ΟΡΙΣΜΟΣ ?ΠΑΙ?ΑΓ?ΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Η τεχνική της εννοιολογικής χαρτογράφησης αναπτύχθηκε από τον καθηγητή Joseph D. Novak, στο πανεπιστή?ιο του Cornell. Βασίστηκε στις θεωρίες του David Ausubel (1968), ο οποίος τόνισε τη ση?ασία των πρότερων γνώσεων για την εκ?άθηση νέων εννοιών. Ο Novak (1991), κατέληξε στο συ?πέρασ ?α ότι ? η ?άθηση ?ε νόη?α περιλα?βάνει την αφο?οίωση των νέων εννοιών και την ενσω?άτωσή τους στις υπάρχουσες γνωστικές δο?ές?. Ένας εννοιολογικός χάρτης αποτελεί ?ια γραφική αναπαράσταση εννοιών, όπου κό?βοι αντιπροσωπεύουν τις έννοιες και συνδέσεις τις σχέσεις ?εταξύ των εννοιών. Οι συνδέσεις ?εταξύ των εννοιών γίνονται ?ε τόξα ή γρα??ές και ?πορεί να είναι ?ονόδρο?ες, α?φίδρο?ες ή ?η κατευθυντικές. Οι έννοιες και ?ερικές φορές και οι συνδέσεις προσδιορίζονται (ονο?άζονται). Οι σχέσεις και οι συνδέσεις ανά?εσα στις έννοιες ?πορούν να αναπαρασταθούν αποτελεσ?ατικά ?έσα από ένα εννοιολογικό χάρτη καθώς η ?η γρα??ική φύση των εννοιολογικών χαρτών διευκολύνει την παραπο?πή και τη σύνδεση ?εταξύ διαφορετικών στοιχείων του χάρτη
(Οrmrod, 1995).
Η νοητική χαρτογράφηση είναι ?ια δη?οφιλής τεχνική, που εφευρίσκεται (και) από τον Tony Buzan (1970), στη Μεγάλη Βρετανία. Μελετώντας τις λειτουργίες του εγκεφάλου, ο βρετανός ψυχολόγος, συστήνει στους ανθρώπους να ?ην κρατούν γρα??ικές ση?ειώσεις γράφοντας λέξη προς λέξη αυτά που ακούν ή διαβάζουν, γιατί ο εγκέφαλος δεν λειτουργεί ?ε αυτό τον τρόπο. Οι πληροφορίες αποθηκεύονται στους δενδρίτες του εγκεφάλου, σαν πρότυπα, συνδέσεις και συνειρ?οί. Για αυτό προτείνει την τεχνική της εννοιολογικής χαρτογράφησης. Ο ίδιος περιγράφει την τεχνική: ?ένας νοητικός χάρτης αποτελείται από ?ια κεντρική λέξη ή ?ια έννοια. Γύρω από την κεντρική λέξη σύρετε 5 έως 10 κύριες ιδέες που αφορούν εκείνη την λέξη. Παίρνετε έπειτα κάθε ?ια από εκείνες τις λέξεις και σύρετε πάλι 5 έως 10 κύριες ιδέες που αφορούν κάθε ?ια από αυτές τις λέξεις.?
Η διαφορά ?εταξύ εννοιολογικής χαρτογράφησης και νοητικής χαρτογράφησης, είναι ότι ένας νοητικός χάρτης έχει ?όνο ?ια κύρια έννοια, ενώ ένας εννοιολογικός χάρτης ?πορεί να έχει αρκετές. Έτσι ένας νοητικός χάρτης ?πορεί να παρασταθεί ως αστέρι ή δέντρο, ενώ ένας χάρτης εννοιών αναπαρίσταται ?ε ?ορφή δικτύων (Lanzing, 1996).
Οι Loftus και Collins (1975) πρότειναν το ?οντέλο ?spreading activation?.
Πρόκειται για ένα ?οντέλο ?νή?ης που χρησι ?οποιεί ?εταφορικά τον τρόπο απεικόνισης οδικών χαρτών για να παραστήσει πώς η ?νή?η οργανώνεται ? οι έννοιες στη ?νή?η είναι όπως οι πόλεις σε έναν οδικό χάρτη (?κό?βοι ?), ενώ η προοπτική της συσχέτισής τους αντιπροσωπεύεται από την απόσταση ?εταξύ των πόλεων (?συνδέσεις?). Το πρότυπο , επεκτείνεται από τον Anderson (1976), και αποδεικνύεται χρήσι?ο στην κατανόηση και εκ?άθηση και κατανόηση ?νέων σύνθετων εννοιών? στην εκπαίδευση (Novak,1990).
?Ι?ΑΚΤΙΚΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ? ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΤΗ
? Ενεργητική- Αποτελεσ?ατική ?άθηση: Η δό?ηση της γνώσης απεικονίζεται στους χάρτες εννοιών όπου περιγράφονται οπτικά οι σχέσεις ?εταξύ των ιδεών και δίνει τη δυνατότητα ?ιας γενικής, ολικής θεώρησης αλλά και της επιλεκτικής εστίασης ?ιας γνωστικής περιοχής. Έτσι οι ?αθητές-τριες οργανώνουν τη σκέψη τους γύρω από ?ια γνωστική περιοχή, λειτουργώντας σε όλα τα επίπεδα της πυρα?ίδας του Bloom (1956), (γνώση, κατανόηση, εφαρ?ογή, ανάλυση, σύνθεση, αξιολόγηση).
? Εργαλείο δη?ιουργικής σκέψης (αποκλίνουσα σκέψη). Συ??ετέχοντας σε ένα καταιγισ?ό ιδεών και τοποθετώντας τις ιδέες τους στο χαρτί χωρίς κριτική σύ?φωνα ?ε τα κριτήρια του brainstorming (Osborn, 1948, Dunn, 1981), οι ιδέες γίνονται σαφέστερες και το ?υαλό πιο ελεύθερο για να συλλάβει νέες ιδέες. Αυτές οι νέες ιδέες ?πορεί να συνδεθούν ?ε τις υπάρχουσες και να προκαλέσουν νέες συνδέσεις που θα οδηγήσουν και σε άλλες ιδέες.
? Εργαλείο ανάπτυξης και καλλιέργειας κριτικής σκέψης: Χρησι?οποιώντας εννοιολογικούς χάρτες οι ?αθητές-τριες οξύνουν τις δεξιότητες εξαγωγής συ?περασ?άτων και κριτικής θεώρησης αυτών και αποφεύγουν την απόκτηση και τη συσσώρευση άχρηστων γνώσεων. (Hannafin,1992).
? Εργαλείο ?εταγνώσης: Οι Jonassen & Grabowski (1993, σελ. 433) υποστηρίζουν ότι ο τρόπος οικοδόμησης της γνώσης μπορεί
να ?ελετηθεί ως χωριστός τύπος γνώσης, γιατί ?ας παρέχει τη θε?ελιώδη βάση και περιγράφει πώς η προγενέστερη γνώση διασυνδέεται και αναπτύσσεται ή ?ετασχη?ατίζεται. Οι εννοιολογικοί χάρτες βοηθούν τους εκπαιδευό?ενους ?ε το ?να ?αθαίνουν πώς να ?αθαίνουν?, να αποκτούν δηλαδή επίγνωση των διαδικασιών ?άθησης, δίνοντάς τους επιπλέον τη δυνατότητα να παρατηρούν τις αλλαγές που υπόκειται η γνωστική αυτή δό?ηση ?έσα στο χρόνο (Symington & Novak, 1982).
Ενίσχυση ο?αδοσυνεργατικής ?άθησης: Ένας χάρτης εννοιών που κατασκευάζεται από ?ια ο ?άδα παιδιών αντιπροσωπεύει τις ιδέες της ο?άδας. Σ? αυτή την περίπτωση ο εννοιολογικός χάρτης αποτελεί ένα επικοινωνιακό εργαλείο ?εταξύ των ?ελών της ο?άδας που πρέπει να εκφράσουν και να διαπραγ ?ατευτούν τις ιδέες τους και να συ?φωνήσουν σε ?ια κοινή δο?ή των εννοιών και των ?εταξύ των συνδέσεων στο χάρτη. Οι εννοιολογικοί χάρτες αποτελούν εργαλεία διαπραγ?άτευσης νοή?ατος (tools for negotiating meaning) (Novak & Gowin, 1997). Έτσι ενισχύεται η αλληλεπίδραση ?εταξύ των ?ελών της ο?άδας κι ενδυνα?ώνεται η ?άθηση (Ματσαγγούρας, 2000).
? Επίλυση προβλη?άτων: Η χαρτογράφηση εννοιών ?πορεί να χρησι?οποιηθεί για να ενισχύσει και να ε?πλουτίσει τις φάσεις της ?εθόδου επίλυσης προβλή?ατος (problem-solving), ?ε παραγωγή εναλλακτικών λύσεων και επιλογών.
?Ι?ΑΚΤΙΚΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ? ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ?ΑΣΚΑΛΟ
? Μέσο οργάνωσης και παρουσίασης του ?αθή?ατος στην τάξη (Anderson-Inman & Zeitz ,1993). Ο εκπαιδευτικός ?πορεί να οργανώσει το υλικό των ?αθη?άτων και να παρουσιάσει σύνθετες επιστη?ονικές έννοιες ?ε περισσότερη αποτελεσ?ατικότητα και αξιοπιστία, χρησι?οποιώντας εννοιολογικούς χάρτες.
? ?ιαγνωστικό εργαλείο για την ανίχνευση και αναπαράσταση των πρότερων γνώσεων ( Novak, 1997). Η ερευνητική ο?άδα του Joseph Novak στο Cornel
διαπίστωσε ότι ένα ση?αντικό πλεονέκτη?α της εννοιολογικής χαρτογράφησης είναι η δυνατότητα ανίχνευσης παρανοήσεων. Μέσα από τους εννοιολογικούς χάρτες που σχεδιάζουν οι ?αθητές ο εκπαιδευτικός ?πορεί να διακρίνει τις ερ?ηνείες ή τις παρερ?ηνείες (misconceptions) (Arnaudin et al, 1984), που ε?ποδίζουν την αναδό?ηση των πρότερων γνώσεων (Βοσνιάδου, 1994) και ?καθιστούν την εκπαίδευση ατελέσφορη? (Ross & Munby, 1991) και να προσαρ?όσει τις διδακτικές τακτικές του για να διευκολύνει την απόκτηση της νέας γνώσης (McClure, Sonak, & Suen, 1999). Επιπρόσθετα η πολυδιάστατη γραφική αναπαράσταση των ιδεών και των ?εταξύ των σχέσεων, αποτελεί ?ια ?σκαλωσιά? (scaffold) για την ενσω?άτωση της νέας γνώσης (Spoehr,1994).
? Εργαλείο αξιολόγησης της ?άθησης και της εξέλιξης της γνωστικής αλλαγής, ?ετά τη διδακτική παρέ?βαση (Fernantes & Asensio, 1998
Περιοδικό Εκπαιδευτική Κοινότητα
Από τη μελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας και από την εμπειρία μας όσον αφορά στην εφαρμογή της εννοιολογικής χαρτογράφησης στην εκπαιδευτική πράξη, οι μαθητές αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες δυσκολίες στο να προσδιορίσουν τις έννοιες που θα αναπαραστήσουν σε ένα χάρτη καθώς και να ορίσουν απλές και σαφείς προτασιακές συνδέσεις μεταξύ των εννοιών. Για το λόγο αυτό, θεωρείται απαραίτητη πριν την αξιοποίηση των εννοιολογικών χαρτών στην εκπαιδευτική πράξη, μια περίοδος εξοικείωσης των μαθητών με τις βασικές έννοιες και τον τρόπο κατασκευής των χαρτών. Στο πλαίσιο αυτό, οι δραστηριότητες μπορεί να περιλαμβάνουν εργασίες συμπλήρωσης ή/και επέκτασης ή/και κατασκευής ενός χάρτη υποστηριζόμενης από λίστα εννοιών/συνδέσμων, αποσκοπώντας στο να μάθουν οι μαθητές να ορίζουν σχέσεις μεταξύ των εννοιών που ήδη απεικονίζονται, να εισάγουν νέες έννοιες, να απεικονίζουν νέες προτάσεις ορίζοντας απλές ή σύνθετες συνδέσεις και να διακρίνουν/αναγνωρίζουν τις βασικές/σχετικές έννοιες που περιγράφουν την κεντρική έννοια του χάρτη.
Οι δραστηριότητες εννοιολογικής χαρτογράφησης, ανάλογα με τα προσδοκώμενα αποτελέσματα που επιδιώκεται να επιτευχθούν, μπορεί να αφορούν σε εργασίες, όπως: (i) κατασκευή ενός χάρτη από τους μαθητές που αφορά σε μια κεντρική έννοια, (ii) αξιολόγηση/διόρθωση ενός χάρτη που δίνεται στους μαθητές (π.χ. τροποποιήσεις, διαγραφές στις έννοιες που απεικονίζονται και στις μεταξύ τους συνδέσεις), (iii)επέκταση ενός χάρτη, δηλαδή οι μαθητές καλούνται να προσθέσουν στο δοσμένο χάρτη νέες έννοιες/συνδέσμους, (iv) συμπλήρωση ενός χάρτη, δηλαδή οι μαθητές καλούνται να συμπληρώσουν ένα δομημένο και ημισυμπληρωμένο χάρτη με έννοιες ή/και με συνδέσμους, και (v)οποιοσδήποτε συνδυασμός των παραπάνω π.χ. αξιολόγηση /διόρθωση και επέκταση ενός δοσμένου χάρτη.
Οι προαναφερθείσες εργασίες διαφοροποιούνται όσον αφορά στην πληροφορία που παρέχουν για τη γνωστική δομή των μαθητών (Ruiz-Primo & Shavelson 1996) και χαρακτηρίζονται από το βαθμό βοήθειας/καθοδήγησης που προσφέρουν, π.χ. η κατασκευή ενός χάρτη χαρακτηρίζεται ως μια εργασία χαμηλού βαθμού βοήθειας /καθοδήγησης ενώ η συμπλήρωση χαρακτηρίζεται ως μια εργασία υψηλού βαθμού βοήθειας/καθοδήγησης. Επιπλέον, οι μαθητές μπορεί να έχουν στη διάθεσή τους για την εκπόνηση της εργασίας μια λίστα εννοιών ή/και μια λίστα συνδέσμων ή μπορεί να είναι ελεύθεροι να επιλέξουν τις έννοιες/συνδέσμους που θα συμπεριλάβουν στο χάρτη τους, ανάλογα με το βαθμό βοήθειας/καθοδήγησης που παρέχεται. Οι διαθέσιμες λίστες εννοιών/συνδέσμων μπορεί να περιέχουν μόνο τις απαραίτητες έννοιες/συνδέσμους ή/και περιττές έννοιες ή/και λανθασμένους συνδέσμους. Ο αριθμός των εννοιών που ζητείται να αναπαρασταθούν σε ένα χάρτη εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως ο βαθμός εξοικείωσης των μαθητών με τη συγκεκριμένη τεχνική και η ηλικία των μαθητών. Συνήθως, προτείνεται ο χάρτης να μη ξεπερνά τις 12-15 έννοιες.
Οι εννοιολογικοί χάρτες είναι οπτικές εικόνες που βοηθούν το μαθητευόμενο να δημιουργήσει συνδέσμους ανάμεσα στην παρωχημένη γνώση και την γνώση που διδάσκεται στην παρούσα φάση πάνω σε συγκεκριμένο αντικείμενο. Οι εννοιολογικοί χάρτες βοηθούν την οργάνωση και την κατανόηση νέων ιδεών και δείχνουν το βαθμό αφομοίωσής τους. Σαν μια εναλλακτική προσέγγιση η δημιουργία τέτοιων χαρτών από τους μαθητές επιτρέπει στο διδάσκοντα να εξάγει χρήσιμα συμπεράσματα για τους μαθητευόμενους με αποτέλεσμα να μπορεί εύκολα να τους κατατάξει σε διαφορετικές ομάδες. Οι εννοιολογικοί χάρτες αντικατοπτρίζουν το μέτρο αντίληψης του διδασκόμενου και επιπλέον συμβάλλουν στον εντοπισμό τυχόντων λαθών στην κατανόηση του διδασκόμενου αντικειμένου.
Ο όρος «εννοιολογικός χάρτης» περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα από διαγραμματικές αναπαραστάσεις γνώσης. Λόγω της ανάγκης περαιτέρω εξήγησης της φύσης των εννοιολογικών χαρτών, όπως αυτή μπορεί να εξαχθεί από παραδείγματα στη βιβλιογραφία προκύπτει η ανάγκη τριών επιπέδων ανάλυσης:
Σκοπός δημιουργίας εννοιολογικού χάρτη
Οι εννοιολογικοί χάρτες μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε ποικίλες περιπτώσεις. Ωστόσο οι πιο διαδεδομένοι σκοποί δημιουργίας τους είναι οι ακόλουθοι τρεις:
Προετοιμασία για συγκεκριμένα μαθήματα
2. Οι εννοιολογικοί χάρτες ως εργαλείο εκμάθησης για μαθητές
Εκμάθηση του περιεχομένου ενός μαθήματος
Εξαγωγή περίληψης μετά την ολοκλήρωση του μαθήματος
Εξαγωγή περίληψης για το περιεχόμενο διαφορετικών μαθημάτων
3. Οι εννοιολογικοί χάρτες ως εργαλείο αποτίμησης
Αποτίμηση της εκμάθησης του μαθητή
Οι εννοιολογικοί χάρτες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την συγκέντρωση των αλλαγών και την πρόοδο κατανόησης από την πλευρά των μαθητών σαν αποτέλεσμα της παρακολούθησης ενός μαθήματος.
Παροχή «γνωστικής διαίσθησης» στον καθηγητή και το μαθητή
Ένας εννοιολογικός χάρτης μπορεί να παρέχει γνωστική διαίσθηση σε ένα μαθητή έτσι ώστε να μπορεί να ελέγχει την κατανόηση του περιεχομένου ενός μαθήματος.
Ταυτόχρονα ο εννοιολογικός χάρτης ενός μαθητή μπορεί να δώσει χρήσιμη εμπειρία στον καθηγητή έτσι ώστε να καταλαβαίνει πιθανές ελλείψεις εννοιών στο χάρτη, τις οποίες θα επισημαίνει στο μέλλον.
Όταν οι εννοιολογικοί χάρτες χρησιμοποιούνται με αυτό το σκοπό θα πρέπει κανείς να έχει υπόψη του ότι οι λιγότερο πεπειραμένοι δημιουργοί χαρτών κατασκευάζουν χάρτες χαμηλότερης ποιότητας από αυτούς που έχουν μεγαλύτερη εμπειρία. Κατά συνέπεια, υπάρχει περίπτωση ένας μαθητής να καταλαβαίνει πλήρως το υλικό ενός μαθήματος, παρόλα αυτά να μην είναι άριστος κατασκευαστής του αντίστοιχου εννοιολογικού χάρτη καθώς δεν διαθέτει την απαιτούμενη εμπειρία και άνεση για τη συγκεκριμένη κατασκευή. Μια καλή συμβουλή θα ήταν η δημιουργία εννοιολογικών χαρτών να διδάσκεται κατά τρόπον τινά ως ένα εργαλείο απορρόφησης της γνώσης.
Σελίδα 1 από 2