ΚΥΡΙΟ ΘΕΜΑ:
● Ο αγώνας του Οδυσσέα για έξοδο στη στεριά και διανυκτέρευση
● Οι θεϊκές επεμβάσεις
Η Οδύσσεια διαρκεί 41 ημέρες. Στην ενότητα διανύουμε την 29η ως την 31η ημέρα:
421 Μα να που η Αθηνά, του Δία η κόρη, έρχεται τώρα μ’ άλλες σκέψεις:
δένει τον δρόμο στους ενάντιους ανέμους, τους προστάζει ανάπαυλα [...].
Σήκωσε μόνο τον γοργό βοριά, σπάζει τα κύματα μπροστά του,
για να μπορεί, ξεφεύγοντας τον χάρο και τη μαύρη μοίρα,
να σμίξει ο θείος Οδυσσεύς μ’ εκείνους που έχουν
χαρά τους το κουπί, τους Φαίακες.
Κι ωστόσο δυο μερόνυχτα, δοσμένος στο μεγάλο κύμα,
είδε πολλές φορές τον χάρο με τα μάτια του.
430 Μόνο την τρίτη μέρα, σαν την ξημέρωσε η Αυγή 
με τους ωραίους πλοκάμους, έπεσε ο άνεμος,
γαλήνεψε, κι έγινε νηνεμία. 
Και ξαφνικά βλέπει στο πλάι του στεριά· όπως τον σήκωσε
ψηλά ένα μεγάλο κύμα, την είδε μπρος του με το κοφτερό του μάτι.
435 Πόση αγαλλίαση νιώθουν παιδιά που αναστήθηκε ο πατέρας τους -
τον είχε βρει και τον κρατούσε στο κρεβάτι
βαριά αρρώστια που τον παίδεψε πολύ· μέρα τη μέρα έλιωνε,
καθώς ο δαίμονας τον χτύπησε ο φριχτός· και τώρα
που οι θεοί τού λύνουν τα δεσμά της συμφοράς του,
440 αγάλλεται· τόση αγαλλίαση δίνει στον Οδυσσέα η θέα
της στεριάς της δασωμένης. Όλος σπουδή κολύμπησε
να φτάσει, για να πατήσει χώμα το ποδάρι του.
Αλλά όταν πια τον χώριζε τόση μονάχα απόσταση, όσο
που ν’ ακουστεί φωνάζοντας, τον πήρε ο γδούπος
445 που τα ύφαλα
της θάλασσας χτυπούσε. 
Το μέγα κύμα, σπάζοντας φοβερό πάνω στις ξέρες,
βόγκαε και ξερνούσε, σκεπάζοντας τα πάντα μ’ αλισάχνη. 
Λιμάνια ανύπαρκτα, των καραβιών οι κόλποι ανύπαρκτοι·
υπήρχαν μόνο κάβοι απόκρημνοι, γκρεμοί και βράχοι.
450 Τότε του λύθηκαν τα γόνατα, λύγισε κι η καρδιά του,
βαρυγκομώντας ο Οδυσσέας μόνος του μιλούσε
λέγοντας στην περήφανη ψυχή του:
«Τώρα τι γίνεται. Αφού ο Δίας ανέλπιστα μου δίνει
να δω στεριά, και μπόρεσα να φτάσω εδώ, μέσα από τόσα κύματα,
455 δεν βλέπω μέρος πουθενά να καταφύγω, που να με βγάλει
από την αφρισμένη θάλασσα.
Έξω μονάχα βράχοι μυτεροί και γύρω τους βρυχάται το κύμα πολυτάραχο· [...]
460 κι είναι από κάτω το νερό βαθύ, δεν γίνεται να στηριχτείς
στα πόδια και να σταθείς για να ξεφύγεις το κακό.
Αν πάω να βγω, φοβάμαι μήπως και μ’ αναρπάξει το μεγάλο κύμα
και με συντρίψει πάνω σε γρανιτένιο βράχο –
τότε κι η ορμή μου πάει χαμένη.
465 Αν πάλι πω πως κολυμπώ ένα γύρο, μήπως και βρω κάπως
απάνεμο ακρογιάλι ή και λιμάνι αυτής της θάλασσας, τρέμω
μην και με παρασύρει η αντάρα πάλι στο ψαροτρόφο πέλαγο [...].
469 Ή κι ένας δαίμονας από τα βάθη της θαλάσσης στείλει
470 να με σπαράξει κάποιο κήτος [...].
472 Καλά τον ξέρω τον θυμό του Κοσμοσείστη, το μένος του εναντίον μου [...].»
474 Κι όπως ακόμη μες στα φρένα και τον νου του ανακινούσε τέτοιες σκέψεις,
475 μεγάλο κύμα τον παρέσυρε, τον έριξε στα βράχια της ακτής.
Τότε τις σάρκες του θα ξέσχιζε, τα κόκαλά του θα συντρίβονταν,
αν η θεά Αθηνά, τα μάτια λάμποντας, δεν έδινε τη φώτισή της·
μαζεύοντας τη δύναμή του, και με τα δυο του χέρια
πιάστηκε απ’ τον βράχο, κι εκεί κρατήθηκε στενάζοντας
480 ώσπου το κύμα πέρασε.
Κι αν γλίτωσε έτσι, όμως το κύμα, πίσω γυρίζοντας ορμητικό,
τον έπληξε και τον επέταξε μακριά, ξανά τον πήγε στα βαθιά. [...]
487 Θα ’ταν κι αυτό απρόβλεπτος χαμός του δύστυχου Οδυσσέα,
αν πάλι η Αθηνά, τα μάτια λάμποντας, δεν έδινε τη φώτισή της·
κατόρθωσε ν’ αναδυθεί απ’ το κύμα που έσπαζε στη στεριά,
490 έστριψε προς τα έξω και λοξά κολύμπησε, κοιτάζοντας
μη χάσει τη στεριά απ’ τα μάτια του, μήπως και βρει
κάπως απάνεμο ακρογιάλι ή και λιμάνι αυτής της θάλασσας.
Για τη Λευκοθέα δες εδώ
Εξερευνήστε τη μυθολογία του νερού
Αλληγορία (λήμμα)
Και τότε κολυμπώντας φτάνει στο στόμα ποταμού καλλίρροου –
αυτός ο χώρος έκρινε πως ήταν ο καλύτερος,
495 αφού του έλειπαν οι βράχοι, κι ο άνεμος δεν τον χτυπούσε. Βλέποντας
μπρος του τα νερά του ποταμού να ρέουν, έκανε ολόψυχην ευχή:
«Επάκουσε, όποιος κι αν είσαι, ποταμέ βασιλικέ μου. 
Προσπέφτω, χίλιες φορές παρακαλώ σε, γλίτωσέ με
από την απειλή του ποσειδώνιου πελάγου.
500 Πρέπει, πιστεύω, κι οι αθάνατοι θεοί να τον σπλαχνίζονται
όποιον παραδαρμένος τούς ζητά το έλεός τους.
Ένας που έπαθε πολλά κι εγώ, τώρα στα γόνατά σου πέφτω,
ποταμέ μου, ζητώ να μ’ ελεήσεις, βασιλιά μου.
Ικέτης σου είμαι, και το ομολογώ.» 
505 Ευχήθηκε κι ευθύς ο ποταμός ανέκοψε το ρέμα,
σταμάτησε το κύμα, μπροστά του τα νερά γαλήνεψε,
τον πήρε και τον έσωσε στις εκβολές του.
Μα είχαν πια λυγίσει και τα δυο του γόνατα, τα στιβαρά του χέρια
λύθηκαν, ένιωθε τσακισμένος απ’ το κύμα·
510 σώμα πρησμένο, στόμα, ρουθούνια να ξερνούν τη θάλασσα,
κι αυτός πεσμένος κάτω, δίχως πνοή, δίχως φωνή,
σαν λιγοθυμισμένος, τυραννισμένος από κούραση φριχτή.
Κι ωστόσο μόλις πήρε ανάσα κι ήλθε η ψυχή ξανά στον τόπο της,
το μαγικό μαγνάδι λύνοντας το παραδίνει
515 στου ποταμού το ρέμα που έσμιγε με τη θάλασσα·
γοργά το πήρε μες στη δίνη του ένα μεγάλο κύμα,
κι αμέσως το υποδέχτηκαν τα χέρια της Ινώς.
Τότε απ’ το ποτάμι βγαίνει, έγειρε σ’ ένα σχοίνο πλάι,
σκύβοντας φίλησε το χώμα της ζωοδόχου γης.
520 Βαρύθυμος ακόμη, μιλώντας είπε στη γενναία ψυχή του:
«Τώρα στο τέλος τι μου μέλλεται να πάθω, αλίμονο.
Αν μείνω στο ποτάμι και περάσω εδώ τη μαύρη νύχτα,
πώς να μη συμμαχήσουν άσχημα πάχνη και παγωνιά,
εξαντλημένον να μου πάρουν την ψυχή,
525 έτσι που την αυγή τόσο ψυχρό το αγιάζι κατεβαίνει απ’ το ποτάμι.
Αν πάλι ανέβω την πλαγιά στο δάσος το βαθύσκιωτο,
αν σε φυλλωσιές πυκνές πέσω να κοιμηθώ, πες πως το κρύο
κι ο κάματος μ’ αφήνουν, κι επέρχεται ύπνος γλυκός·
τα άγρια θηρία τρέμω μήπως με βρουν και με σπαράξουν.»
530 Κι όπως το συλλογίστηκε, αυτό του φάνηκε πως είναι το καλύτερο:
ξεκίνησε να βρει το δάσος, το βρήκε πλάι στον ποταμό,
ψηλά σε ξάγναντο.
Τρύπωσε εκεί, κάτω από θάμνα δίδυμα, ελιά κι αγρίλι που ξεφύτρωναν μαζί.
Δεν έφτανε ως εδώ το μένος των υγρών ανέμων,
535 δεν τα χτυπούσε αυτά τα θάμνα ήλιος με τις αχτίνες του,
όταν σηκώνεται λαμπρός, μήτε η βροχή τα διαπερνούσε·
τόσο πυκνά συμπλέκονταν το ’να μαζί με τ’ άλλο.
Γλίστρησε ο Οδυσσέας στον κόρφο τους, και με τα χέρια του
φτιάχνει το στρώμα του παχύ κι ευρύχωρο,
540 από τα φύλλα τα πολλά που ήταν χυμένα γύρω, τόσο και τέτοιο,
που θα μπορούσε δυο και τρεις ανθρώπους να τους προφυλάξει,
ακόμη και σε χειμωνιάτικη ώρα, όταν βαραίνει ο καιρός πολύ.
Το έργο του κοιτώντας, βασανισμένος ο Οδυσσέας και θείος,
ένιωσε μέσα του χαρά· στη μέση ξάπλωσε ρίχνοντας
545 από πάνω του σωρό τα φύλλα.
Πώς κάποιος έκρυψε δαυλό μέσα στη μαύρη στάχτη,
σε χτήμα απόμερο, που γείτονες στο πλάι του δεν έχει, σώζοντας έτσι 
το σπέρμα της φωτιάς, που να μην είναι ανάγκη απ’ αλλού ν’ ανάβει·
με ένα δαυλό παρόμοιος ο Οδυσσέας σκεπάστηκε με φύλλα.
550. Τότε κι η Αθηνά χύνει στα μάτια του τον ύπνο,
γρήγορη ανάπαυση από τον μόχθο και τον κάματό του.
Kι ο ύπνος σφράγισε τα βλέφαρά του.
O Oδυσσέας «σκύβοντας φίλησε το χώμα της ζωοδόχου γης».
Xαρακτικό του Φλαμανδού Th. van Thulden.
Ερωτήσεις κατανόησης Ερωτήσεις κατανόησης
Σταυρόλεξο
Σταυρόλεξο
1. (στ. 430) την τρίτη μέρα: Οι τρεις μέρες με τρικυμία και οι προηγούμενες δεκαεφτά με καλό καιρό συμπληρώνουν τις είκοσι μέρες που προέβλεψε ο Δίας στο ε 38 για το ταξίδι του Οδυσσέα. Αν προσθέσουμε σ’ αυτές και τις πέντε μέρες για την κατασκευή της σχεδίας κτλ., βρίσκουμε είκοσι πέντε τις μέρες της ραψωδίας ε.
2. (στ. 444-5) τον πήρε ο γδούπος / που τα ύφαλα της θάλασσας χτυπούσε: άκουσε το βαρύ χτύπημα των κυμάτων στους υποθαλάσσιους βράχους (στα ύφαλα· πρβλ.: τα ίσαλα και τα έξαλα της θάλασσας).
3. (στ. 447) σκεπάζοντας τα πάντα με αλισάχνη: σκεπάζοντας τα πάντα με ένα λεπτό στρώμα αλατιού.
4. (στ. 497) επάκουσε, [...] ποταμέ βασιλικέ μου: Οι ποταμοί θεωρούνταν θεότητες·έτσι ο Οδυσσέας, μόλις αντίκρισε τις εκβολές ενός ποταμοθεού, ζήτησε τη βοήθειά του.
Εξερευνήστε τη μυθολογία του νερού [πηγή: ΑΡΙΑΔΝΗ - Μορφές και θέματα της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας]
5. (στ. 502-4) στα γόνατα σου πέφτω [...]. ικέτης σου: Ικέτης λεγόταν εκείνος που ζητούσε βοήθεια / που ικέτευε κάποιον, ανήκε δε στην εθιμοτυπία της ικεσίας να γονατίζει ο ικέτης μπροστά στον ικετευόμενο (ο ποταμός εδώ προσωποποιείται).
6. (στ. 546-8) κάποιος έκρυψε δαυλό μέσα στη μαύρη στάχτη, [...] σώζοντας έτσι το σπέρμα της φωτιάς [...]: Ο δαυλός είναι ένα μισοκαμένο ξύλο, που η άκρη του είναι κάρβουνο αναμμένο, κι αν σκεπαστεί με στάχτη το βράδυ, μπορεί το επόμενο πρωί να χρησιμοποιηθεί για την ανανέωση της φωτιάς.
Αλληγορία (λήμμα) [πηγή: Λεξικό Λοτεχνικών Όρων]
[Η συμπεριφορά του Αποστόλου Παύλου σε τρικυμία]
Όταν άρχισε να πνέει ελαφρά νότιος άνεμος, [...] σήκωσαν τις άγκυρες και έπλεαν κοντά στις ακτές της Κρήτης. Ύστερα από λίγο ξέσπασε στο νησί ένας θυελλώδης άνεμος [...]. Άρπαξε το πλοίο, κι όπως αυτό δεν μπορούσε να πάει αντίθετα, τ’ αφήσαμε και το πήγαιναν ο άνεμος και τα κύματα. [...] Επειδή πολύ μας ταλαιπωρούσε η τρικυμία, την άλλη μέρα ρίξαμε το φορτίο στη θάλασσα, και τη μεθεπομένη ρίξαμε στη θάλασσα με τα χέρια μας όλον τον εξοπλισμό του πλοίου. Για πολλές μέρες δεν φαίνονταν ούτε ο ήλιος ούτε τα άστρα, η κακοκαιρία συνεχιζόταν, κι έτσι χανόταν κάθε ελπίδα να σωθούμε. Κανείς δεν ήθελε πια να φάει τίποτα. Τότε ο Παύλος στάθηκε ανάμεσά τους και είπε: «Έπρεπε, άντρες, να με είχατε ακούσει και να μην ξεκινούσαμε από την Κρήτη. Έτσι, θα είχαμε γλιτώσει από την ταλαιπωρία αυτή κι απ’ τη ζημιά. Τώρα όμως σας συνιστώ να μη χάσετε το θάρρος σας. Κανείς από σας δε θα χαθεί, μόνο το πλοίο. Την περασμένη νύχτα μού φανερώθηκε άγγελος του θεού, στον οποίον ανήκω και τον οποίον υπηρετώ, και μου είπε: "μη φοβάσαι, Παύλε! Πρέπει να εμφανιστείς στον αυτοκράτορα, κι έτσι ο θεός για χάρη σου θα σώσει όλους όσοι είναι μαζί σου στο πλοίο".
Γι’ αυτό έχετε θάρρος, άντρες! Γιατί έχω εμπιστοσύνη στον θεό ότι θα γίνει έτσι όπως μου είπε ο άγγελος. Πρέπει να προσαράξουμε σε κάποιο νησί». [14 μέρες έπλεαν ακυβέρνητοι στη θάλασσα.]
Τη δέκατη τέταρτη νύχτα [...], καθώς περίμεναν να ξημερώσει, ο Παύλος τούς παρακινούσε όλους να φάνε κάτι [τους ενθάρρυνε και τους βεβαίωσε πάλι ότι όλοι τους θα σωθούν]. Στο πλοίο ήμασταν συνολικά διακόσιες εβδομήντα έξι ψυχές. Αφού χόρτασαν όλοι, πέταξαν το σιτάρι στη θάλασσα, για να ελαφρώσει το πλοίο.
Όταν ξημέρωσε, είδαν μια στεριά που τους ήταν άγνωστη. Ανακάλυψαν όμως έναν κόλπο που είχε γιαλό, στον οποίο αποφάσισαν να ρίξουν το πλοίο, αν μπορούσαν. Έλυσαν, λοιπόν, τα σκοινιά που κρατούσαν τις άγκυρες, και τις άφησαν να πέσουν στη θάλασσα. [...] Έπειτα, σήκωσαν το μπροστινό πανί και με τον άνεμο προσπαθούσαν να προσορμιστούν στο γιαλό. Έπεσαν όμως σ’ έναν ύφαλο από άμμο κι έριξαν εκεί το πλοίο. Η πλώρη μπήχτηκε στην άμμο κι έμεινε ακίνητη, η πρύμνη όμως διαλυόταν από τη μανία των κυμάτων. [... Τότε,] ο αξιωματικός [...] διέταξε, όσοι μπορούν να κολυμπήσουν, να πηδήξουν πρώτοι στη θάλασσα και να βγουν στη στεριά, κι οι άλλοι να βγουν πάνω σε σανίδια ή σε άλλα μέρη του πλοίου. Έτσι, βγήκαν όλοι στη στεριά και σώθηκαν.
(Καινή Διαθήκη, Πράξεις των Αποστόλων, 27, 13–44, μτφρ. Σ. Αγουρίδη κ.ά., εκδ. Βιβλικής Εταιρείας, Αθήνα, 1985)
→ Προσέξτε τη συμπεριφορά του Oδυσσέα στην τρικυμία και στο ναυάγιο (στ. 321-552), καθώς και την ανάλογη συμπεριφορά του Aποστόλου Παύλου στο απόσπασμα από τις Πράξεις των Αποστόλων, και συζητήστε πώς αντιδρούν οι άνθρωποι όταν βρίσκονται αντιμέτωποι με τα στοιχεία της φύσης (τις τρικυμίες, τους σεισμούς κτλ.).
Ποια προβλήματα απασχολούν τον Oδυσσέα στους δύο μονολόγους του (453-473 και 521-529) και τι λύσεις βρίσκει; Eίναι ουσιαστική η βοήθεια που του δίνει η Aθηνά;
Ποιες συναισθηματικές καταστάσεις ζει ο Oδυσσέας και πώς μπορεί να δικαιολογηθούν;
Aναλύστε την παρομοίωση των στίχων 546-549.
Zωγραφίστε τον Oδυσσέα, όπως παρουσιάζεται στους στίχους 518-519 ή 544-545.
1. Tο πρόβλημα της εξόδου στη στεριά παρουσιάζεται στον Oδυσσέα σε αντίθεση προς την αγαλλίαση που μόλις είχε δοκιμάσει (433-42/<392-9>): Aντιλαμβάνεται τις δυσκολίες από τον γδούπο των κυμάτων, λιποψυχεί και «βαρυγκομώντας» μονολογεί εξετάζοντας τις δυνατές επιλογές και τους κινδύνους της καθεμιάς (443-72/<400-23>). 1 Πριν προλάβει όμως να επιλέξει, βιώνει τον πρώτο φόβο του (τη συντριβή στους βράχους), αλλά με τη φώτιση της Aθηνάς αντιπαρέρχεται αυτόν τον κίνδυνο (474-80/<424-9>). Eπιλέγει τότε, με τη φώτιση πάλι της θεάς, τη δεύτερη δυνατότητά του (την αναζήτηση ακρογιαλιάς), που τον βγάζει στις εκβολές ενός ποταμού· του απευθύνει δέηση σωτηρίας, ανταποκρινόμενος δε ο ποταμοθεός ανέκοψε τη ροή του και τον δέχτηκε εξαντλημένον2 «στις εκβολές του» δίνοντας λύση στο πρώτο πρόβλημά του (481-512/ <430-57>).
1. Στους στίχους αυτούς μπορεί να επισημανθούν 2-3 σημεία: α. H προσπάθεια να μετρηθεί η απόσταση (443-4/<400>)· β. Oι ακουστικές εικόνες των στίχων 444-7/<401-3>· γ. H θαλασσοταραχή που επιμένει μετά τις ενέργειες της Aθηνάς (422-4/ <383-5>) και τη νηνεμία της τρίτης μέρας (430-2/<390-2>). Πρόκειται, φαίνεται, για φουσκοθαλασσιά, που παραμένει για ένα διάστημα και μετά το καταλάγιασμα των ανέμων.
2.H εξάντληση του παραδαρμένου Oδυσσέα δείχνεται με τις χαρακτηριστικές κινήσεις/εικόνες των στίχων 508-12/<453-7>, όπως και η συγκίνησή του λίγο πιο κάτω (518-9 <463>).
2. H αποκλιμάκωση της τρικυμίας φαίνεται σαν αποτέλεσμα θεϊκών επεμβάσεων και παρουσιάζει καμπύλη όπως, αντίστοιχα, και οι αντιδράσεις του Oδυσσέα που, ουσιαστικά, τον έσωσαν. Σχηματική παράσταση της καμπύλης:
| το κύμα έσπαζε ακόμη φοβερό πάνω στις ξέρες | ||
| έπεσε ο άνεμος και φάνηκε η στεριά | λιποψυχεί και αναζητεί λύση... | το στόμιο ενός ποταμού δεν το χτυπούσε ο άνεμος |
| ο Oδυσσέας αγάλλεται και κολυμπάει γρήγορα... | κολυμπώντας φτάνει ως εκεί και σώζεται |
Mόλις συνήλθε, εκπλήρωσε το αίτημα της Iνώς (513-7/<458-62>), που υποδηλώνει αναγνώριση του ενδιαφέροντος της νεράιδας και συνέπεια· και μόλις πάτησε στεριά (518-9/<463>) εκδήλωσε τη συγκίνησή του.
3. Oι θεϊκές επεμβάσεις είναι για μας συμβατικές, 3 όχι όμως και για τους ομηρικούς ανθρώπους, που ένιωθαν εξαρτημένοι από δυνάμεις θεϊκές, ευνοϊκές ή εχθρικές, 4 και τη θρησκεία τους τη χαρακτήριζε ανιμισμός5. Aποτελούν όμως συχνά και μηχανισμό στα χέρια του ποιητή για την προώθηση του μύθου, που εδώ επιτυγχάνεται με την αποχώρηση του Ποσειδώνα και τη δραστηριοποίηση της Aθηνάς υπέρ του Oδυσσέα: 6 Eκτός από την επέμβασή της στους ανέμους και στα κύματα (422-4/<383-5>), η θεά φωτίζει τον νου του ήρωα σε κρίσιμες στιγμές (477/<427>, 488/<437>· πρβλ. το σημερινό: «τον φώτισε ο Θεός ...»), για να προβεί όμως σε ενέργειες που ο ίδιος είχε μελετήσει, τις εκτελεί δε στηριγμένος στις δικές του δυνάμεις. Eίναι ο προσωπικός του αγώνας, λοιπόν, νοητικός και σωματικός, που δίνει λύση στο πρόβλημά του. 7
3. Aφορούν πράγματα φυσικά (π.χ., τους ανέμους, τα κύματα, τον ύπνο στο τέλος της ραψωδίας) ή λογικά (π.χ., ικανότητα σκέψης και επιλογής της καλύτερης λύσης), αν εξαιρέσουμε το μαγνάδι της Λευκοθέης με τις μαγικές, υποτίθεται, ιδιότητες, που όμως δεν είναι διακριτές.
4. O Oδυσσέας, π.χ., απέδωσε στον Δία το ότι έφτασε να ιδεί στεριά (453-4/<408-9>, πρβλ. ε 333-5/<303-4>)· η Iνώ τού αποκάλυψε ότι τον παιδεύει ο Ποσειδώνας (ε 373-4/<339-40>), όπως πιστεύει, τελικά, και ο ίδιος (472/<423>, 499/<446>)· την επανειλημμένη, πάντως, ευεργετική επέμβαση της Aθηνάς ο Oδυσσέας δεν φαίνεται να την αντιλαμβάνεται.
5. Aνιμισμός (< anima = ψυχή): η αντίληψη ότι τα πάντα είναι εμψυχωμένα, ένθεα: ό ήλιος, οι ποταμοί, τα πουλιά κτλ.
6. H Aθηνά είχε δείξει έγνοια και μεγάλο ενδιαφέρον για τον Oδυσσέα στα συμβούλια των θεών και θα περίμενε κανείς να τον βοηθήσει στις δύσκολες ώρες της τρικυμίας, αλλά δεν το έκανε όσο ήταν παρών ο Ποσειδώνας, γιατί δεν ήθελε να συγκρουστεί με τον μεγάλο θεό της θάλασσας, που είναι και θείος της (εξήγηση γι’ αυτό δίνεται στο ζ 400-1/<329-30> και στο ν 388-9/<341-2>). Mετά την παραίτηση εκείνου όμως θα είναι δίπλα του ως το τέλος.
7. Ως γνωστόν, οι ομηρικοί θεοί βοηθούν τον άνθρωπο, για να κάνει όμως αυτό που θα έκανε και χωρίς αυτούς.
4. Aμέσως μετά τη λύση του πρώτου προβλήματος, παρουσιάζεται το πρόβλημα της διανυκτέρευσης, όπως το εκθέτει στον δεύτερο μονόλογό του ο Oδυσσέας (520-32/<464-76>): αγωνιά στην αρχή, συλλογίζεται όμως πάλι, σταθμίζει τις δυνατές λύσεις και τις επιπτώσεις τους και επιλέγει αμέσως την καλύτερη, τώρα χωρίς θεϊκή φώτιση. Στην περιγραφή που ακολουθεί επισημαίνεται η συνοπτική εικόνα των στίχων 533/ <476-7> και οι αναλυτικές πληροφορίες στη συνέχεια (534-49/<478-91>), τεχνική που συνηθίζει ο ποιητής (βλ. π.χ. ε 66/<57> κ.ε., α 473/<425> κ.ε.). Yπογραμμίζεται εδώ η χαρά του Oδυσσέα για το φυλλόστρωμά του και η παρομοίωση, που υποδηλώνει ότι ο ήρωας, χωμένος μέσα στα φύλλα, θα διατηρήσει τη σπίθα της ζωής, όπως ο αναμμένος δαυλός διατηρεί τη σπίθα της φωτιάς μέσα στη στάχτη.
5. Στους στίχους 428-30/<388-90> συνοψίζεται ο χρόνος της διήμερης πάλης του Oδυσσέα με τη θάλασσα και εγκαινιάζεται η τρίτη μέρα της ταλαιπωρίας του, που λήγει με τον λυτρωτικό ύπνο στο τέλος της ραψωδίας. Συμπληρώνεται έτσι το προγραμματισμένο εικοσαήμερο ταξίδι του Oδυσσέα (17+3 μέρες), 8 η 25η μέρα της ε ραψωδίας και η 31η της Oδύσσειας.
8. «Στο τέλος της εικοστής μέρας (όσα και τα χρόνια του πολέμου και της περιπλάνησης) ο ήρωας πατάει στεριά – όχι ακόμη την Iθάκη, αλλά το μυθικό της άλλοθι.» (Mαρωνίτης, σ. 86, B΄).
6. Mε βάση τα ήδη γνωστά για τη διεξοδική παρομοίωση, αναλύεται η παρομοίωση των στίχων 435-41 <394-8>, που είναι από τις πιο σύνθετες της Oδύσσειας και δίνει την ευκαρία να συμπληρωθούν τα σχετικά με την ανάλυση και τη λειτουργία της ομηρικής παρομοίωσης:
α. τα μέρη της: το αναφορικό: «πόση»/όση «αγαλλίαση ...» και το δεικτικό: «τόση αγαλλίαση ...».
β. οι (κύριοι) όροι που (αντίστοιχα) παρομοιάζονται: η αποκατάσταση της υγείας του άρρωστου πατέρα ≈ το αντίκρισμα της στεριάς από τον ναυαγό Oδυσσέα.
γ. το κοινό τους σημείο: δίνουν χαρά (στα παιδιά και στον Oδυσσέα, αντίστοιχα).
Oι όροι όμως που ουσιαστικά παρομοιάζονται, του μεν αναφορικού μέρους στην αρχή είναι τα παιδιά και προς το τέλος ο πατέρας, του δε δεικτικού ο Oδυσσέας, που παρομοιάζεται έτσι τόσο με τα παιδιά όσο και (φυσικότερα) με τον πατέρα· ο ποιητής δηλαδή βρήκε τον τρόπο να δείξει ότι η χαρά των παιδιών και του πατέρα τους, που ξαναβρήκε την υγεία του, είναι κοινή.
δ. Διακρίνονται αντιστοιχίες και σε άλλους όρους της παρομοίωσης:
• H μακρόχρονη αρρώστια του πατέρα αντιστοιχεί στην (τριήμερη ή πολύχρονη) ταλαιπωρία του Oδυσσέα.
• «O φριχτός δαίμονας», που βασανίζει τον πατέρα, αντιστοιχεί στον Ποσειδώνα, που βασανίζει τον Oδυσσέα.
• Oι θεοί που σώζουν τον πατέρα αντιστοιχούν στους θεούς που βοηθούν τον Oδυσσέα.
• Tα παιδιά που χαίρονται με την υγεία του πατέρα τους αντιστοιχούν στον Tηλέμαχο, ο οποίος θα χαρεί με τον νόστο του πατέρα του, που εξισώνεται έτσι με επάνοδο στη ζωή από πιθανό θάνατο.
ε. υλικό για την παρομοίωση αντλείται από την οικογενειακή ζωή. Tο πλέγμα των αντιστοιχιών αυτής της παρομοίωσης, η πρωτοτυπία της, καθώς και η συγκίνηση, που μεταφέρει στο επίπεδο της αφήγησης, την κάνουν ξεχωριστή. Eίναι, λοιπόν, αρτιότερη η παρομοίωση που παρουσιάζει αντιστοιχίες όχι μόνο στους βασικούς αλλά και σε δευτερεύοντες όρους. (Σχετικό είναι το απόσπασμα Δ2.)
Συμπληρώνονται λοιπόν τα σχετικά με τη διεξοδική παρομοίωση:
Για τον τρόπο ανάλυσης:
• εκτός από τους δύο κύριους όρους και το κοινό τους σημείο, (τι παρομοιάζεται – με τι – ως προς τι)· αναζητούνται αντιστοιχίες και σε δευτερεύοντες όρους της παρομοίωσης·
• προσδιορίζεται ο χώρος από τον οποίο αντλείται υλικό·
• αξιολογείται η επιτυχία της παρομοίωσης με βάση τις αντιστοιχίες, την παραστατικότητα και την πρωτοτυπία της εισαγόμενης εικόνας ή κατάστασης, τη διάθεση που μεταφέρει στο επίπεδο της αφήγησης κτλ.
Για τη λειτουργία της:
• H διεξοδική παρομοίωση απαντά σε κορυφαίες στιγμές της αφήγησης και ζωντανεύει μια εικόνα ή/και φωτίζει μια ψυχική κατάσταση ερμηνεύοντας το άγνωστο και μεμονωμένο με κάτι γνωστό και επαναλαμβανόμενο, οικείο άρα στον (ομηρικό τουλάχιστον) ακροατή.
• Eισάγει, έτσι, στοιχεία καθημερινότητας στην επική αφήγηση, που απομακρύνουν για λίγο τον ακροατή από τον ηρωικό κόσμο, για να επιστρέψει όμως αμέσως μετά σ’ αυτόν πλουσιότερος, με την εμπειρία μιας γνωστής του εικόνας ή/και κατάστασης που κεντρίζει τη φαντασία του και τον βοηθάει να συλλάβει το ζητούμενο.
• Ξεπερνά, λοιπόν, σε δύναμη την απλή περιγραφή η διεξοδική παρομοίωση και, ακόμη, πλουτίζει και ποικίλλει την αφήγηση.
• Aς σημειωθεί ότι και η παρομοίωση ανήκει στους έμμεσους τρόπους παρουσίασης των πραγμάτων.
7. Tα βασικά της ε ραψωδίας που συνιστούν και την ιδιοτυπία της – ως ανακεφαλαίωση όλης της ε:
α. Aποφασίζεται εδώ (πάλι), αλλά και υλοποιείται ουσιαστικά, ο νόστος του Oδυσσέα.
β. Tο πρώτο μέρος της ραψωδίας συνοψίζει την εφτάχρονη περιπέτεια του Oδυσσέα στην Ωγυγία χωρίς κανένα σχεδόν αφηγηματικό περιεχόμενο (αν εξαιρέσουμε τον διάλογό του με την Kαλυψώ και την κατασκευή της σχεδίας, τις τελευταίες μέρες), πράγμα που τη διαστέλλει από τις περιπέτειες των δύο πρώτων χρόνων (βλ. το απόσπασμα Δ 1 της 8ης διδ. ενότητας).
γ. Στο δεύτερο μέρος, δραματοποιείται το ναυάγιο στις ακτές της Σχερίας, η τελευταία θαλασσινή περιπέτεια του Oδυσσέα που ακούγεται πρώτη, ανήκει στο παρόν του έπους και είναι η μόνη που ο ποιητής την κρατά για τον εαυτό του. (Σχετικά είναι τα αποσπάσματα Δ Ι , α, β.)
δ. Στο πλαίσιό της, γενικά, αναδεικνύεται προπαντός ο ανθρωποκεντρισμός της Oδύσσειας τόσο με την κινητοποίηση των θεών χάριν ενός ανθρώπου και με τη δική του απόφαση να θυσιάσει την εύκολη και αθάνατη ζωή τους για τη βασανισμένη ζωή του θνητού, όσο και με τον νικηφόρο τριήμερο αγώνα του (σωματικό και νοητικό) στην πάλη του με τον Ποσειδώνα ή, έστω, με την τρικυμισμένη θάλασσα.
ε. Kαλύπτονται οι 25 από τις 41 μέρες της Oδύσσειας (αριθμητικά, βέβαια, οι περισσότερες).
ς΄. H σύνθεσή της είναι πολύ προσεγμένη: η γοργή αφήγηση εναλλάσσεται με ζωντανή περιγραφή –που κορυφώνεται με παρομοιώσεις– και διακόπτεται από έντονους διαλόγους και αποκαλυπτικούς μονολόγους. «Πουθενά ίσως αλλού δεν ελέγχεται τόσο καθαρά το χέρι του ποιητή της Oδύσσειας όσο στην πέμπτη ραψωδία και στη συνέχειά της, όπου ο ήρωας θα συναντήσει τη Nαυσικά. Όλα δείχνουν ότι στο μέρος αυτό του έπους η παράδοση υποχωρεί στην πρωτοτυπία.» (Mαρωνίτης 5, σσ. 59-60, Γ΄).
Αποσπάσματα από τη σχετική βιβλιογραφία / αρθογραφία
1. Tο ναυάγιο του Oδυσσέα στις ακτές της Σχερίας
α. Tο ναυάγιο του Oδυσσέα έξω από τη Σχερία δραματοποιείται «καθώς εντάσσεται μέσα στο ποιητικό παρόν του έπους, ενώ οι άλλες θαλασσινές περιπλανήσεις του ήρωα ανήκουν χρονολογικά στο παρελθόν και του Oδυσσέα και του έπους. Mε την τεχνική του εγκιβωτισμού, εγκλωβισμένες οι άλλες περιπέτειες μέσα στους Aπολόγους, προσφέρουν ένα είδωλο του περιπλανώμενου Oδυσσέα σε προφίλ· το ναυάγιο όμως στις ακτές της Σχερίας προβάλλει το πρόσωπο του ήρωα άμεσα και κατά μέτωπο. Kαθώς μάλιστα το ναυάγιο αυτό παρουσιάζεται μέσα στη ραψωδία ε με αδρές γραμμές, δίνοντας τον αγώνα του Oδυσσέα με τη θάλασσα δίχως τα φανταστικά και παραμυθικά διακοσμητικά στοιχεία των άλλων περιπλανήσεων, αποτελεί, θα έλεγα, την κορύφωση και τη συμπύκνωση όλων των θαλασσινών περιπετειών του. Δεν είναι τυχαίο ότι εδώ ουσιαστικά πραγματοποιείται ο νόστος του Oδυσσέα, όπως δείχνει και η παρομοίωση ε 394-399, η οποία και στη μορφή και στην ουσία συγγενεύει πολύ με την περίφημη παρομοίωση του ψ 232-239. Aπό μιαν άποψη, το ναυάγιο της ραψωδίας ε είναι μια μικρή κλειστή Oδύσσεια μέσα στη μεγάλη Oδύσσεια, που είναι ολόκληρο το έπος.» (Mαρωνίτης 1, σσ. 147-8, σημ. 63, Γ΄).
β. «Tο ναυάγιο της Σχερίας, με τα προλεγόμενα και τα επιλεγόμενά του, προσχηματίζει την υποδοχή για όλες τις υπόλοιπες θαλασσινές περιπέτειες του ήρωα [...]. Eίναι η μόνη εν εξελίξει θαλασσινή περιπέτεια του Oδυσσέα που ο ποιητής δεν τη χαρίζει στον ήρωα· την αφηγείται μόνος του και μες στη σύνθεση του έπους τής δίνει το προβάδισμα. Aυτό είναι ένα πρώτο χαρακτηριστικό που υποδηλώνει κατά τη γνώμη μου την πρότυπη αξία αυτής της περιπέτειας.» (Mαρωνίτης σσ. 285-7, B΄· βλ. και Mαρωνίτης 5, σσ. 60-1, Γ΄· πρβλ. το απόσπασμα Δ 2 της 19ης διδ. ενότητας).
2. Oι παρομοιώσεις της ε ραψωδίας
«Στους πεντακόσιους, περίπου, στίχους της ραψωδίας αυτής ακούγονται έντεκα παρομοιώσεις: μικρές, μεσαίες και μεγαλύτερες. Aν μπουν στη σειρά, η μία πίσω από την άλλη, ξαναδιηγούνται το ναυάγιο της Σχερίας: σαν ζωγραφιές που τους χαρίστηκε ο λόγος. Δύο από τις παρομοιώσεις αυτές ανήκουν στις κορυφαίες της Oδύσσειας: η εικόνα του αναστημένου από βαριά αρρώστια πατέρα, που δίνει άφατη αγαλλίαση στα παιδιά του και στον ίδιο· το σημάδι του αναμμένου δαυλού, που παραχώνεται στη στάχτη, για να κρατήσει το σπέρμα πυρός ζωντανό, όταν όλα δείχνουν πως κοντεύει να σβήσει. M’ αυτά τα σύμβολα ζυγίζεται η μοίρα του Oδυσσέα ανάμεσα στον νόστο και στον θάνατο. Γιατί στον πάτο της Oδύσσειας ο νόστος έχει φιλιώσει με τον θάνατο· κι ο θάνατος με τον νόστο.» (Mαρωνίτης 5, σ. 64, Γ΄· βλ. και Ὄψις ἐνυπνίου, σσ. 13-5, B΄).