον κάνει ειδικό σε κάποια επιστήμη, αφού δεν αφορούν σε κανένα γνωστικό αντικείμενο· με τους «ειδικούς» όμως, όσο καλύτερα κάνει κανείς τις επιλογές του, θα περάσει – χωρίς αυτό να γίνει αντιληπτό – σε άλλη επιστήμη, διαφορετική από τη ρητορική και τη διαλεκτική· γιατί αν τύχει και πέσει πάνω σε «πρώτες αρχές», δεν θα πρόκειται πια για διαλεκτική ή ρητορική, αλλά για εκείνη την επιστήμη, στις «πρώτες αρχές» της οποίας έχει φτάσει. Τα περισσότερα ενθυμήματα σχηματίζονται από αυτούς τους «ειδικούς», τους μερικούς δηλαδή και ιδιαίτερους, τόπους· από τους κοινούς τόπους λιγότερα. Πρέπει λοιπόν και εδώ, όπως στα Τοπικά, να διακρίνουμε τους «ειδικούς» και τους «κοινούς» τόπους, από τους οποίους πρέπει να σχηματίζονται τα ενθυμήματα. Με το «ειδικούς» εννοώ τις ξεχωριστές προκείμενες που προσιδιάζουν σε κάθε επιμέρους ειδική επιστήμη, ενώ με το «κοινούς» αυτές που έχουν εφαρμογή εξίσου καλά σε όλες. Ας αρχίσουμε λοιπόν τον λόγο μας με τις «ειδικές». Πριν από όλα όμως ας αναφερθούμε στα είδη της ρητορικής, ώστε, αφού προσδιορίσουμε τον αριθμό τους, να αναφερθούμε, χωριστά για το καθένα, στα στοιχεία και στις προκείμενες του.