|
|
|
|
| ||||||
|
Οι κατά Φουκώ ανώμαλοι Γεράσιμος Βώκος
26/09/2010, http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=356837 Πώς διαμορφώθηκε η έννοια της μη κανονικότητας στη Δύση. Το ανθρώπινο τέρας, που είναι η εξαίρεση, το προς συμμόρφωση άτομο, που είναι ένα συνηθισμένο φαινόμενο, και ο αυνανιζόμενος. Το κανονικό και το παθολογικό Μέσα από ιατρικές γνωματεύσεις, δικαστικά χρονικά και άλλο νομικό υλικό, μέσα από εκθέσεις και αφηγήσεις για τον αυνανισμό, ο Φουκώ προσεγγίζει την έννοια της εξουσίας, μελετώντας κατηγορίες ατόμων που ο γαλλικός 19ος αιώνας τους ονόμαζε les anormaux (οι ανώμαλοι). Σχηματοποιώντας, οι βασικές κατηγορίες είναι του «τέρατος», (η Μαρία Αντουανέτα και ο Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ εικονογραφούν το «τερατώδες ζευγάρι»), του «αδιόρθωτου» και του «αυνανιζόμενου». Οι παραδόσεις του Φουκώ στο Κολέγιο της Γαλλίας, από το 1971 ως το 1984, που ήταν η χρονιά του θανάτου του, αποτελούν έργο εξίσου σημαντικό με τα βιβλία του φιλοσόφου ή και σημαντικότερο ακόμη, αν επιμείνει κάποιος στη μεθοδολογική και την παιδαγωγική τους προοπτική. Πράγματι, αν το έργο του, όπως ο ίδιος ο Φουκώ συνήθιζε να το υποστηρίζει, ήταν ένα είδος κουτιού με εργαλεία, κάτι σαν εργαλειοθήκη, που καθένας μπορούσε να το χρησιμοποιήσει ανάλογα με τις ανάγκες του και την κρίση του, οι παραδόσεις συνιστούν, κατά κάποιον τρόπο, την κατασκευή των εργαλείων και την τοποθέτησή τους στο κουτί. Μία από τις εργαλειοθήκες αυτές, με τον τίτλο Οι μη κανονικοί , παραδίδουν στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, στην εξαιρετική μετάφραση του κ. Σωτήρη Σιαμανδούρα, οι εκδόσεις της Εστίας. Η μελέτη του βιβλίου, που δεν αποτελεί ακριβώς εύκολη ανάγνωση, μας φέρνει σε άμεση επαφή με το εργαστήριο στο οποίο δούλευε ο Φουκώ. Τον βλέπουμε να κάνει υποθέσεις εργασίας και να τις ελέγχει, άλλοτε υιοθετώντας τες και άλλοτε απορρίπτοντάς τες, ανάλογα με το πρόβλημα που είχε αποφασίσει να αντιμετωπίσει. Δεν φοβάται να αποκαλύψει τους δισταγμούς του, ακόμη και τους φόβους του, ενώ συχνά η σύγκρουσή του με τις παραδοσιακές αναλύσεις, χωρίς να αγνοεί τους κανόνες τις ευγένειας, είναι βίαιη γιατί είναι ανατρεπτική. Με δυο λόγια, οι Παραδόσεις στο Κολέγιο της Γαλλίας, είναι δείγμα- αλλά και παράδειγμα- ζωντανής έρευνας στην οποία ένας μεγάλος φιλόσοφος καταθέτει τη σκέψη του, τις αγωνίες του, το πάθος του για τη δουλειά του, αλλά και ένα είδος θεωρητικής μεγαλοψυχίας που καλεί τον αναγνώστη σε συνεργασία. Ταυτοχρόνως και σχεδόν χωρίς εξαίρεση με τρόπο διακριτικό, ο Φουκώ άλλοτε δηλώνει και άλλοτε υπαινίσσεται τη σύγκρουσή του με επιβλητικές μορφές σκέψης που σκιάζουν τον φιλοσοφικό ορίζοντα, όπως συμβαίνει με τον Χέγκελ, τον Μαρξ, αλλά και τον Μπερξόν ή τον Σαρτρ. Η κοινωνική ζωή Τα χαρακτηριστικά αυτά βρίσκονται συγκεντρωμένα στο βιβλίο Οι μη κανονικοί. Για λόγους οικονομίας χώρου και μεθόδου, θα περιοριστώ στην παράδοση της 15ης Ιανουαρίου 1975. Στο τέλος της παράδοσης, στην ανακεφαλαίωση που προτείνει, ο Φουκώ κρίνει σκόπιμο να αναφερθεί στο βιβλίο του δασκάλου του, Georges Canguilhem, με τίτλο Το κανονικό και το παθολογικό, το οποίο βρίσκεται στο κέντρο της θεωρητικής του ανησυχίας. Ο φιλόσοφος δηλώνει με τον τρόπο αυτόν την ένταξή του σε μια ορισμένη παράδοση της ιστορίας των ιδεών, από την οποία και αντλεί τρία μαθήματα. Το πρώτο αφορά μια γενική διαδικασία κανονικοποίησης, κοινωνικής, πολιτικής και τεχνικής, η οποία ξετυλίγεται τον 18ο αιώνα. Το σημαντικό είναι ότι η διαδικασία αυτή έχει συνέπειες σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής και τις συνέπειες αυτές ακριβώς προτίθεται να αναλύσει ο Φουκώ. Το δεύτερο μάθημα, πολύ σημαντικότερο, είναι ότι ένας κανόνας, μια νόρμα, ορίζεται με βάση τον ρόλο που μπορεί να ασκήσει στα πεδία στα οποία εφαρμόζεται ή, με άλλα λόγια, ο κανόνας είναι ένα στοιχείο στο οποίο θεμελιώνεται και νομιμοποιείται μια συγκεκριμένη άσκηση της εξουσίας. Κατά συνέπεια, ένας κανόνας δεν αποτελεί μόνο, όπως το υποστήριζε ο Canguilhem, έννοια πολεμική, αλλά ευρύτερα έννοια πολιτική, όπως θα επιχειρήσει να το δείξει ο Φουκώ. Το τρίτο μάθημα, τέλος, στο οποίο ο φιλόσοφος θα συγκεντρώσει την προσοχή του και το οποίο θα αποτελέσει το καθοδηγητικό μίτο για τις αναλύσεις του στο σύνολο των παραδόσεων για τους Μη κανονικούς, ο κανόνας, υποστηρίζοντας τόσο μια αρχή αξιολόγησης όσο και μια αρχή σωφρονισμού, δεν έχει ως λειτουργία είτε να αποβάλει είτε να απορρίψει κάτι· «αντίθετα, συνδέεται πάντοτε με μια θετική τεχνική επέμβασης και μετασχηματισμού, με ένα είδος κανονιστικού προγράμματος». Η ανεπαρκής έννοια της εξουσίας
Ακριβώς το θετικό αυτό βάρος του κανόνα θα δοκιμάσει να εφαρμόσει ο Φουκώ στις
ιστορικές αναλύσεις για τους μη κανονικούς, προβάλλοντας τη θετική, τεχνική και
πολιτική σύλληψη της κανονικοποίησης. Αυτές οι θεωρητικές επιλογές μόνο αθώες
δεν είναι, όπως φροντίζει να το επισημάνει αμέσως στη συνέχεια ο φιλόσοφος. Το
πραγματικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει, «κατά βάθος, πίσω από αυτά» είναι η
έννοια της πολιτικής εξουσίας· ακριβέστερα, μια ιδέα της πολιτικής εξουσίας που
έχει φράξει τον ορίζοντα της πολιτικής σκέψης και σύμφωνα με την οποία η εξουσία
είναι ένα είδος αρμονικής ολότητας, η οποία επιβάλλεται εξωτερικά στο σύνολο που
θα ήταν η κοινωνία. Η ιδέα αυτή, όπως είναι γνωστό, αλλά ο Φουκώ το επισημαίνει,
έχει εγελιανή προέλευση ή, με άλλα λόγια, ο κύριος αντίπαλος εδώ είναι ο ίδιος ο
Χέγκελ, καθώς και μερικοί άλλοι. «Μου φαίνεται ότι είναι ταυτοχρόνως
μεθοδολογικό και ιστορικό λάθος να θεωρηθεί η εξουσία ως ένας κατά κύριο λόγο
αρνητικός μηχανισμός καταστολής, να θεωρηθεί πως η εξουσία έχει ουσιαστικά ως
λειτουργία να προστατεύει, να συντηρεί ή να αναπαράγει τις σχέσεις παραγωγής».
Στην προοπτική αυτή, η εξουσία είναι «μια ετερόκλητη έννοια, μια έννοια
ανεπαρκής σε σχέση με την πραγματικότητα που μας είναι σύγχρονη εδώ και αιώνες,
δηλαδή από τα τέλη του 18ου αιώνα τουλάχιστον». Από την κριτική αυτή προφανώς
δεν εξαιρείται ο Μαρξ και στο σημείο αυτό ο Φουκώ γνωρίζει καλά το ρίσκο που
παίρνει και θα αναλάβει πλήρως την ευθύνη των επιλογών του. Οι αναλύσεις του
είναι σωστές; Είναι λάθος; Η απόφαση είναι δική μας. Ας αποφασίσουμε όμως ύστερα
από την ανάγνωση του βιβλίου. Οι μη κανονικοί του Μισέλ Φουκώ Βαγγέλης Χατζηβασιλείου
http://www.critique.gr/index.php?&page=article&id=813 Κοντεύουν να κλείσουν τριάντα χρόνια από τον θάνατο του Μισέλ Φουκώ (1926-1984) και η κριτική του μορφή επανέκαμψε αναπάντεχα φέτος στην Ελλάδα, για να μας θυμίσει όλες τις μεγάλες του έρευνες (γενεαλογίες θα προτιμούσε ο ίδιος) στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών, της ιατρικής και της ψυχιατρικής, αλλά και της ιστορίας του εγκλεισμού ή της σεξουαλικότητας. Τι έφερε ξανά τον Φουκώ κοντά μας; Πρώτα ήταν ο τόμος με τις παραδόσεις του της ακαδημαϊκής χρονιάς 1974-1975 στο Κολέγιο της Γαλλίας, έναν κορυφαίο ακαδημαϊκό θεσμό, στον οποίο εξελέγη το 1971 ως καθηγητής της νεοσύστατης τότε έδρας της Ιστορίας των συστημάτων σκέψης. Ο τόμος κυκλοφορεί υπό τον τίτλο «Οι μη κανονικοί», σε υποδειγματική μετάφραση του Σωτήρη Σιαμανδούρα από τις εκδόσεις της «Εστίας» (επιμέλεια έκδοσης Βαλέριο Μαρκέττι και Αντονέλλα Σαλομονί, γενική εποπτεία Φρανσουά Εβάλντ και Αλεσσάντρο Φοντάνα) Μετά τον τόμο ήρθε το συνέδριο που διοργάνωσε η «Εστία» σε συνεργασία με το Γαλλικό Ινστιτούτο τις πρώτες ημέρες του Νοέμβρη, στο οποίο έλαβαν μέρος οι Κύρκος Δοξιάδης, Γεράσιμος Βώκος, Άρης Στυλιανού, Θανάσης Τζαβάρας, Didier Eribon, Γεράσιμος Κακολύρης, Θεοδόσης Νικολαϊδης, Μιχάλης Παρούσης, Σ. Σιαμανδούρας, Myriam Revault D’ Allones και Σταύρος Ζουμπουλάκης. Το συνέδριο έθεσε και το κρίσιμο ερώτημα γύρω από τη συνέχεια του έργου και της συμβολής του Φουκώ, το ερώτημα που αφορά έναν στοχαστή ο οποίος έχει ήδη σχηματίσει ένα μεγάλο corpus επιρροών (από τον Giorgio Agamben και τον Edward Said μέχρι τον Pierre Bourdieu, τον Gilles Deleuze, τη Judith Butler και τον Felix Guattari). Ο φόβος για την οικογένεια των «μη κανονικών» «Τι μας κληροδότησε η σκέψη του Φουκώ;» ήταν η ακριβής διατύπωση του ερωτήματος του συνεδρίου και είναι δύσκολο να μην το συσχετίσουμε με τις διαλέξεις του στο Κολλέγιο της Γαλλίας, που πραγματοποιούνται σε ώριμη ηλικία και μερικά μόνο χρόνια πριν από τον θάνατό του. Το ζήτημα που απασχολεί τον Φουκώ στις διαλέξεις είναι ο φόβος για την οικογένεια των «μη κανονικών», μια κατηγορία σκέψης της ψυχοπαθολογίας του τέλους του 19ου αιώνα, που παρά τη δεδομένη της ασάφεια κατορθώνει να συμπεριλάβει στους κόλπους της τρεις ομάδες αποβλήτων: τα ανθρώπινα τέρατα (ζωώδη όντα, διττές ατομικότητες και ερμαφρόδιτοι), που έρχονται από τον Μεσαίωνα, την Αναγέννηση και τον 17ο ή τον 18ο αιώνα και γίνονται για τους νεότερους ιατροδικαστές εκ των προτέρων επικίνδυνα άτομα, τους ασυμμόρφωτους, που κατάγονται από τους έγκλειστους του 17ου αιώνα και μοιάζουν λιγότερο επικίνδυνοι από τα ανθρώπινα τέρατα, και, τέλος, τους αυνανιζόμενους, που έχουν την αφετηρία τους στον 18ο αιώνα και μετατρέπονται σε μανία της ιατρικής λίγο προτού μπούμε στον 20ο αιώνα. Τι θα κάνουν με τους «μη κανονικούς» οι θεσμοί, η επιστήμη και η ηθική; Μα, θα επιστρατεύσουν όλες τις διαθεσιμότητές τους, επινοώντας ταυτοχρόνως και νέα μέσα ελέγχου ή χειραγώγησης, προκειμένου να τους αποκλείσουν και να τους απομονώσουν, κρύβοντάς το ανατριχιαστικό τους πρόσωπο από τα μάτια μιας κοινωνίας η οποία νιώθει να απειλείται σε κάθε επίπεδο από την παρουσία τους. Ο λόγος είναι, φυσικά, για την εξουσία και στο σημείο αυτό διαισθάνομαι πως πρέπει να εγκαταλείψω την καταβύθιση του Φουκώ (τη γενεαλογία ή την αρχαιολογία του) στα ιστορικά άδυτα της ιατροδικαστικής, της ιατρικής και των μηχανισμών επιτήρησης (αποτελεί θέμα μιας εξειδικευμένης συζήτησης, που δεν είναι ούτε της αρμοδιότητάς μου ούτε του παρόντος) και να επιστρέψω σ’ εκείνο με το οποίο ξεκίνησα: στην κριτική του μορφή ως ερευνητή, στον τρόπο με τον οποίο κατανοεί το εξουσιαστικό φαινόμενο, που δεν απεικονίζεται στον στοχασμό του ως αφηρημένη υπόσταση ή γενική πολιτική οντότητα, αλλά ως πεντακάθαρη υλικότητα, διάσπαρτη σε ολόκληρο το κοινωνικό σώμα. Μιλώντας για τις μεθόδους στιγματισμού, δίωξης και εξανδραποδισμού των «μη κανονικών», ο Φουκώ δεν θα μπορέσει να αποσπάσει ούτε μια στιγμή το βλέμμα του από τις τεχνικές ή τις τεχνολογίες της εξουσίας, από όλα όσα με άλλα λόγια επιβεβαιώνουν τον κυριαρχικό (ας θυμηθούμε τις «Λέξεις και τα πράγματα», 1966, ή την «Αρχαιολογία της γνώσης», 1969) και συνάμα αυτοϋπονομευμένο της λόγο. Και αυτό, νομίζω, είναι, για να επανέλθω στο ερώτημα του συνεδρίου της «Εστίας» και του Γαλλικού Ινστιτούτου, το σημαντικότερο κληροδότημά του σ’ έναν κόσμο που αναδιοργανώνει καθημερινά το σύνολο του δικτύου των εξουσιών του (από το κράτος, τον στρατό και την αστυνομία μέχρι την ιδεολογία, την τέχνη, τον πολιτισμό και τη διαφήμιση). Το γκροτέσκο και τα όρια της ισχύος Η εξουσία ταυτίζεται συχνά με το γκροτέσκο και τη γελοία αυθεντία (αν θέλουμε να παραμείνουμε στην αυτοϋπονόμευσή της), αλλά εκ παραλλήλου μαστίζεται από ακόρεστη δίψα όταν δοκιμάζει τα όρια της ισχύος και τη δύναμη επιβολής της (αν θέλουμε να σταθούμε στα μοντέλα κυριαρχίας της). Αναλαμβάνοντας να αναστείλει το ρευστό και απείθαρχο στοιχείο της ζέουσας κοινωνικής πραγματικότητας (ας θυμηθούμε την «Επιτήρηση και τιμωρία», 1975), η εξουσία επεξεργάζεται την καθιέρωση λεπτομερών κανόνων υποταγής και εξορίας (υποταγής για εκείνους που χωρούν στην επικράτειά της, εξορίας γα όσους περισσεύουν), εξορθολογίζει τους διαχωρισμούς της, για να επιτύχει τις υψηλότερες δυνατές αποδόσεις, ονομάζει ασθένεια την οποιαδήποτε απόκλιση και επεμβαίνει πρώτα απροκάλυπτα και κατόπιν συγκαλυμμένα στον νου και στο κορμί (ας θυμηθούμε την «Ιστορία της σεξουαλικότητας», 1976 και 1984). Η εξουσία είναι εδώ και η ιστορία της δεν είναι τίποτε άλλο από την ιστορία των διαδοχικών της εκλεπτύσεων: για να εφαρμόσει εντελέστερα στον τράχηλο ο σιδερένιος κλοιός της. Η ΣΠΑΣΜΩΔΙΚΗ ΣΑΡΚΑ Ένα από τα πιο συναρπαστικά σημεία της αφήγησης του Φουκώ στους «Μη κανονικούς» είναι η εικονογράφηση των δαιμονισμένων του 16ου και του 17ου αιώνα. Υποχρεωμένοι να πρέπει να εξομολογηθούν τα πάντα για το σώμα τους, να κοινοποιήσουν τις πιο μύχιες αμαρτίες τους, να περιγράψουν κατά τον αποκαλυπτικότερο τρόπο τα δεινά των επιθυμιών τους, ακόμη και να σκεφτούν πράξεις ή φαντασιώσεις στις οποίες τούς υποβάλλει με τις ερωτήσεις του ο εξομολόγος, κάμπτονται ανήμποροι και ανυπεράσπιστοι κάποια στιγμή, για να παραδοθούν στους σπασμούς του παραληρήματός τους. Ο Φουκώ μιλάει για «σπασμωδική σάρκα», για «το σώμα που διαπερνάται από το δικαίωμα της εξέτασης, το σώμα που υποβάλλεται στην υποχρέωση της εξαντλητικής ομολογίας και το σώμα που ορθώνεται ενάντια σε αυτό το δικαίωμα της εξέτασης, ενάντια σε αυτή την υποχρέωση της εξαντλητικής ομολογίας». Το πεδίο αντιπαράθεσης οργανώνεται, όπως πάντα, από την εξουσία. Όπως η μαγεία ήταν τον 15ο αιώνα το «σημείο αντιστροφής» και η αντίσταση στο κύμα εκχριστιανισμού και στην Ιερά Εξέταση, έτσι και ο δαιμονισμός έγινε λίγο αργότερα η αντίσταση στην καινούργια τεχνική του χριστιανισμού, που έλαβε σάρκα και οστά μέσα στο εξομολογητήριο, με το σκοτάδι και τη σιωπή του κλειστού χώρου να καταπλακώνουν τον πιστό και με τον ιερωμένο να κρύβει δεξιοτεχνικά το πρόσωπό του πίσω από το διαχωριστικό. Το σώμα δεν θα αντέξει το μαρτύριο και θα παραδώσει περίπου ηθελημένα το πνεύμα. Οι σπασμοί θα αποτελέσουν τουλάχιστον μια διέξοδο – ακόμη κι αν το μονοπάτι της διαφυγής τους θα πρέπει να καταλήξει κάθε φορά στο ίδιο τυφλό σημείο.
Μισέλ Φουκώ, Οι μη κανονικοί - Παραδόσεις στο Κολέγιο της Γαλλίας, 1974-1975 |
|
