2. Η πόλη-κράτος και η εξέλιξη του πολιτεύματος

Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

Συστατικά στοιχεία της πόλης-κράτους, σ. 45

Ρόλος της οπλιτικής φάλαγγας στη διαμόρφωση της έννοιας του πολίτη, σ. 45

Σειρά εξέλιξης πολιτευμάτων (απλή αναφορά/ διάγραμμα)

Υποστηρικτικό υλικό:

-Χάρτης της αρχαίας Αττικής εδώ και τοπογραφικός χάρτης της αρχαίας Αθήνας εδώ (ανενεργό), ώστε να γίνουν αντιληπτά: α) τα όρια της πόλης κράτους Αθήνα, β) να εντοπίσουν την Ακρόπολη, το άστυ, την ύπαιθρο χώρα.

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Δραστηριότητες για την οπλιτική φάλαγγα με εικόνες και πηγές: εδώ, εδώ

 1 ώρα 

 

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι:

Οι μαθητές επιδιώκεται:

• Να γνωρίσουν τις συνέπειες που οδήγησαν στη δημιουργία της πόλης-κράτους.

• Να κατανοήσουν τις μεταβολές που επέφερε η οπλιτική φάλαγγα στις κοινωνικές σχέσεις.

• Να αξιολογήσουν τις διεργασίες, μέσω των οποίων δρομολογήθηκε η πολιτειακή μεταβολή, από την αριστοκρατία στην ολιγαρχία.

• Να προβληματιστούν πάνω στις συνθήες που οδήγησαν στην τυραννίδα.

 

Προετοιμασία:

Η εξέταση των αποτελεσμάτων του αποικισμού, που είχε δοθεί ως άσκηση των μαθητών, θα διευκολύνει τον συσχετισμό του αποικισμού με την πόλη-κράτος. Ο νέος αυτός θεσμός επέφερε σημαντικές αλλαγές στην κοινωνική και πολιτειακή οργάνωση. Η παρατήρηση του χάρτη θα διευκολύνει τους μαθητές να κατανοήσουν τη νέα πραγματικότητα στον ελληνικό χώρο.

 

Προσπέλαση:

Ως εισαγωγή στο νέο μάθημα μπορεί να χρησιμεύσουν τα γνωρίσματα του φυλετικού κράτους, όπως κοινός πρόγονος, θρησκευτικές τελετές, αλληλεγγύη, συλλογική εργασία, κοινός τόπος ταφής κ.ά. Η ένωση των συνοικισμών και η συγκρότηση της πόλης επέφεραν πλήθος μεταβολών. Το άτομο συνειδητοποιεί την ιδιότητά του ως πολίτη, αποκτά προσωπικότητα. Εντάσσει τον εαυτό του σε κοινωνικά σύνολα, εκφράζεται διαφορετικά, συμφωνεί ή διαφωνεί. Τα μεγαλόπρεπα ιδρύματα, ιδίως οι δωρικοί ή ιωνικοί ναοί αποτυπώνουν το μεγαλείο της πόλης, ενώ οι κούροι και οι κόρες απεικονίζουν την αξία του ανθρώπου.

Ειδικός λόγος πρέπει να γίνει για την οπλιτική φάλαγγα και την ανάπτυξη συντροφικού πνεύματος ανάμεσα στους πολεμιστές. Οι φιλικοί δεσμοί που αναπτύχθηκαν μεταξύ τους έσπασαν τις διαχωριστικές γραμμές των κοινωνικών διαφορών. Έπαυσε η κατοχή αλόγων να αποτελεί προνόμιο των ευγενών. «Τα νέα όπλα και η στρατιωτική άσκηση ήταν στοιχεία προσιτά και σε άλλες κοινωνικές ομάδες. Η νέα τακτική συμβάλλει στη διαμόρφωση πολιτικής συνείδησης και στην προβολή αξιώσεων για συμμετοχή στη διοίκηση των κοινών, που μέχρι τότε αποτελούσε προνόμιο των ευγενών» (Α. Ραμού-Χαψιάδη, Από τη φυλετική κοινωνία στην πολιτική, Εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1982, σελ. 105-106).

Με την ανάγνωση του παραθέματος «Αριστίνδην και πλουτίνδην» θα διασαφηθούν οι έννοιες της αριστοκρατίας και της πλουτοκρατίας, όπου το κριτήριο της καταγωγής υποχωρεί μπροστά σ' αυτό του πλούτου. Η μετάβαση στην ολιγαρχία θα εξηγηθεί ως αναγκαιότητα των νέων συνθηκών που δημιούργησαν ο αποικισμός και η οικονομική ανάπτυξη. Ο χαρακτήρας, πάντως, του πολιτεύματος, από την άποψη του αριθμού των συμμετεχόντων στην εξουσία, ήταν και είναι ολιγαρχικός.

Η λαϊκή δυσαρέσκεια που εκφράστηκε μέσω δυναμικών διεκδικήσεων έδωσε την ευκαιρία στα μεμονωμένα άτομα να επιβάλουν τυραννία. Αφού αναγνωστούν τα παραθέματα «Ο Πεισίστρατος και ο αγρότης» και «Έκοβε τα στάχυα που εξείχαν», καλό είναι να διευκρινιστεί η έννοια της τυραννίδας. Ο δίολκος και το Ευπαλίνειο υδραγωγείο (βλ. εικόνες), σημαντικά ως προς τη σύλληψη και την εκτέλεση έργα, δίνουν το μέτρο των δυνατοτήτων της εποχής. Ο συσχετισμός με αντίστοιχα σύγχρονα θα καταδείξει την πρόοδο που έχει συντελεστεί.

 

Εμπέδωση:

Ως άσκηση μπορεί να δοθεί η διαφορά ανάμεσα στην αριστοκρατία και την ολιγαρχία και ανάμεσα στην ολιγαρχία και την τυραννίδα.

---

Πηγές

Η εξέλιξη που συντελείται στον ελληνικό κόσμο από τον 8^ο και 6^ο αιώνα π.χ. προσεγγίζεται ερμηνευτικά ως ανάγκη βελτίωσης των συνθηκών της ζωής, ως αντίδραση σε πολιτικές πιέσεις και ως πνευματική ανησυχία.

Οι λαϊκές διεκδικήσεις αποτελούν κινητήριες δυνάμεις που επιφέρουν πολιτειακές μεταβολές. Στην Αθήνα συγκεκριμένα «ἡ γῆ ὁλίγων ἦν». Η πραγματικότητα αυτή εξέθρεψε τα λαϊκά αιτήματα: «γης αναδασμός» και κατάργηση «τοῦ ἐπὶ σώμασι δανείζειν» και κινητοποίησε λαϊκές μάζες. Στη Σπάρτη η ανάγκη πειθαναγκασμού των ειλώτων θα οδηγήσει στη δημιουργία στρατοκρατικού πολιτεύματος.

Ο λόγος του Ηροδότου (8.144) «τὸ Ἕλληνικόν, ἐὸν ὅμαιμόν τε και ὁμόγλωσσον, και θεῶν ἱδρύματά τε κοινά καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπα» εξηγεί σε ένα βαθμό τον χαρακτήρα του συνεκτικού δεσμού των Ελλήνων, όπως αυτός είχε διαμορφωθεί τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο.

Η αντιμετώπιση του περσικού κινδύνου έφερε στο προσκήνιο ισχυρές προσωπικότητες, όπως ήταν ο Μιλτιάδης, ο Λεωνίδας, ο Θεμιστοκλής, ο Παυσανίας. Οι ηγέτες αυτοί συνδύαζαν στρατηγική ικανότητα και διορατικότητα και εξέφρασαν αποτελεσματικά τα οράματα και τη δυναμική του πλήθος που τους ακολούθησε.

Πολιτική εξέλιξη

Κατά τον Αριστοτέλη (Πολιτ. 1279a 28 - 1279b 10) το πολίτευμα είναι η κυρίαρχος των πόλεων εξουσία η οποία εκπροσωπείται ή από ένα άτομο ή από λίγους ή α­πό πολλούς. Όταν δε η αρχή του ενός ή των λίγων ή των πολλών αποβλέπει στο κοι­νό συμφέρον, το πολίτευμα είναι ορθόν, εάν όμως η αρχή ασκείται προς το συμφέρον του ενός ή των λίγων ή των πολλών, το πολίτευμα είναι παρέκβαση από το ορθό. Ως ορθά πολιτεύματα θεωρεί τη βασιλεία, την αριστοκρατία και την πολιτεία. Σε αυτό το πολίτευμα η εξουσία ασκείται από πολλούς, οι οποίοι και αποβλέπουν στο κοινό συμφέρον. Αλλά η έννοια των πολλών περιορίζεται σε αυτούς που είναι ικανοί να προμηθεύονται τον οπλισμό τους με δικά τους έξοδα, τους οπλίτες, διότι η πολεμική α­ρετή προσιδιάζει στο πλήθος. Παρεκβάσεις αυτών των πολιτευμάτων είναι: η τυραννίς, η ολιγαρχία και η δημοκρατία.

Στα αριστοκρατικά καθεστώτα άρχοντες αναδεικνύονται όσοι κατάγονται από επιφανείς οίκους, οι οποίοι υπερτερούν από τις άλλες κοινωνικές ομάδες ως προς την α­ρετή. Η αντίληψη της αρετής βασίζεται σε παράδοση και καταγωγή με κυρίαρχα χα­ρακτηριστικά τη φυσική επάρκεια και τη στρατιωτική εκγύμναση, και αποτελεί την ηθική της τάξης των ευγενών. Στα καθεστώτα αυτού του είδους όσοι εργάζονται προς βιοπορισμό αποκλείονται από το πολιτικό σώμα, διότι η επίδοση σε ασχολίες δεν τους παρέχει τη δυνατότητα να γυμνάσουν το σώμα και το πνεύμα προς ανάπτυξη των φυσικών και ψυχικών ικανοτήτων, ώστε να γίνουν «καλοί κἀγαθοί» (Αριστ. Πολιτ. 1278a 20 - 21, πρβλ. 1323a 27 - 39). Αριστοκρατικό χαρακτηρίζεται από τον Αριστοτέλη (Πο­λιτ. 1293 b 11 - 13) το πολίτευμα και όταν οι αρχές εκλέγονται όχι μόνο «ἀριστίνδην» αλλά και «πλουτίνδην». Όταν όμως μόνο ο πλούτος αποτελεί το κριτήριο ανάδειξης στα αξιώματα της πολιτείας, το πολίτευμα χαρακτηρίζεται ως ολιγαρχικό, δεδομένου ότι οι πλούσιοι είναι λίγοι. Αλλά και οι άριστοι είναι λίγοι και ως εκ τούτου και το α­ριστοκρατικό καθεστώς είναι από αυτήν την άποψη ολιγαρχικό (Αριστ. Πολιτ. 1306 b 22 -26). Στις ολιγαρχικές όμως πολιτείες οι βιοτέχνες ή οι πλούσιοι γεωργοί ενδέχεται να αποκτήσουν πολιτικά δικαιώματα ή και να αναδειχθούν στα ανώτερα αξιώματα της πολιτείας εφόσον τα προνόμια δεν πηγάζουν από την ευγένεια αλλά από το τίμημα (Αριστ. Πολιτ. 1278a 23 - 26).

Αλλά τα καθεστώτα, που διαδέχθηκαν τη βασιλεία στη διάρκεια του 8^ου αι., όταν ακόμη δεν είχαν δημιουργηθεί οι προϋποθέσεις για συγκέντρωση πλούτου και από μη ευγενείς ήταν αριστοκρατικά. Στο αριστοκρατικό καθεστώς το δικαίωμα του πολίτη έχουν όλοι οι ευγενείς, όμως η σύνθεση της άρχουσας τάξης διαφέρει από πόλη σε πόλη. Σε ορισμένες περιπτώσεις δικαίωμα ανάδειξης στα ανώτερα αξιώματα της πολιτείας έχουν μόνο οι πλουσιότεροι, σε άλλες η αρχή ασκείται από μία ή δύο οικογένειες και είναι κληρονομική. Αυτή η μορφή αριστοκρατικού καθεστώς ονομάζεται «δυναστεία» (Θουκ. III. 62.4, Αριστ. Πολιτ. 1292 b 10), και εκτός από τη Θεσσαλία, όπου αλλού επικράτησε καταλύθηκε.»

 

Άννας Ραμού-Χαψιάδη, Από τη φυλετική κοινωνία στην πολιτική, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1982, σελ. 107-108.