Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΩΣ ΦΟΡΕΑΣ «ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ»

ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ «ΜΟΥΣΙΚΗΣ» ΩΣ ΖΗΤΗΜΑ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Μια έρευνα για τους στόχους της παιδείας και ειδικότερα για την ένταξη της λεγόμενης «καλλιτεχνικής παιδείας» μέσα σ’ αυτούς θα μπορούσε εύκολα, πιστεύω, να διαπιστώσει σήμερα στην Ελλάδα πόσο αντιφατικές είναι οι επικρατούσες απόψεις με τα τελικά συμβαίνοντα. Από τη μια πλευρά, κυριαρχεί ως πλατιά κοινωνική άποψη η απόλυτη χρησιμότητα της μουσικής στις δύο πρώτες βαθμίδες της παιδείας. Από την άλλη, κάθε «καλλιτεχνική» παιδεία καταλαμβάνει πάντα ως προτεραιότητα την τελευταία θέση. Η κατάταξη αυτή μπορεί να διαπιστωθεί τόσο στη χρηματοδότηση, όσο και στο δαιδαλώδες ζήτημα των σπουδών (ειδικά στη μουσική) το κουβάρι του οποίου παραπέμπει στο γόρδιο δεσμό. Ο λόγος για τον οποίο αυτό συμβαίνει, δεν είναι άλλος από την πολλαπλή ερμηνεία του όρου «μουσική» και της τελικής σιωπηρής αποδοχής της «μουσικής» ως ζήτημα πολυτέλειας στην παιδεία. Η πολυτέλεια βεβαίως ιεραρχείται τελευταία, ωστόσο η ίδια η ερμηνεία της μετάβασης από την προτεραιότητα (ηθική διάσταση) στην πολυτέλεια απαιτεί μια εξήγηση. Η απόπειρα διερεύνησής της έχει ως σύμμαχο την παρατήρηση μιας σημαντικής παραμέτρου που επίμονα εμφανίζεται: της μουσικής παιδείας ως εξειδικευμένης γνώσης, δηλαδή ως ειδικής παιδείας. Η παράμετρος μάλιστα αυτή φαίνεται ανθεκτική απέναντι στο νέο πνεύμα (;) που τα τελευταία χρόνια (σε θεωρητικό τουλάχιστον επίπεδο) υποστηρίζεται επισήμως για όλες τις βαθμίδες της παιδείας.

Η [ΕΙΔΙΚΗ] ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ – ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Η «μουσική» ως αντικείμενο, πέρα από την ευρύτατα (ιστορικώς) γνωστή, ηθική παιδεία στην οποία ανήκει, είναι βιωματικά ταυτισμένη με τη διασκέδαση, τη χαλάρωση, το χόμπι, το διάλειμμα. Με τις έννοιες αυτές λειτουργεί ως πάγιο άλλοθι μιας κυβερνητικής απραξίας ή υποβάθμισης της μουσικής ως αντικειμένου παιδείας. Κατορθώνει και επιζεί λοιπόν η μουσική στη γενική παιδεία μόνο χάρις στο (αόριστο τελικά) ιστορικό της παρελθόν και στην δυνατότητα που αυτό δίνει σε μια κενή περιεχομένου υπερηφάνεια που δηλώνουν από κοινού πολιτεία και κοινωνία; Σχεδόν ναι, υπάρχει ακόμα μια παράμετρος που παίζει ρόλο υποστηρικτικό στον μη εξοστρακισμό της: η χρήση της μουσικής μέσα στις σχολικές δραστηριότητες (χορωδίες και ορχήστρες) ως διαδικασίας κατάδειξης κύρους. Στο έργο λοιπόν της διδασκαλίας της μουσικής μέσα στη γενική παιδεία αναγκαστικά επεισέρχεται η ιστορικά διαμορφωμένη στην Ελλάδα μουσική παιδεία που δεν είναι άλλη από την «Ωδειακή»· και η τελευταία είναι επίσης πλειοψηφικά κατοχυρωμένη ως ειδική παιδεία.

Πώς τεκμηριώνεται η έννοια της περιχαρακωμένης γνώσης στο αντικείμενο «μουσική»;

Η μουσική είναι θεμελιώδης διαδικασία ανθρώπινης επικοινωνίας που φανερώνει και πλάθει το ήθος, δηλαδή τον τρόπο, το χαρακτήρα και ως τέτοια έχει ιστορικά καταγραφεί (και μάλιστα στο δικό μας παρελθόν) ως πρώτης προτεραιότητας παιδεία. Η πασίγνωστη αυτή διάσταση όμως, είτε επισκιάζεται, είτε εξαφανίζεται κάτω από το βάρος δύο νεότερων παραγόντων: α) της μουσικής ως επάγγελμα (μουσική εκτέλεση στον αστικό δυτικό κόσμο από το 19ο αιώνα) και β) της μουσικής ως (ημιπαθητικής) διαδικασίας διασκέδασης. Ενώ σύμφωνα με την ηθική διάσταση η μουσική παιδεία ανήκει δικαιωματικά στη γενική παιδεία, σύμφωνα με την επαγγελματική διάσταση η μουσική ανήκει στους ειδικούς τομείς παιδείας. Μπορεί κάποιος να κάνει περαιτέρω σκέψεις και παραλληλισμούς, παρατηρώντας τις παράλληλες σχέσεις ηθικής-επαγγελματικής παιδείας της μουσικής από την αρχαιοελληνική περίοδο και την αντίστοιχη κατάσταση στο χώρο της σωματικής άσκησης (γυμναστική-επιχειρηματικός αθλητισμός-επαγγελματικός πρωταθλητισμός). Ο διαφωτισμός και οι αστικές επαναστάσεις διαμόρφωσαν το νεότερο, ισχύον πλαίσιο της μουσικής παιδείας με ρήξη μεταξύ λόγιας και προφορικής παράδοσης, άλλοτε μικρής, άλλοτε μεγάλης, άλλοτε συνειδητής, άλλοτε ασυνείδητης, άλλοτε δημιουργικής, άλλοτε αδιέξοδης. Η δημιουργία του ελληνικού κράτους και η αντιγραφή κυβερνητικών θεσμών έχει δημιουργήσει ένα κατ’ αρχήν αντίστοιχο των δυτικοευρωπαϊκών πλαίσιο οργάνωσης και αντιλήψεων παιδείας με ορισμένες ιδιαιτερότητες όμως που προκύπτουν από την υστέρηση που παρουσιάζει η οργανωμένη ελληνική πολιτεία έναντι των αντίστοιχων δυτικών και του αυξημένου αισθήματος μειονεξίας που παρουσιάζει γενικά η ελληνική κοινωνία έναντι και πάλι των δυτικοευρωπαϊκών. Το τελευταίο είναι εν μέρει υπεύθυνο για την ένταση της υποτίμησης του λαϊκού (προφορικού) πολιτισμού έναντι του λόγιου (γραπτού-τεκμηριωμένου) πολιτισμού. Ατυχώς για τη μουσική που έτυχε να ανήκει κατ’ αρχήν στον πρώτο, η υστέρηση στην παιδεία είναι σημαντική, όταν κυριαρχεί η εσφαλμένη άποψη ότι ο δεύτερος είναι de facto ανώτερος του πρώτου, συνεπώς πρέπει όχι μόνο να προηγηθεί στην παιδεία, αλλά και να επιβάλλει τις πρακτικές του. Περνούμε έτσι συχνά ως κοινωνία από το de facto στο de jure, με αποτέλεσμα μεγαλύτερα ακόμα αδιέξοδα.

Ένας πίνακας τον οποίον μπορεί καθένας να προσθέσει γραμμές, ανάλογα και με τις εμπειρίες του, είναι μάλλον ο συντομότερος τρόπος για να δείξει τη διάσταση μεταξύ του επιθυμητού (;) και του πραγματικού

Η ΠΑΡΕΧΟΜΕΝΗ ΑΠΟ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΩΣ…
…ΓΕΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΜΕ 1o ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΟ ΣΤΟΧΟ ΤΗΝ ΗΘΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ/ΔΙΑΠΛΑΣΗ	…ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΜΕΝΗ ΓΝΩΣΗ ΜΕ 1o ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΟ ΣΤΟΧΟ ΤΗΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ
Διαθεματικότητα-Διεπιστημονικότητα-Ευέλικτη ζώνη-Κριτική ικανότητα	Περιχαράκωση των τομέων γνώσης-Αποστήθιση-Έμφαση στην ποσοτική διάσταση (ύλη)
ΥπΕΠΘ - η μουσική στην Α/θμια & Β/θμια ανήκει εκ των πραγμάτων στη γενική παιδεία	Αρμόδιες υπηρεσίες/παράγοντες του ΥπΕΠΘ: ΣΕΠΕΔ, Ειδικός Γραμματέας
ΥπΕΠΘ – τα Μουσικά Σχολεία αποτελούν πιλοτικά σχολεία για την εθνική παιδεία	ΥπΕΠΘ – Αμφιλεγόμενη επαγγελματική κατεύθυνση με αρνητικά διατυπωμένη στόχευση στον ιδρυτικό νόμο
ΥπΕΠΘ – Μουσικά Σχολεία: Επιλογή διδακτικού προσωπικού με κριτήρια καλλιτεχνικά-παιδαγωγικά-επιστημονικά	Τα τυπικά προσόντα αξιολογούνται μόνον και μάλιστα με τα εγγενή προβλήματα στη διαβάθμισή τους. Υψηλή αξία στην αξιολόγηση αναπληρωτών/ωρομισθίων καταλαμβάνουν τα πτυχία σύνθεσης, αντίστιξης, φούγκας
ΥπΕΠΘ – Μουσικά Σχολεία: Ομογενοποίηση πράξης - θεωρίας	ΥπΕΠΘ – Μουσικά Σχολεία: Πλήρης υιοθέτηση του Ωδειακού ιστορικού διαχωρισμού θεωρίας και πράξης
ΥπΕΠΘ – Διαδικασία εισαγωγής στα ΑΕΙ, ΑΤΕΙ με βάση τη διαπίστωση ουσιαστικών πρακτικών-θεωρητικών γνώσεων/δεξιοτήτων	ΥπΕΠΘ – Διαδικασία εισαγωγής με βάση (και) την πανελλήνια εξέταση στην «αρμονία» και το «ντικτέ». Τα τμήματα των ΑΤΕΙ εξαιρούνται της διαδικασίας
ΥπΕΠΘ – 1998 Λειτουργεί το 1^ο διαβαθμισμένο σε ανώτατο επίπεδο τμήμα πρακτικής μουσικής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονία	2006: Το Τμήμα Μουσικής Επιστήμης & Τέχνης του Πανεπιστημίου Μακεδονία ζητά την απεμπλοκή του από το σύστημα των πανελληνίων εξετάσεων και τη θέσπιση ειδικού συστήματος επιλογής φοιτητών
1914: Ίδρυση του 1^ου (και μοναδικού ως σήμερα) Κρατικού Ωδείου με υπαγωγή του στο Υπουργείο Παιδείας	ΥπΠΟ - Δεκαετιών μηδενική αντιμετώπιση της ουσίας των Ωδειακών σπουδών
Διαβάθμιση των επαγγελματικών σπουδών μουσικής με ελάχιστους στόχους την εμπέδωση κλίματος ηρεμίας στους καθηγητές μουσικής και την διευκόλυνση επιλογής του κατάλληλου εκπαιδευτικού χώρου από μαθητές-γονείς	Διαιώνιση της χαοτικής σχέσης των δύο Υπουργείων με αποτέλεσμα εκρηκτικό- συγκρουσιακό κλίμα μεταξύ των αποφοίτων που σπεύδουν με διαξιφισμούς να αποδείξουν ποιος είναι καλύτερος/καταλληλότερος μουσικός βάσει επιχειρημάτων και τυπικών προσόντων
Ισοστάθμιση-Αντιστοίχηση της λόγιας (ελληνικής & δυτικής) με την προφορική (ελληνική) παιδεία	ΥπΕΠΘ: Πλήρης αδυναμία κατάταξης της εμπειρικής και προφορικής γνώσης, θέσπιση κατηγορίας ΕΜ (εμπειροτέχνες ιδιώτες). Πιθανή λογιοποίηση της διδασκαλίας κάθε προφορικής παράδοσης.

Συμπλεξη «παιδειας και πολιτισμου» - Τι ακριβως σημαινει το «και» αναμεσΑ τους

Η μουσική στην ελληνική παιδεία παρέχεται μέσα από δύο κυβερνητικούς τομείς δράσης, των υπουργείων Παιδείας και Πολιτισμού. Το πρώτο παρέχει στην α΄ και β΄ βαθμίδα εκπαίδευσης κυρίως το γνωστό ομαδικό μάθημα μουσικής, ενώ το δεύτερο εποπτεύει το χώρο των Ιδιωτικών Ωδείων και Σχολών Μουσικής (και του μοναδικού Κρατικού Ωδείου) με τις πρακτικές εξειδικεύσεις ανά τομέα. Εδώ και λίγες δεκαετίες το ΥπΕΠΘ εποπτεύει τα ιδρυθέντα Μουσικά Τμήματα των ΑΕΙ-ΑΤΕΙ και τα Μουσικά Σχολεία της β/θμιας εκπ/σης. Σήμερα (Μάιος 2007) ανακοινώνεται η ίδρυση «Ακαδημίας Τεχνών» με τομέα «πρακτικής» μουσικής που θα ανήκει στο χώρο εποπτείας του ΥπΠΟ.

Από την ίδρυση των Μ.Τ. του Α.Π.Θ. και του Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, μια νέα παράμετρος μουσικής παιδείας εμφανίστηκε στην Ελλάδα με καθυστέρηση ενός αιώνα τουλάχιστον: η μουσική ως σύγχρονη επιστήμη και σε διεπιστημονική σχέση με θετικές και ανθρωπιστικές επιστήμες. Ακολούθησαν τα αντίστοιχα τμήματα του Ιόνιου Πανεπιστημίου και του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, καθώς και τα Ανώτατα (σήμερα) ΤΕΙ Άρτας, Ρεθύμνου και Ληξουρίου που εξ αρχής προσανατολίστηκαν σε ειδικούς, εφαρμοσμένους τομείς.

Η αμηχανία που εξ αρχής επικράτησε με την ίδρυση αυτών των σχολών συνοψίζεται ίσως στην διαδικασία επιλογής των σπουδαστών. Αφ ενός η σχέση τέχνης και επιστήμης δεν αντιμετωπίστηκε ως ζήτημα. Η πρώτη δεν θεωρήθηκε προαπαιτούμενη της δεύτερης, με αποτέλεσμα τη μηχανιστικού περιεχομένου εξέταση της γραπτής «αρμονίας» και του αντιμουσικού «ντικτέ». Αφ’ ετέρου οι σχέσεις ελληνικής – δυτικής μουσικής παρέμειναν στο ράφι των ταμπού, με αποτέλεσμα την παραδοξότητα να μην εξετάζεται η πρώτη, αν και περιέχεται στα προγράμματα σπουδών. Η σχέση της προϋπάρχουσας Ωδειακής παιδείας του ΥπΠΟ με την νεοεμφανισθείσα μουσική παιδεία του ΥπΕΠΘ απλώς ακολούθησε το ιστορικό κεκτημένο της αδράνειας.

Σύμφωνα με το διαμορφωμένο ως σήμερα τοπίο οι επιλογές κρατικής «μουσικής» παιδείας συνοψίζονται ως εξής: Επιθυμεί κάποιος να σπουδάσει μουσική; Μέχρι σήμερα επέλεγε Υπουργείο (παιδείας ή πολιτισμού) και διαβάθμιση σπουδών ή μη (Τμήματα ΑΕΙ, ΑΤΕΙ ή το Κ.Ω.Θ). Από το 2009 μπορεί να επιλέγει έναν ακόμη χώρο που μάλιστα θα φέρει το πολυπόθητο όνομα: «Ακαδημία Τεχνών» και θα ανήκει στο ΥπΠΟ. Μπορεί να σπουδάσει εκεί 3 χρόνια με συμβολικά δίδακτρα και όταν τελειώσει, δεν θα πάρει τίτλο σπουδών επειδή η παρεχόμενη στην Ακαδημία γνώση θα είναι πρακτική. Αν θέλει τίτλο και θεωρητική μόρφωση, μπορεί να πάει μετά στα Τμήματα ΑΕΙ-ΑΤΕΙ. Ενώ η σχέση των Ωδείων με τη μουσική παιδεία του ΥπΕΠΘ παρέμενε αδιευκρίνιστη και ασυντόνιστη, ενώ τα ίδια τα Ωδεία είχαν τα δικά τους χρόνια προβλήματα, ενώ η διαβάθμισή τους και η αναθεώρηση των σπουδών μονίμως σκόνταφτε στην απροθυμία κρατικής χρηματοδότησης και στις πιέσεις του Ωδειακού κατεστημένου που έβλεπε να θίγονται τα οικονομικά του συμφέροντα η πολιτεία σήμερα (Μάιος 2007) ανακοινώνει με δειλή υπερηφάνεια τη διεύρυνση των δυνατοτήτων καλλιτεχνικής κρατικής παιδείας με την ίδρυση της «Ακαδημίας Τεχνών». Είναι προφανές ότι αξιολογεί τις όποιες αντιδράσεις για την αντιφατική της κίνηση ως κατώτερες του ενθουσιασμού της υποδοχής ενός αιωνίου (κατά κυριολεξία) αιτήματος. Υπό την έννοια αυτή (έστω και στο χαμηλό πολιτικό επίπεδο «εμείς τουλάχιστον το κάναμε», «την επιγραφή την αναρτήσαμε») θα πρέπει να είμαστε αισιόδοξοι: μια κοινωνική μερίδα αξιολογεί σήμερα θετικά έστω την «ταμπέλα».

Τι ακριβώς εννοούν λοιπόν οι πολιτικοί και οι παράγοντες που αναφέρονται συχνότατα με θριαμβικό ύφος σε επιτεύγματα ή οράματα με τη χρήση του «ΚΑΙ» μεταξύ «ΠΑΙΔΕΙΑΣ», «ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ»; Ότι οι δύο τομείς είναι χωριστές δεξαμενές, ότι κάποιος καταφέρνει να τις ενώσει, ότι έχει αξία η διασύνδεσή τους; Και πάλι τι είδους διασύνδεση υπονοούν; Ότι ο πολιτισμός μπαίνει στην παιδεία ως διάλειμμα, ως πολυτελές ένθετο, σαν το τυρί στα μακαρόνια; Και μήπως ως πολιτισμό συχνά εννοούν ό,τι λάμπει από μακριά, ό,τι οι πολλοί θεωρούν σημαντικό & υψηλό, αδυνατούν όμως να εξηγήσουν με ακρίβεια το πώς και το γιατί; Και αν πολιτισμό εννοούμε την όποια ανθρώπινη δράση, ή έστω (κυρίως) αυτή που εξυψώνει το ανθρώπινο είδος, είναι κάτι που μπορεί να διδαχθεί ο «πολιτισμός» και μάλιστα με τρόπο παρόμοιο με αυτόν που έχει επικρατήσει στην παιδεία μας; Η «μουσική» κυρίως διδάσκεται ή κυρίως διδάσκει; Και μια οποιαδήποτε υψηλού επιπέδου «πολιτισμική παιδεία» μπορεί να συνυπάρχει χωρίς κανένα πρόβλημα με μια γενικότερη παρακμιακή ως προς τη στόχευση και τη διαδικασία παιδεία; Και σε ποια παιδεία; Στην σταθερά διολισθαίνουσα προς την ιδιωτική πλατφόρμα;

Όποιος αναφέρεται σε παιδεία-πολιτισμό με το συμπλεκτικό σύνδεσμο «και» σημαίνει ότι βρήκε το χαμένο από χρόνια μαγικό débrayage; ή μήπως το «και» έχει την προσθετική αξία που χρησιμοποιείται για να σημάνει το σωρευτικό μιας ακόμα αόριστης θετικής δράσης;

Πολλά τα ερωτήματα και οπωσδήποτε εδώ δεν θα βρείτε έτοιμες τις απαντήσεις. Δεν βρίσκονται άλλωστε στην κατοχή μου. Στόχος είναι μια καταγραφή και η προτροπή προς ένα προβληματισμό που σαφώς περνάει μέσα από το ζήτημα σχέσεων του πολίτη με την πολιτεία. Καταγραφή και προβληματισμός λοιπόν! (Όπως λέμε «παιδεία και πολιτισμός»).

Στέργιος Ζυγούρας

29-5-2007

ΣΥΝΑΦΗ ΘΕΜΑΤΑ

Τομή Παιδείας και Μουσικής - Μια διερεύνηση της προοπτικής των Μουσικών Σχολείων

Ίδρυμα «Ευάγγελου Παπαθανασίου»

«Ακαδημία Τεχνών» - Ανακοίνωση ίδρυσης

Τα Μουσικά Σχολεία στη Βουλή (βίντεο)

Ο κατά ΥπΠΟ «Πολιτισμός» (βίντεο) Α (4 ΜΒ) Β (2 ΜΒ) Γ (2 ΜΒ)

Η κατά ΥπΠΟ ιστορική αξία του Κρόνιου Λόφου (βίντεο) Α (2 ΜΒ) Β (2,5 ΜΒ)

Τα Μουσικά Σχολεία στην Ελλάδα μέσα από κριτικά κείμενα και ντοκουμέντα

Τα αρχεία βίντεο είναι κωδικοποιημένα σε μορφή DivX

Κεντρική Θεματική Σελίδα