2. Ο Μινωικός πολιτισμός
3. Η θρησκεία και η τέχνη των Μινωιτών
Διδασκαλία με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:
Ταυτότητα - Χώρος – Χρονικά όρια, σσ.23, 25
Λόγοι-παράγοντες ανάπτυξης, σ. 23
Κέντρα μινωικού πολιτισμού, σ. 23
Ρόλος των ανακτόρων, σσ. 23-24
Κοινωνική και πολιτική οργάνωση, σ. 24-25
Γραφή, σ. 25
Καταστροφή μινωικού πολιτισμού – Η παρουσία των Μυκηναίων στην Κνωσό, σ. 25
Θρησκεία, σ. 26
Τέχνη, σσ. 27-28
Υποστηρικτικό υλικό:
-Χάρτης της Ανατολικής Μεσογείου, ώστε να διαπιστωθεί η θέση της Κρήτης και ειδικά των ανακτορικών κέντρων σε σχέση με τον υπόλοιπο μεσογειακό χώρο και να επισημανθεί το γεωγραφικό πλεονέκτημα σε μια εποχή που η ναυσιπλοΐα γινόταν με μικρά πλεούμενα.
Για χάρτες, βλ. και: εδώ
Σχέσεις με την Αίγυπτο: εδώ
-Εικόνες επιλεγμένων έργων τέχνης, ώστε να καταγραφούν συμπεράσματα για τη θρησκεία, τη ζωή των Μινωιτών και τα χαρακτηριστικά της τέχνης τους.
-Εικόνες επιλεγμένων έργων τέχνης, ώστε να διαπιστωθούν οι σχέσεις μινωικού και κυκλαδικού πολιτισμού (διαφορές και ομοιότητες του μινωικού και κυκλαδικού πολιτισμού, ιδίως με τον πολιτισμό της Θήρας).
Για σχετικό υλικό, βλ. εικόνες σχολικού βιβλίου και έκθεση Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου: εδώ
Τελετουργίες: εδώ
Θρησκεία: εδώ
Δίσκος Φαιστού: εδώ
Προτεινόμενη δραστηριότητα:
-Προσπαθήστε να αναπαραστήσετε μία μέρα (καθημερινή ή μέρα γιορτής) στο ανάκτορο της Κνωσού.
2 ώρες
Ειδικοί διδακτικοί στόχοι:
Οι μαθητές επιδιώκεται:
• Να γνωρίσουν το ιστορικό περίγραμμα του μινωικού κόσμου.
• Να μάθουν τα κύρια χαρακτηριστικά του.
• Να κατανοήσουν τους λόγους της ανάπτυξης και εξάπλωσης
ενός ευφάνταστου και λαμπρού πολιτισμού.
Προετοιμασία:
Καλούμε τους μαθητές να θυμηθούν όσα διδάχθηκαν στο
προηγούμενο μάθημα για τις σχέσεις των Κυκλάδων με την Κρήτη και έτσι
μεταφερόμαστε αβίαστα στον μινωικό κόσμο.
Προσπέλαση:
Με βάση την αεροφωτογραφία του ανακτόρου της Κνωσού καλούμε
τους μαθητές να συλλάβουν, κατά το δυνατόν, την οργάνωση του μινωικού ανακτόρου.
Συμπληρώνουμε, υπογραμμίζοντας ότι το μινωικό ανάκτορο ήταν το κέντρο μιας
πλήρως συγκροτημένης οικονομικής, πολιτικής, θρησκευτικής και κοινωνικής ζωής.
Στηριζόμενοι στο παράθεμα από τον Θουκυδίδη υπογραμμίζουμε
την έκταση της μινωικής θαλασσοκρατίας και τη σημασία των αναμνήσεων που η
θαλασσοκρατία αυτή άφησε στους Έλληνες.
Με κέντρο το παράθεμα του βιβλίου, το οποίο αναφέρεται στην
κρητική κοινωνία, θα προσπαθήσουμε με τη βοήθεια των μαθητών να σχηματίσουμε την
πυραμίδα αυτής της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, κύριο χαρακτηριστικό της οποίας
ήταν μια σαφής ιεράρχηση, όπως ακριβώς και στην Αίγυπτο.
Ο δίσκος της Φαιστού θα μας οδηγήσει στο σύστημα γραφής των
Κρητών, αρχικά ένα είδος ιερογλυφικών, στη συνέχεια η Γραμμική γραφή Α.
Εμπέδωση:
Ο καθηγητής θα τονίσει τέσσερα κύρια σημεία: Το ανάκτορο
κέντρο όλων των δραστηριοτήτων μιας πλήρως ιεραρχημένης κοινωνίας· Ισχυρή
κεντρική διοίκηση· Θαλασσοκρατία· Δύο μορφές γραφής.
Πηγές
Οι σuντελεστές της μινωικής εξάπλωσης στο Αιγαίο
«Πολλοί είναι οι λόγοι στους οποίους έχει αποδοθεί η μινωική εξάπλωση στον αιγιακό χώρο. Η ανάγκη στρατιωτικής άμυνας, που είχε πιθανόν οδηγήσει στη δημιουργία μιας ζώνης προστασίας γύρω από την Κρήτη, η δημογραφική άνοδος, οι εμπορικές ανάγκες, οι μεταβολές των πολιτικών συνθηκών. Τελικά, όμως, όλοι αυτοί οι παράγοντες μπορεί να έπαιξαν κάποιο ρόλο, ο καθένας σε διαφορετικό βαθμό.
Η δημογραφική άνοδος και η πιθανή αναζήτηση νέων καλλιεργήσιμων εδαφών μπορεί να συνέβαλαν στον απερχόμενο «εκμινωισμό» των νησιών της Δωδεκανήσου· στην Κάρπαθο φαίνεται ότι σχηματίσθηκαν αγροτικές κοινότητες· οι αποικίες στα Τριάντα και στην Κω ενδέχεται να επέδρασαν στην αξιοποίηση των εύφορων εδαφών. Το φαινόμενο έμεινε, ωστόσο, πολύ περιορισμένο χρονικά. Το γεγονός ότι οι διάφορες αποικίες και οι σχέσεις με τις Κυκλάδες επέτρεψαν να σχηματιστεί ένα σύστημα περιφρούρησης και άμυνας των εμπορικών δρόμων δεν χωρεί αμφιβολία· ίσως όμως να μην ήταν αυτός ο πρωταρχικός στόχος της μινωικής εξάπλωσης, σε μία εποχή που η Κρήτη δεν φαίνεται να αντιμετωπίζει εξωτερικούς κινδύνους.
Η ανάπτυξη δραστηριοτήτων εμπορικού χαρακτήρα, όπως η εισαγωγή απαραίτητων πρώτων υλών στην Κρήτη και ο έλεγχος των ανταλλαγών στον αιγιακό χώρο μέχρι και την Ανατολή, θα μπορούσε να είναι ο πιθανότερος λόγος αυτής της πολύμορφης θαλασσοκρατορίας. Ο παράγοντας αυτός ερμηνεύει καλύτερα τις προνομιακές σχέσεις που αναπτύχθηκαν μεταξύ Κρήτης και ορισμένων Κυκλάδων: της Κέας, που γειτονεύει με τα ορυχεία του Λαυρίου στην Αττική, της Μήλου, που προμηθεύει τον οψιανό και αποτελεί σταθμό πρoς την Αργολίδα, και της Θήρας, στο σταυροδρόμι των σπουδαιότερων θαλάσσιων δρόμων. Η γεωγραφική θέση των νησιών αυτών τα ανέδειξε σε θέσεις κλειδιά για τον έλεγχο του αιγιακού εμπορίου. Επιπλέον, από την αποικία των Κυθήρων εξασφαλιζόταν η πρόσβαση στη νότια Πελοπόννησο και στα λακωνικά ορυχεία, ενώ οι αποικίες της Δωδεκανήσου έλεγχαν το δρόμο προς τη Μ. Ασία και την Ανατολή.
Η ανάγκη εισαγωγής μετάλλου στην Κρήτη αναφέρθηκε συχνά ως αιτία της έντονης εμπορικής δραστηριότητας που αναπτύχθηκε στο Αιγαίο. Η Κρήτη θα πρέπει να προσέφερε ως αντάλλαγμα υφάσματα, γεωργικά και βιοτεχνικά προϊόντα. Δεν αποκλείεται, μάλιστα, να προσπάθησε να επωφεληθεί από το διαμετακομιστικό εμπόριο και οι Μινωίτες να λειτούργησαν οι ίδιοι oς μεσάζοντες στην Ανατολή και την Αίγυπτο, όπως ρητά αναφέρεται στα αιγυπτιακά κείμενα σχετικά με τους Κεφτιού. Η διάδοση του μινωικού μετρικού συστήματος στις Κυκλάδες, η οποία αποδεικνύεται από το μεγάλο αριθμό σταθμών που βρέθηκαν στο Ακρωτήρι, τη Φυλακωπή και την Αγία Ειρήνη και φαίνεται να αντιστοιχούν στη μινωική μονάδα, θα μπορούσε να αποτελεί μία επιβεβαίωση κάποιας κυριαρχίας των Μινωιτών στο αιγιακό εμπόριο. Ο προσανατολισμός αυτός της μινωικής δραστηριότητας πρέπει να επανατοποθετηθεί στο γενικότερο πλαίσιο ανάπτυξης των ανταλλαγών ανάμεσα
στον μυκηναϊκό κόσμο, τις Κυκλάδες και την Ανατολή.»
JEAN CLAUDE POURδAT, «Η αρχή της Ύστερης Χαλκοκρατίας στην Κρήτη», μετ. Άννα Φίλιππα. Touchais, στο συλλογικό έργο Οι πολιτισμοί του Αιγαίου, Αθήνα, 1996, σσ. 341-343.
Οι συντελεστές της μινωικής εξάπλωσης: μια άλλη άποψη
«Δεδομένου του χαρακτήρα της μινωικής «Κοινής», με την Κρήτη δεσπόζουσα (πολιτισμική και οικονομική) δύναμη και τον μινωικό κόσμο στα βορεινά της (Β, ΒΑ, ΒΔ) να 'ναι ετερόφωτος δέκτης της ακτινοβολίας της, θεωρείται σκόπιμο να γίνει χρήση του ερμηνευτικού μοντέλου κέντρο - περιφέρεια (ή world systems) που σήμερα βρίσκει πολλούς οπαδούς ανάμεσα στους ιστορικούς και αρχαιολόγους. Θεωρήθηκε ακόμη απαραίτητο να χρησιμοποιηθούν τρέχουσες κοινωνικές και ανθρωπολογικές - εθνολογικές θεωρίες αναφορικά με ατομικές επιλογές και πρωτοβουλίες, τάξεις και κοινωνικές ιεραρχίες, κοινωνική ρευστότητα, καθώς και κοινωνικά φαινόμενα και διαδικασίες όπως ο συναγωνισμός, η φιλοδοξία και ο σνομπισμός, ή τέλος κοινωνικές στρατηγικές, όπως η κοινωνική μίμηση (emulation). Με την τελευταία μπορεί κανείς να σκαρφαλώσει τη σκάλα της κοινωνικής ιεραρχίας προς αγανάκτηση της υπάρχουσας τάξης που θα σπεύσει ν' αλλάξει τα σύμβολα (υλικά ή όχι) της υπεροχής της (counter emulation), για ν' αποκατασταθεί η τάξη.
Στον μινωικό κόσμο όμως τέτοια σύμβολα, απρόσιτα στα βαλάντια
–αλλά και στις άλλες δυνατότητες (λ.χ. να ταξιδεύουν)– των χαμηλών στρωμάτων, θα μπορούσαν ν' αποκτηθούν πέρα από τη θάλασσα. Υπάρχουν ενδείξεις ότι το εξωτερικό εμπόριο ελεγχόταν από τις ελίτ. Με το πέρασμα όμως του χρόνου η ανερχόμενη αστική τάξη (έντονα σημάδια αστικοποίησης εμφανίζονται από την αρχή της παλαιοανακτορικής περιόδου) ή τουλάχιστον κάποια μέλη της θα μπορούσαν αν όχι να ασκούν εξωτερικό εμπόριο, τουλάχιστον να γίνονται κάτοχοι εισαγόμενων (κύρια από την Αίγυπτο και Εγγύς Ανατολή), μέσω εμπόρων της μινωικής περιφέρειας. Έτσι την κοινωνική αναπαραγωγή μπορεί να διαδεχόταν ο κοινωνικός μετασχηματισμός και αντίστροφα.
Οι έμποροι της περιφέρειας τώρα επιστρέφοντας στα νησιά τους ή στις ακτές της Πελοποννήσου και της Μικρασίας έφερναν μαζί τους από την Κρήτη, αλλά και από αλλού, είδη πολυτελείας, αλλά και ιδέες, τέχνες και τεχνικές, που θα επιστρατεύονταν σε παρόμοιες κοινωνικές αντιπαραθέσεις στην περιφέρεια. Μόνο που εδώ κυρίαρχο ρόλο, κοντά στην εσωτερική κοινωνική μίμηση (emulation), πρέπει να έπαιζε η εξωτερική μίμηση (των ζηλευτών μινωικών προτύπων), δηλαδή η αναδρομική εφαρμογή του συνδρόμου των Βερσαλλιών (Versailles Effect).
Κάπως έτσι βλέπει η μοντέρνα κοινωνική αρχαιολογία το φαινόμενο του εκμινωισμού στο Αιγαίο. Χωρίς αποικισμούς και θαλασσοκρατίες, χωρίς εισβολές και μεταναστεύσεις.»
MANOLS MELAS, "Acculturation aπd social mobility in the Minoan World",Aegeum 7, Πρακτικά Troisiem Rencontre egeenne internationale de l’ Universite de Liege, με θέμα "Thalassa: L’ Egee prehistorique et la mer» Univesite de Liege, 1991, σελ. 169-188.