1. (στ. 325) λεβάντες και νοτιάς, άγριος πουνέντες και βοριάς: Ο λεβάντες είναι ανατολικός άνεμος, ενώ ο πουνέντες δυτικός· φυσούσαν λοιπόν άνεμοι και από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα.

2. (στ. 338) να χαθούν για τους Ατρείδες: Ατρείδες είναι οι γιοι του Ατρέα, ο Αγαμέμνονας και ο Μενέλαος· για χάρη τους – ιδιαίτερα για χάρη του Μενέλαου– έγινε ο Τρωικός πόλεμος, σύμφωνα με τον μύθο.

3. (στ. 367-8) η καλλίσφυρη Ινώ, [...] η Λευκοθέη: Η Ινώ με τους ωραίους αστραγάλους (τα όμορφα πόδια) ήταν κόρη του μυθικού ιδρυτή της Θήβας Κάδμου και αδελφή της Σεμέλης· την τρέλανε η Ήρα, επειδή είχε αναθρέψει τον Διόνυσο, γιο του Δία από τη Σεμέλη, και έπεσε στη θάλασσα· εκεί, ο Ποσειδώνας και οι Νηρηίδες τη δέχτηκαν με καλοσύνη και την έκαναν αθάνατη· με τη θεϊκή της πλέον ιδιότητα η Ινώ ονομάστηκε Λευκοθέη και έγινε προστάτισσα των ναυτικών. Την Ινώ τη γνωρίζετε ίσως από έναν άλλο μύθο ως κακή μητριά του Φρίξου και της Έλλης, που ήταν παιδιά της Νεφέλης και του Αθάμαντα, βασιλιά του Ορχομενού.

4. (στ. 381) το άφθαρτο μαγνάδι: το αθάνατο κεφαλομάντιλο.

5. (στ. 391) σε σκέψη δίβουλη μπλεγμένος: αμφιταλαντευόμενος ανάμεσα σε δύο γνώμες (να δεχτεί ή να μη δεχτεί τις συμβουλές της Λευκοθέης;).

6. (στ. 406) τα άχυρα της θημωνιάς: Θημωνιά είναι ένας μεγάλος σωρός από θερισμένα στάχυα.

7. (στ. 420) σίμωσε προς τις Αιγές: Στις Αιγές (κωμόπολη της Αχαΐας αλλά και πόλη της Εύβοιας) υπήρχε ναός του Ποσειδώνα.

 

 

1. α. Ποια ανθρώπινα πάθη εκδηλώνει ο Ποσειδώνας στους δύο μονολόγους του; (314-320 και 413-418)
   β. Ποια προβλήματα απασχολούν τον Oδυσσέα στους δικούς του μονολόγους και πώς τα αντιμετωπίζει; (327-345 και 390-401)

   O μονόλογος είναι ουσιαστικά διάλογος του ήρωα με τον εαυτό του σε κρίσιμες στιγμές της αφήγησης, όταν αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα και αναζητεί μόνος τη λύση τους. Aποκαλύπτει έτσι τις σκέψεις και τα συναισθήματά του, και ο ακροατής κατανοεί καλύτερα τις ενέργειές του.

2. Στην Ενότητα αυτή παρατηρούμε κλιμάκωση της επιθετικότητας του Ποσειδώνα κατά του Oδυσσέα. Nα διακρίνετε τις φάσεις στις οποίες κλιμακώνεται η επιθετικότητα του θεού, καθώς και τις αντίστοιχες αντιδράσεις του ήρωα.

3. Aναλύστε την παρομοίωση των στίχων 405-406 και προσδιορίστε τη λειτουργία της. Λάβετε όμως πρώτα υπόψη σας τα εξής:

4. Zωγραφίστε τον Oδυσσέα, όπως παρουσιάζεται στους στίχους 407-408.

5. Mε αφορμή τη σχεδία, τον προσανατολισμό και το ναυάγιο του Oδυσσέα, συζητήστε στην τάξη τις δυνατότητες που δίνει στον άνθρωπο η θάλασσα αλλά και τους κινδύνους που κρύβει.

Σε μια απλή παρομοίωση παρομοιάζονται δύο έννοιες, για παράδειγμα, η Iνώ με πουλί (371), ο κορμός του δέντρου με άλογο (407- 408), ο Oδυσσέας με καλό πατέρα (ε 15). Στην επική ποίηση όμως (και όχι μόνο) συναντούμε και παρομοιώσεις σύνθετες, που είναι εκτεταμένες/διεξοδικές· σ' αυτές, η εικόνα που θέλει να μας δείξει ο ποιητής παρομοιάζεται με μια άλλη εικόνα, παρμένη συνήθως από τη φύση ή από την αγροτική ζωή και γνωστή, άρα, στον ομηρικό, τουλάχιστον, ακροατή· λόγου χάρη, το στροβίλισμα της σχεδίας στη θάλασσα από τους ανέμους παρομοιάζεται με το στροβίλισμα των αγκαθιών στον κάμπο από τον βοριά (362-364).
Kατά την ανάλυση μιας διεξοδικής παρομοίωσης διακρίνουμε:
α. τι παρομοιάζεται (εδώ, π.χ., η σχεδία του Oδυσσέα στη θάλασσα)
β. με τι παρομοιάζεται (με τα αγκάθια στον κάμπο)
γ. ποιο είναι το κοινό τους σημείο (το στροβίλισμα από τον άνεμο)
δ. ποιος ο ρόλος/η λειτουργία της παρομοίωσης (φωτίζει τη ζητούμενη εικόνα, συμπληρώνει και πλουτίζει την περιγραφή κ.ά.).

 

 

 

Στη σύγκρουσή του με το μεγάλο διώκτη του, τον Ποσειδώνα, ο Οδυσσέας βασανίστηκε πολύ, αλλά δεν παραιτήθηκε· επιστράτευσε τις σωματικές και νοητικές δυνάμεις του και αντιστάθηκε· αναδείχτηκε έτσι πολύτροπος και καρτερικός. O νικηφόρος αυτός αγώνας του στην πάλη του με έναν θεό ή, έστω, με τη θάλασσα, τονίζει τη δύναμη του ανθρώπου, που έχει κεντρική θέση στην Οδύσσεια.

 

 

Ερμηνευτικές επισημάνσεις

 

1. H σύνδεση με τα προηγούμενα μπορεί να γίνει με ανάκληση των γνωστών ως τώρα για τη σχέση Ποσειδώνα-Οδυσσέα, όπως:

• η αιτία και οι συνέπειες της έχθρας του Ποσειδώνα για τον Οδυσσέα, καθώς και η απουσία του θεού στους Αιθίοπες, όταν στον Όλυμπο αποφασιζόταν ο νόστος του ήρωα (α 23-31/<20-7>, 79-92/<68-79>)·

• τα περιθώρια που άφησε ο Δίας και για άλλα βάσανα του Οδυσσέα στη θάλασσα (ε38/<33>).

Τα στοιχεία αυτά έχουν ήδη προετοιμάσει την επίθεση του Ποσειδώνα που, επιστρέφοντας από τους Αιθίοπες, μόλις βλέπει τον Οδυσσέα «ν' αρμενίζει», οργίζεται και μονολογώντας αποκαλύπτει:

• ότι οι θεοί άλλαξαν γνώμη όσο εκείνος έλειπε, που σημαίνει ότι προηγουμένως είχαν συμφωνήσει για την τιμωρία του Οδυσσέα, «παρέγραψαν» όμως, φαίνεται, το σφάλμα του ως εξοφλημένο με τον καιρό και τη συμπεριφορά του, σε συνάρτηση με την κρίση που υπάρχει στην Ιθάκη- δεν τους αφορούσε άλλωστε-

• ότι γνωρίζει και ο ίδιος πως είναι της μοίρας του Οδυσσέα να σωθεί, όταν φτάσει στους Φαίακες, και ότι τη μοίρα του δεν μπορεί να την αλλάξει.

Αποφασίζει λοιπόν αυτό που μπορεί: να τον βασανίσει όσο ακόμη βρίσκεται στον χώρο του με τα όπλα που διαθέτει, την τρίαινα που συνταράσσει τον πόντο κτλ. (311-20/<282-90>). Έτσι, όταν -μετά το ναυάγιο- είδε το θύμα του σε δεινή θέση, σάρκασε χαιρέκακα για την εκδίκηση που πήρε και το εγκατέλειψε, για να καταφύγει στο παλάτι του στις Αιγές (413-20/<375-81>).

 

2. Οι φάσεις της επιθετικότητας του Ποσειδώνα και της αντίστοιχης αντίδρασης του Οδυσσέα σε συνάρτηση με την παρέμβαση της Ινώς.

α. επίθεση του Ποσειδώνα: Με την τρίαινά του ο Κοσμοσείστης πλήττει ουρανό, στεριά και θάλασσα συγχρόνως και ξεσηκώνει όλους τους ανέμους που «σήκωσαν τεράστιο κύμα» (321-6/<291-6>).

α. αντίδραση του Οδυσσέα: «λύγισε η ψυχή του» και μονολογώντας αποκαλύπτει τις σκέψεις και τα συναισθήματά του (327-45/<297-312>):

• συνειδητοποιεί τη δύσκολη θέση του και θυμάται με τρόμο την πρόβλεψη της Καλυψώς στο ε 227-8/ <206-7>·

• υποθέτει ότι ο Δίας προκάλεσε τη θαλασσοταραχή και δεν βλέπει σωτηρία·

• καλοτυχίζει τους συμπολεμιστές του που έπεσαν στην Τροία και εύχεται να είχε την τύχη τους, γιατί θα κέρδιζε έτσι τιμή και δόξα- ο άδοξος θάνατος τον τρομάζει.

Αγωνία λοιπόν και απελπισία κυριεύουν τον Οδυσσέα, αντίδραση εντελώς φυσιολογική στην αιφνίδια μεταβολή της κατάστασης, λόγος βλάσφημος όμως δεν βγαίνει από το στόμα του.

β' επίθεση του Ποσειδώνα: H τρικυμία επιτείνεται: κύμα σαρωτικό έπεσε πάνω στον Οδυσσέα, ταρακούνησε τη σχεδία κι εκείνος βρέθηκε μακριά της- η θύελλα συνέτριψε το κατάρτι και στροβίλιζε το σκάφος όπως ο βοριάς τα αγκάθια στον κάμπο- και ο Οδυσσέας «κεφάλι δεν μπορούσε να σηκώσει / μπρος στην ορμή των φοβερών κυμάτων» (346-54/<313-21> και 361-6/<327-32>).

β. αντίδραση του Οδυσσέα, που παρεμβάλλεται στη διακεκομμένη επίθεση του Ποσειδώνα: «κάποια στιγμή ωστόσο ανάβλεψε» και, αν και αποκαμωμένος, αρπάχτηκε από τη σχεδία και καθισμένος στη μέση της προσπαθούσε να σωθεί (355-60/<322-6>).
Τώρα που ο κίνδυνος είναι άμεσος δεν βρίσκει θέση η λιποψυχία· διατηρεί την ψυχραιμία του και, παρά την εξάντληση, προβαίνει σε ενέργειες αποτελεσματικές.
Παρεμβάλλεται το επεισόδιο της Ινώς (και σαν ανάπαυλα). H Λευκοθέη, σαν από μηχανής θεά, ενθαρρύνει τον Οδυσσέα με τη μορφή πουλιού (367-89/<333-53>):

• του αποκαλύπτει τον αίτιο της συμφοράς του, αλλά και ότι «δεν θα μπορέσει να τον θανατώσει»·

• τον συμβουλεύει να ξεντυθεί, να αφήσει τη σχεδία και κολυμπώντας να προσπαθήσει να φτάσει στη χώρα των Φαιάκων, «όπου η μοίρα του του γράφει να γλιτώσει»·

• του δίνει και το άφθαρτο μαντίλι της, που οι μαγικές του ιδιότητες αποτρέπουν τον θάνατο «και τ' άλλα πάθη», με αίτημα να της το επιστρέψει, όταν βγει στη στεριά - και βυθίζεται στη θάλασσα.

Ο Οδυσσέας, μονολογώντας πάλι, σκέφτεται και ζυγίζει όσα άκουσε, για να βρει την καλύτερη λύση:

• η συμβουλή της Ινώς να εγκαταλείψει τη σχεδία και να κολυμπήσει τον κάνει να υποψιάζεται δόλο, γιατί βλέπει μακριά τη στεριά, όπου του είπε πως είναι της μοίρας του να σωθεί·

• αποφασίζει, λοιπόν, να μείνει στη σχεδία, και μόνο όταν το κύμα την καταλύσει, τότε θα πέσει στο νερό, αφού δεν βρίσκει «άλλο συμφερότερο» (390-401/<354-64>).

Δύσπιστο και επιφυλακτικό δείχνει τον Οδυσσέα αυτός ο μονόλογος αλλά και αποφασιστικό.

γ' επίθεση του Ποσειδώνα: κορύφωση της τρικυμίας: «κύμα μεγάλο, άγριο, φοβερό και κατακόρυφο» ρίχνει καταπάνω του, που διαλύει τη σχεδία, όπως ο σφοδρός άνεμος τα άχυρα της θημωνιάς, εικόνα που δείχνει άθυρμα στα χέρια του θεού/της φυσικής δύναμης το πρόχειρο έργο του ανθρώπου (402-6/<365-70>).

γ' αντίδραση του Οδυσσέα: «κρατήθηκε σ' έναν κορμό / τον καβαλίκεψε», ξεντύθηκε, ζώστηκε το μαντίλι της Ινώς, «βούτηξε στη θάλασσα» και κολύμπησε (407-12/<370-5>).
Ενέργειες μελετημένες, χωρίς επιφυλάξεις τώρα.

— Η ανάμειξη δυνάμεων υπερφυσικών μυθοποιεί την κατά τα άλλα ρεαλιστική περιγραφή της τρικυμίας· οι συγκλονιστικές εικόνες της (ακουστικές και οπτικές κυρίως, αλλά και γεύσης και αφής) προκαλούν δέος, καθώς αντανακλούν την κοινή μοίρα των θνητών που αντιμετωπίζουν θανάσιμους κινδύνους, αλλά και αίσθημα περηφάνιας για τον ηρωικό αγώνα του ανθρώπου.

Στην πάλη του, λοιπόν, με το φυσικό φαινόμενο ο Οδυσσέας επαληθεύει τον εαυτό του: κλονίζεται αναλογιζόμενος τον κίνδυνο, μέσα στον κίνδυνο όμως δεν χάνει την ψυχραιμία του· βρίσκει γρήγορα τις δυνάμεις του, τις σωματικές και τις νοητικές, και ενεργεί με ταχύτητα και ευστοχία σωτήρια· είναι πράγματι πολύτροπος, πολύμητις, πολύτλας. Ο νικηφόρος αυτός αγώνας του υπογραμμίζει, από άλλη σκοπιά τώρα, τον ανθρωποκεντρισμό της Οδύσσειας.

 

Οι τρεις επιθέσεις του Ποσειδώνα και οι αντίστοιχες αντιδράσεις του Οδυσσέα.

Eίναι αισθητή η κλιμάκωση των επιθέσεων του Ποσειδώνα –και σε τρεις αναβαθμούς– και των αντίστοιχων αντιδράσεων του Oδυσσέα, με μια παραστατική δε απεικόνισή της στον πίνακα γίνεται εύκολα κατανοητή από τα παιδιά. H σκάλα/κλίμακα από μόνη της υποβάλλει τη λειτουργία της κλιμάκωσης, της συνεχώς αυξανόμενης έντασης, εφόσον, βέβαια, η κλίμακα είναι ανιούσα, γιατί μπορεί να είναι και κατιούσα, οπότε μιλούμε για συνεχώς ελαττούμενη ένταση ή αποκλιμάκωση, που θα δούμε στην επόμενη ενότητα.Σχηματική παράσταση της εν λόγω κλιμάκωσης:

 

 

Μπορεί να παρατηρηθεί ότι η κλιμάκωση της δράσης (το κλιμακωτό σχήμα, γενικά) κλιμακώνει, αντίστοιχα, το ενδιαφέρον και την αγωνία του ακροατή/αναγνώστη για την εξέλιξη.

 

2. O μονόλογος

O μονόλογος είναι ουσιαστικά διάλογος του ήρωα με τον εαυτό του σε κρίσιμες στιγμές της αφήγησης, όταν αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα και αναζητεί μόνος τη λύση τους. Αποκαλύπτει έτσι τις σκέψεις και τα συναισθήματά του, και ο ακροατής κατανοεί καλύτερα τις ενέργειές του.

 

3. Παρομοίωση

 

Σε μια απλή παρομοίωση παρομοιάζονται δύο έννοιες, για παράδειγμα, η Iνώ με πουλί (371), ο κορμός του δέντρου με άλογο (407-408), ο Oδυσσέας με καλό πατέρα (ε 15). Στην επική ποίηση όμως (και όχι μόνο) συναντούμε και παρομοιώσεις σύνθετες, που είναι εκτεταμένες/διεξοδικές· σ’ αυτές, η εικόνα που θέλει να μας δείξει ο ποιητής παρομοιάζεται με μια άλλη εικόνα, παρμένη συνήθως από τη φύση ή από την αγροτική ζωή και γνωστή, άρα, στον ομηρικό, τουλάχιστον, ακροατή· λόγου χάρη, το στροβίλισμα της σχεδίας στη θάλασσα από τους ανέμους παρομοιάζεται με το στροβίλισμα των αγκαθιών στον κάμπο από τον βοριά (362-364).

 

Κατά την ανάλυση μιας διεξοδικής παρομοίωσης διακρίνουμε:

α. τι παρομοιάζεται (εδώ, π.χ., η σχεδία του Oδυσσέα στη θάλασσα) (αναφορικό μέρος)

β. με τι παρομοιάζεται (με τα αγκάθια στον κάμπο) (δεικτικό μέρος)

γ. ποιο είναι το κοινό τους σημείο (το στροβίλισμα από τον άνεμο)

δ. ποιος ο ρόλος/η λειτουργία της παρομοίωσης φωτίζει τη ζητούμενη εικόνα, καθώς
την παραλληλίζει με μια γνωστή (στον ομηρικό τουλάχιστον ακροατή) εικόνα, συμπληρώνει συχνά την περιγραφή και την πλουτίζει, καθώς εισάγει στον ηρωικό κόσμο του έπους στοιχεία της καθημερινής
ζωής (εδώ, από τη φύση).

 

Αποσπάσματα από τη σχετική βιβλιογραφία / αρθογραφία

 

1. H αντίληψη του ηρωισμού στην Oδύσσεια σε αντίθεση με τον ηρωισμό της Iλιάδας

 

«Hρωισμός στην Iλιάδα θα πει να κερδίσεις τη δόξα, ακόμα και αν είναι να το πληρώσεις με τη ζωή σου. [...] O Oδυσσέας, αντίθετα, δεν έχει να κάνει μιαν επιλογή σαν των ηρώων της Iλιάδας. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως και τη δική του τη ζωή την απειλούν κίνδυνοι· πριν από τον γυρισμό του στην Iθάκη όμως δεν κινδυνεύει από αντίμαχους, που θα μπορούσε και θα έπρεπε να πολεμήσει. Aντιμετωπίζει μόνος κινδύνους, που βρίσκονται πέρα από τα ανθρώπινα μέτρα. Tο να υποκύψει πολεμώντας δεν θα του έφερνε καμιά δόξα· το να νικήσει δεν θα είχε παρά ένα μόνο νόημα: να εξασφαλίσει την επιβίωσή του.

Mία μόνο φορά ο Oδυσσέας κάνει στην Oδύσσεια μιαν επιλογή ηρωική: ενώ θα μπορούσε να μείνει στην Kαλυψώ με την αγάπη της, προτιμάει μια ζωή που τον περιμένει γεμάτη δυσκολίες, μόνο και μόνο για να ξαναβρεί τη θνητή γυναίκα του, την Πηνελόπη. Έτσι διαλέγει τη μοίρα του ως ανθρώπου με όλα τα βάσανα που της αναλογούν. H επιλογή όμως αυτή δεν γίνεται για την τιμή· γίνεται γιατί αυτή είναι η μοίρα του, η ταυτότητά του, η ζωή του.

Έχουμε να κάνουμε με μιαν αντίληψη του ηρωικού πολύ διαφορετική. Mπορεί να κινητοποιεί τις ίδιες αξίες, το ίδιο κουράγιο και την ίδια επιθυμία να βεβαιώσει κανείς την ύπαρξή του, οι συνθήκες όμως είναι εντελώς διαφορετικές. [...] Mπορεί ο ηρωισμός αυτός να μην είναι παρά η συμπληρωματική όψη του πρώτου: H εκστρατεία προϋποθέτει την επιστροφή, και αντίθετα. Mπορεί ακόμα, τα χρόνια που γράφτηκε η Oδύσσεια [...], πιο σφραγισμένα από τις καινούριες πραγματικότητες του αποικισμού, των ταξιδιών, του αγώνα που πρέπει να κάνει κανείς μόνος του για να επιζήσει, να οδήγησαν τον ποιητή να διεργαστεί ένα καινούριο ιδανικό ηρωισμού, καμωμένο για ανθρώπους που αντιμετωπίζουν όλες τις δυσκολίες, απομονωμένους, υποχρεωμένους να τα βγάλουν πέρα μόνοι τους. Ένα πράγμα μού φαίνεται σίγουρο: Όλα πρέπει να τα ανάγουμε σ’ αυτή την αλλαγή του ιδανικού. Nομίζω πως είναι η μόνη που ρυθμίζει σχεδόν όλες τις διαφορές περιεχομένου ανάμεσα στα δύο έπη. [...] Έχουμε να κάνουμε με την ίδια τέχνη, με τον ίδιο κόσμο· η παρουσία όμως ενός διαφορετικού ιδανικού και χωρίς αμφιβολία πιο μοντέρνου φτάνει για ν’ ανοίξει προοπτικές διαφορετικές.»

 

(Romilly, J. de (μτφρ. E. Kακριδή), «Mαγικά αντικείμενα στην Iλιάδα και στην Oδύσσεια», Φιλόλογος 36/1984., σσ. 87-90, B΄).

 

 

2. Η τέχνη και ως ευρετική δύναμη του νου

«Ό,τι οι αρχαίοι ονόμαζαν τέχνη, είχε να κάνει προπαντός με τη δεξιοσύνη των χεριών - που ασκεί με πρότυπο τρόπο ο Οδυσσέας, φτιάχνοντας τη σχεδία του. Όταν ο Ποσειδών θα συντρίψει με την οργή του τη σχεδία, ο ήρωας πρέπει να σχεδιάσει πια με το μυαλό του: σκέφτεται και ζυγίζει, για να βρει το καλύτερο. Αυτή είναι η άλλη όψη της τέχνης: η ευρετική δύναμη του νου, αφού δεν φτάνουν πια τα χέρια για τη λύση ενός άλυτου προβλήματος.»

 

(Μαρωνίτης 5, σ. 62, Γ'). Βλ. και τη σημείωση 7 της προηγούμενης διδ. Ενότητας.